ABDULMÜMİN B. ALİ DÖNEMİNDE MUVAHHİDLER DEVLETİ

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLÂM TARİHİ VE SANATLARI (İSLÂM TARİHİ) ANABİLİM DALI ABDULMÜMİN B. ALİ DÖNEMİNDE MUVAHHİDLER DEVLETİ DOKTORA TEZİ Adnan ADIGÜZEL ANKARA 2005

2 II T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLÂM TARİHİ VE SANATLARI (İSLÂM TARİHİ) ANABİLİM DALI ABDULMÜMİN B. ALİ DÖNEMİNDE MUVAHHİDLER DEVLETİ DOKTORA TEZİ Adnan ADIGÜZEL Danışman Prof. Dr. İbrahim SARIÇAM ANKARA 2005

3 III T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLÂM TARİHİ VE SANATLARI (İSLÂM TARİHİ) ANABİLİM DALI ABDULMÜMİN B. ALİ DÖNEMİNDE MUVAHHİDLER DEVLETİ DOKTORA TEZİ Tez Danışmanı: Prof. Dr. İbrahim SARIÇAM Tez Jüri Üyeleri: Adı Soyadı: Prof. Dr. İbrahim SARIÇAM Prof. Dr. Sönmez KUTLU Prof. Dr. Mustafa Zeki TERZİ Prof. Dr. Sebahaddin SAMUR Prof. Dr. Nahide BOZKURT Tez Sınav Tarihi:

4 IV ÖNSÖZ İslâm ın doğuşundan sonraki ilk asırda Müslümanların hakimiyetine girmiş olan Kuzey Afrika ve Endülüs ün İslâm tarihi içinde önemli bir yeri vardır. Ancak ülkemizde bu coğrafya ile ilgili yeteri kadar çalışma yapılmamıştır. Belki de bundan dolayı, Kuzey Afrika tarihi ile ilgili genel olarak bir belirsizlik söz konusuyken, Endülüs denilince de hemen hemen sadece Endülüs Emevî Devleti bilinmektedir. Hatta Müslümanların Endülüs te bulunduğu sekiz asırlık dönem tamamen Endülüs Emevî Devleti dönemi gibi algılanmakta ve bu durum sözlü ve yazılı olarak da ifade edilmektedir. Oysa bu coğrafya, Endülüs Emevî Devleti nden sonra da Müslümanların kurmuş olduğu bir çok devlet ile bağlantılı olarak yüzyıllar boyunca var olmuştur. Muvahhidler de bu devletlerin en önemlilerinden biridir İşte biz bu çalışmamızda bu bölgede XII. yüzyıl başlarından XIII. yüzyıl ortalarına ( ) kadar hüküm sürmüş olan Muvahhidler Devleti nin kuruluşu hakkında bilgi vermeye çalışacağız. Muvahhidler Devleti nin bölge tarihinde son derece önemli bir yeri vardır. Onlar, Endülüs te Müslümanlara karşı yürütülen Hıristiyan Haçlı akınlarına karşı yaklaşık bir asır karşı durmuşlardır. Aynı zamanda Kuzey Afrika nın Müslümanların yaşadığı bir coğrafya olarak kalmasında da bu devletin önemli katkıları olmuştur. Muvahhidler Devleti nin kuruluşunda çok büyük bir görev üstlenmiş olan Abdulmümin, tarihteki önemli ve başarılı komutanlardan biridir. O, Muvahhidlere liderlik yaptığı yaklaşık 34 yıllık dönemde, bölgenin en güçlü ve aynı zamanda coğrafî olarak en büyük devletini kurmuştur. Askerî, siyasî, eğitim ve kültür alanında ortaya koyduğu çalışmalarla ve atılımlarla da farklı bir kişiliğe sahip olduğunu göstermiştir. Biz bu çalışmamızla tüm bu konulara dikkat çekmeyi ve bu konuda doğru bilgi ve yorumlar sunmaya çalıştık. Bu araştırmamız, giriş, üç bölüm, sonuç ve iki ekten oluşmaktadır. Giriş bölümünde Muvahhidler Hareketi nin ortaya çıkışı, hareketin kuruluşu ve ilk lideri olan İbn Tûmert hakkında kısaca bilgi vermeye çalıştık. Birinci bölümde, Abdulmümin b. Ali nin kimliğini, halife seçilmesini ve Murabıtlara karşı yürüttüğü mücadeleyi ele aldık. İkinci bölümde, Mağrib ve Endülüs te Muvahhidlere karşı ortaya çıkan isyanları ve Muvahhidlerin Endülüs ve Mağrib teki fetih hareketlerini inceledik. Üçüncü ve son bölümde ise Abdulmümin b. Ali döneminde kültür ve medeniyet alanlarında yapılanları imkanlarımız ölçüsünde ortaya koymaya gayret ettik. Tezimizin sonuna ek olarak, Abdulmümin in doğumundan ölümüne

5 kadar geçen süredeki olayları özetleyen bir kronoloji ile İbn Tûmert in Abdulmümin i kendisinden sonra halife olarak vasiyet ettiğine dair bir metin koyduk. Çalışmam süresince yeni ve güzel bir eser ortaya koyabilmem için her aşamada büyük bir iştiyakla destek veren hocam Prof. Dr. Mehmet ÖZDEMİR e, Prof. Dr. İbrahim SARIÇAM a, Prof. Dr. Sönmez KUTLU ya ve bu araştırma boyunca desteğini aldığım tüm dostlarıma teşekkürlerimi sunuyorum. V Adnan ADIGÜZEL Ankara 2005

6 VI İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ IV İÇİNDEKİLER V KISALTMALAR.. IX A-Araştırmanın Konusu, Amacı ve Önemi. 1 B-Araştırmanın Metodu ve Kaynakları..6 GİRİŞ A-MUVAHHİDLER HAREKETİ NİN ORTAYA ÇIKIŞI ÖNCESİNDE MAĞRİB..12 B-MUVAHHİDLER HAREKETİ NİN ORTAYA ÇIKIŞI İbn Tûmert in Kimliği ve Eğitimi 22 2-Şahsiyeti ve Eserleri Devlet Olma Yolunda Faaliyetler.31 4-Muvahhidler Devleti nin Kurulması.34 BİRİNCİ BÖLÜM ABDULMÜMİN B. ALİ NİN HALİFE OLARAK BİAT ALMASI VE MURABITLAR DEVLETİ NE SON VERMESİ A-ABDULMÜMİN B. ALİ NİN KİMLİĞİ, EĞİTİMİ VE ŞAHSİYETİ Doğum Yeri ve Tarihi Ailesi ve Nesebi 45 3-Eğitimi ve İbn Tûmert İle Karşılaşması Şahsiyeti.. 59 B-ABDULMÜMİN İN HALİFE OLARAK BİAT ALMASI VE MURABITLARA KARŞI MÜCADELESİ Halife Olarak Biat Alması Halifeliğinin İlk Yıllarındaki Faaliyetleri Murabıtlara Karşı Mücadelesi a / Yılları Arasındaki Savaşlar b- Yedi Yıl Savaşları ( / ) 84 3.c- Merrakeş i İstilası ve Murabıtlar Devleti ne Son Vermesi..100 İKİNCİ BÖLÜM ABDULMÜMİN NİN MURABITLAR DEVLETİ Nİ YIKMASINDAN SONRAKİ FAALİYETLERİ VE ÖLÜMÜ A-İÇ İSYANLAR

7 VII 1-Mâsî İsyanı Sahrâvî İsyanı Diğer İsyanlar. 117 B-ENDÜLÜS ÜN MUVAHHİDLER DEVLETİ NE BAĞLANMASI Muvahhidler Öncesinde Endülüs Muvahhidlerin Endülüs te Hakim Olmaları C-ENDÜLÜS TE HIRİSTİYANLARA KARŞI CİHAD FAALİYETLERİ D-KUZEY AFRİKA DA FETİH HAREKETLERİ Mağribu l-evsat ın Fethi Mağribu l-ednâ nın Fethi ve Hıristiyanların Bölgeden Çıkarılması E-ABDULMÜMİN İN ÖLÜMÜ.160 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ABDULMÜMİN DÖNEMİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET A-ABDULMÜMİN DÖNEMİNE GENEL BİR BAKIŞ. 170 B-İDARİ TEŞKİLAT Hilâfet Vezaret Hicabet Katiplik Kadılık Hisbe Valilik Şurta Berid C-ASKERÎ TEŞKİLAT Asker Kaynakları Sefer Şekli ve Düzeni Savaş Alet ve Alâmetleri Savaş ve Kuşatma Taktikleri Donanma D-SOSYAL HAYAT Muvahhidler Devleti nde Halk ve Sosyal Statü Karşılama Törenleri ve Kutlamalar İskan Politikası Sistem Halk İlişkileri

8 VIII E-İLİM VE KÜLTÜR HAYATI F-İMAR ÇALIŞMALARI VE BU DÖNEMDE KURULAN ŞEHİRLER Genel olarak İmar Çalışmaları Yeni Kurulan Şehirler a-Ribâtü Tâze b-Ribâtulfeth (Ribatu Selâ) c-Bethâ d-Cebelu l-feth SONUÇ BİBLİYOGRAFYA. 237 EKLER EK-1 KRONOLOJİ EK-2 İBN TÛMERT İN VASİYETİ HARİTALAR 1-Muvahhidler Devleti nin Ortaya Çıktığı Dönemde Sûsu l-aksâ Bölgesi Abdulmümin in Yedi Yıl Savaşlarında İzlediği Rota Abdulmümin in Mağribu l-evsat Seferinde İzlediği Rota Abdulmümin in Mehdiyye (Mağribu l-ednâ) Seferinde Fethettiği Yerler Abdulmümin in Mağrib ve Endülüs teki Fetih Merhaleleri 169 ÖZET..254 ABSTRACT 255

9 IX KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser AÜİF : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi b. : İbn, bin bkz. : Bakınız bty. : Baskı tarihi yok byty. : Baskı yeri ve tarihi yok cc. : Celle Celâluhu DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DMİ : Dâiretü l-maarifi l-islamîyye DFİF : Dâru l-fünûn İlahiyat Fakültesi EÜİF : Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi h. : Hîcrî Hz. : Hazreti İA : Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi İTED : İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi km. : Kilometre m. : Milâdî ö. : Ölüm tarihi r. a. : Radıyallahu anhu s. : Sayfa sav. : Sallallahu aleyhi ve sellem Ter. : Tercüme eden vd. : Ve devamı vb. : Ve benzeri Yay. : Yayına hazırlayan, yayınlayan yy. : Yüzyıl

10 A-ARAŞTIRMANIN KONUSU, AMACI VE ÖNEMİ Abdulmümin b. Ali Döneminde Muvahhidler Devleti başlığı ile hazırladığımız bu çalışmamızda esas olarak, Muvahhidler Teşkilatı ve Devleti nin kurucusu olan Mehdî Muhammed b. Tûmert in en gözde öğrencisi ve en yakın arkadaşı Abdulmümin b. Ali nin hayatı, şahsiyeti ve mücadelesini inceleyeceğiz. Bunun yanında, onun sosyal, siyasal, askerî ve mimarî alanlarda gerçekleştirdiği yenilikleri ve farklılıkları ortaya koymaya çalışacağız. Genel olarak İslâm Tarihi alanındaki çalışmaların yeterli düzeyde olmadığını ifade eden Hourani, İslâm Tarihi ile ilgili çalışmaların dünya çapında yetersiz olduğunu ve Avrupa tarihi ile ilgili çalışmalara göre l00 yıl geriden seyrettiğini, bu çalışmalar içinde Kuzey Afrika ile ilgili tarih araştırmalarının ise daha da az olduğunu belirtmiştir 1. Bu gerçeğin en fazla geçerli olduğu ülkelerden biri belki de bizim ülkemizdir. Tez konumuz olan Muvahhidler hakkında Türkçe olarak hazırlanmış, müstakil bir eserin bile olmayışı bu gerçeğin en iyi delili sayılabilir. Biz bu tez ile, İslâm Tarihi alanında ülkemizde üzerinde pek fazla çalışılmayan Mağrib bölgesi ile ilgili bir konuyu inceleyeceğiz. Diğer taraftan bu çalışma, bilebildiğimiz kadarıyla Muvahhidler ve Abdıulmümin hakkında ülkemizdeki ilk çalışmadır. Bu bakımından da ortaya koyacağımız eser ayrı bir önem taşımaktadır. Dünya genelindeki tarih çalışmaları içinde İslâm Tarihi çalışmalarının yetersizliği tartışılabilir. Ancak ilk dönemlerinden itibaren İslâm Tarihinin en önemli aktörlerinden biri olan biz Türkler, bu konuda daha çok çalışma yapmak durumundayız. Özellikle de Kuzey Afrika ve Endülüs söz konusu olduğunda açıkça belli olan araştırma kıtlığını gidermeliyiz. Kuzey Afrika, yaklaşık dört yüzyıl Osmanlı hakimiyetinde kalmış bir bölge olarak bizim tarihimizin bir parçası olarak kabul edilmelidir. Ülkemizde İslâm Tarihi denilince genellikle, Peygamberimiz ve dört halife dönemi, Emevîler, Abbasîler, Selçuklu ve Osmanlılar, biraz da Mısır da kurulan Türk devletleri akla gelmekte, Müslümanların yaşadığı diğer coğrafyalar ve milletlerle ilgili tarih, sanki göz ardı edilmektedir. Oysa üzerinde yeterli araştırma 1 Hourani, Albert, Avrupa ve Orta Doğu, Ter. Ahmet Aydoğan, Fahrettin Altun, 233, 234, 254, İstanbul, 2001.

11 2 yapmadığımız Kuzey Afrika, Hicrî I. yüzyıldan itibaren Müslümanların hâkimiyetine girmiş bir bölgedir. Yine buranın bir devamı sayılan Endülüs, Hicrî birinci yüzyıl sonlarından itibaren sekiz yüz yıla yakın bir dönem boyunca Müslümanların hakim olduğu, dünya çapında medeniyet kurduğu ve en önemli ilmî faaliyetlerin yürütüldüğü bir bölge olmuştur. Müslümanların eserlerinden bir kısmı bölgede hâlâ bütün ihtişamıyla durmaktadır. Söz gelişi İber Yarımadası nda bir çok şehir adı, başta Kurtuba (Gordoba), Gırnata (Gıranada) ve Almeria (el- Meriyye) olmak üzere Müslümanların hatırası olarak hâlâ kullanılmaktadır. Türkiye de Endülüs denilince insanların aklına gelen şey, neredeyse sadece Endülüs Emevi Devleti olmaktadır. Oysa Endülüs Emevî Devleti, yıllarında yaşamış bir devlettir. Müslümanların Endülüs teki hâkimiyetleri ise, Endülüs Emevîleri nden yaklaşık 500 yıl sonrasına kadar sürmüştür 2. İnsanların Muvahhidler Devleti hakkında bilgi sahibi olmaları bir yana, tarihte böyle bir devletin olduğundan bile habersiz durumda olduklarını, tez çalışmalarım sırasında çok açık olarak fark ettim. Halbuki bu devlet, coğrafî bakımdan Kuzey Afrika ve Endülüs te çok geniş bir alana yüz yıldan daha fazla bir süre hükmetmiştir. Yine bir dönem için dünyadaki en güçlü devletlerden biri olmuştur. Biz bu çalışmamızla, bölge tarihine bir nebze de olsa dikkat çekmeye ve ışık tutmaya çalışacağız. Bu çalışmada ele alacağımız Abdulmümin b. Ali, V./XI. yüzyılın sonlarında dünyaya gelmiş, kendi doğduğu çevrede alabileceği eğitimi aldıktan sonra gençlik döneminde ilim tahsili için doğuya seyahat amacıyla yola çıkmış, hayat dolu, 2 Endülüs denilince Endülüs Emevilerini anlayan ve bunu böyle ifade eden birçok örneğe rastlamaktayız. Meselâ, DİA ya Barut maddesini yazan Mahmut H. Şakiroğlu, barutun Çinliler tarafından XII. yüzyılda bulunduğu, bu kelimeye Müslüman kaynaklarda ilk defa 1248 de rastlandığı bilgisini vermiş, ancak daha sonra Avrupa nın barutu, (1031 de yıkılmış olan) Endülüs Emevî Devleti aracılığı ile öğrendiğini belirtmiştir. Bkz. Şakiroğlu, Mahmut H., Barut, DİA, V, 92-94, İstanbul, Bir başka örnek olarak da XVI. yy. da yaşamış olan Cervantes in Donkişot adlı eserini Türkçe ye tercüme eden Ali Çankırılı nın, Cervantes i tanıtım amacıyla yazmış olduğu üç sayfalık giriş yazısında Cervantes ten üç kez Endülüs Emevileri ile bağlantılı bir kişi olarak bahsetmesini gösterebiliriz. Bkz. Cervantes, Donkişot, Ter. Ali Çankırılı, 5-7, İstanbul, Yine Endülüs Medeniyeti adıyla Tarih ve Düşünce Dergisi tarafından dağıtılan, Anadolu Yayıncılar Birliği başkanı İsmail Kahraman tarafından sunulan, belgesel bir CD de de, ilk cümle olarak Endülüs Emevi Devleti, Endülüs Medeniyeti denilerek söze başlanır. Bu CD de 711 den 1492 tarihine kadarki dönemden bahsedilir. Ama bütün bu dönem için defalarca Endülüs Emevi Devleti ifadesi rahatlıkla kullanılır. İslâm Tarihi Kültür ve Medeniyeti adlı eserde yer alan R. Tourneau nun Afrika ve Batı İslâmı kısmını tercüme eden Hürrem Yılmaz, Mağrib bölgesindeki önemli tarihi kentlerden biri olan Kosantîne kelimesinin karşılığını İstanbul olarak vermesi, bölgenin ne kadar yabancısı olduğumuzun göstergelerinden biri olmalıdır. Bkz. Roger Tourneau, Afrika ve Batı İslâmı, İslâm Kültür ve Medeniyeti, Ter. Hürrem Yılmaz, Yay. P. M. Holy, A. K. S. Lambton, B. Lewis, III, 99, İstanbul, 1997.

12 3 dipdiri bir şahsiyettir. Ancak yolculuğunun hemen başlarında, Mellâle de 3 (Şevval 512/Ocak 1119) 4 İbn Tûmert ile karşılaşmasıyla hayatının rotası değişmiş, bundan sonra İbn Tûmert in ölümüne kadar ondan ayrılmamıştır. Abdulmümin, aynı zamanda İbn Tûmert in fikrî ve siyasî mirasını en yüksek seviyede temsil etmiş ve yaşatmıştır. Abdulmümin siyasî varlığını İbn Tûmert e, İbn Tûmert de tarihe bu şekilde silinmez bir tarzda yazılmasını Abdulmümin e borçludur diyebiliriz. Muvahhidler köken olarak Murâbıtlar gibi Berberî asıllı kabilelerin desteği ile kurulmuş bir devlettir. Onlardan önce bölgede hakim olan Murâbıtlar Lemtûne 5 kabilesine dayanırken Muvahhidler ise başlangıçta Masmûde 6 kabilesinin desteğiyle kurulmuş bir devlettir. Ancak, Muvahhidler hareketi bir aile/kabile hareketi olmaktan daha çok, birtakım dinî ve siyasî ilkeleri ön plâna çıkaran bir topluluğun temellerini attığı bir hareket olarak doğmuştur 7. Muvahhidler Hareketinin kurucusu olan İbn Tûmert, ortaya çıktığı topluma yeni bir ruh aşılayarak Allah yolunda cihadı, Sünnet i ihyâyı, bid ata ve bazı dinî konulardaki yanlış gördüğü yanlış anlayış ve uygulamalara karşı savaşı önemli bir argüman olarak kullanmıştır. Onun çalışmaları olumlu sonuç vermiş ve önce Muvahhidler hareketi, arkasından da Muvahhidler Devleti ortaya çıkmıştır. Muvahhidler Devleti nin hüküm sürdüğü yıllar ( / ), Mağrib in siyasi ve kültürel hayatında tarihin en verimli zaman dilimi olmuş, bu 3 Mellâle, Kuzey Afrika sahilinde, bugün Cezâyir devleti sınırları içinde yer alan, Bicâye ve Cezâyir şehirleri arasında bulunan sahile yakın küçük bir yerleşim birimidir. 4 İbn Haldun, İbn Tûmert in Bicâye ye geliş tarihini 512/1118 olarak vermiştir. 512 yılının Ramazan bayramında bazı eleştirileri sebebiyle kendisine, ileri gelenler tarafından şehirden çıkması, yoksa öldürüleceği bildirilmiştir. O da arkadaşlarıyla buradan ayrılarak Mellâle ye geçmiştir. İbn Haldun, Abdurrahman, (ö. 808/1405), Kitâbu l-iber Divânu l-mübtedâ ve l-haber, VI, 227, Mısır, Lemtûne, Berberîlerin Berânis kolundan, Mağribu l-vustâ ve Mağribu l-aksâ da, Sahra ya kadar uzanan bölgede yaşamakta olan, Berberîlerin büyük kabile topluluklarından Sanhâce gurubuna mensup büyük bir kabiledir. Yan yana yaşadıkları, Heskûre nin Sanhâcelilerle akrabalıkları vardır. Bu kabileler göçebe olarak yaşamakta ve yüzlerini bir örtü ile örtmekteydiler. Murâbıtların ana dayanağını oluşturan bu kabile, Muvahhidlere mağlup olmalarından sonra Mağrib ten tamamen silinmişlerdir. Bkz. G. S. Colin, Lemta, Lemtûne, İA, VII, 31, İstanbul, 1957; Marçais, G., Sanhâce, İA, X, , İstanbul, Masmûde, Berberî Berânis kabilesinin önemli kollarından biridir. Mağrib in en güneyinde yaşamışlar ve birlikte yaşadıkları Sanhâcelilerle buradaki Berberîlerin ana nüvesini oluşturmuşlardır. Muvahhidlerin öncelikle kendilerine dayandığı bu kabile, o dönemde Akdeniz sahilinden Anti Atlaslara uzanan geniş ova, yayla ve dağlarda yaşamaktaydılar. Bkz. G. S. Colin, Masmûde, İA, VII, , İstanbul, R. Tourneau, Hareketu -l-muvahhidiyye fi l-mağrib, 123, Ter. Emin Tîbî, Tunus, 1982.

13 4 dönemde Mağrib medeniyeti zirveye çıkmıştır 8. Bu açıdan Muvahhidler Devleti nin İslâm Tarihi içinde ayrı bir yeri vardır. Muvahhidler kültür ve medeniyet olarak, Murâbıtların yaklaşık seksen yıllık hazırlık dönemi üzerine, ancak onları yok ederek kurulmuş bir devlettir. Murâbıtların kurulup, hızla parlayıp sonra da yok olmalarının ardından, Muvahhidler daha güçlü ve daha uzun ömürlü olarak onların yerini doldurmuşlardır. Başlangıçta son derece mütevâzı olarak ortaya çıkan Muvahhidler, ihtişamlı ve güçlü bir devlet kurmuşlardır. Bu devlet Murâbıtlardan farklı olarak, Abbasi halifeliğini tanımak yerine kendi halifeliklerini ilân etmişler, devlet başkanlarına da halife ve emirü l-müminîn unvanını vermişlerdir. Muvahhidler eğitime büyük önem vermişler, yetiştirdikleri öğrencileri pratik ve teorik bilgilerle donatmışlardır. Merrakeş te binlerce öğrencinin eğitim gördüğü okullar kurmuşlar, bu okullara devam eden öğrencileri dinî, idarî ve askerî eğitimden geçirmişlerdir. Daha sonra da ülkenin askerî ve idarî kadrolarını bu okullarda yetişen gençlere teslim etmişlerdir 9. İlim ve edebiyat alanındaki gelişmelerle de Muvahhidlerin hakim olduğu dönem, Mağrib te ilim ve edebiyat asrı olmuştur 10. Kuzey Afrika ve Endülüs, İslâm dünyasında, siyasi ve coğrafi açılardan önemli ve hatta vazgeçilemez bir konuma sahiptir. Bu topraklar, Müslümanların hakim olduğu en eski topraklardandır. Endülüs (İber Yarımadası) yaklaşık sekiz yüzyıl Müslümanların bağımsız siyasî yapılar oluşturdukları bir bölge hüviyetini taşımıştır. Bu uzun dönem içinde Endülüs bir taraftan ilmî çalışmalara beşiklik yapmış, diğer taraftan da Hıristiyan Haçlı güçlerinin İslâm dünyasına geçişine set oluşturmuştur. İşte, Müslümanların bu bölgedeki sekiz asırlık hâkimiyet döneminin yaklaşık bir asırlık dilimi, Muvahhidlerin hâkimiyetinde geçmiştir. Muvahhidlerin tarihteki önemli faaliyetlerinden biri, VI/XII. yüzyıl başlarından itibaren Kuzey Afrika yı işgal etmeye başlayan Hıristiyan güçleri 8 İnan, M. Abdullah, Asru l-murâbıtîn ve l-muvahhidîn fi l-mağrib ve l-endülüs, I, 157, Kâhire, 1964; Brignon, Jean, Murâbıtlar-Muvahhidler, Doğuşundan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Ter. Komisyon, V, 339, 341, 345, İstanbul 1988; Londau, R., Tarihu l-mağrib, Ter. Nikola Zeyade, 20, Beyrut, Kitabu l-hülelü l-mevşiyye fî Zikri l-ahbâri l-merrakuşiyye, 151, Yazarı mechul, Yay. Süheyl Zekkar, Abdulkadir Zemame, Darulbeyda, 1979; R. Tourneau, Hareketu -l-muvahhidiyye, 41; Abdurrahman b. Muhammed Ceylâlî, Tarihu l-cezâyiri l-âmm, II, 8, Beyrut, 1980; Altundağ, Muvahhidler, İA, VIII, 771, İstanbul, Sâih, Hasan, Hareketü l-islâmiyye fi l-mağrib, 207, Darulbeyda, 1986.

14 5 bölgeden tamamen uzaklaştırmak olmuştur. Böylece Kuzey Afrika, Müslüman kimliğini günümüze kadar korumuştur. Diğer taraftan Muvahhidler, Endülüs te Hıristiyanlara karşı kazandıkları zaferlerle Müslümanlara büyük bir moral destek olmuşlar ve bölgedeki Haçlı ilerlemesini belli bir müddet de olsa durdurmuşlardır. Cezâyirli düşünür Malik bin Nebi, İslâm Davası adlı eserinde, İbn Tûmert in ıslahat hareketini, tarih boyunca yer altından akmaya devam eden ve zaman zaman mecrasını bularak fışkıran bir kaynağa benzetmektedir. O, Muvahhidler Devleti nin asıl kurucusunun da bu mecrâdan fışkıran ıslahat akımı olduğunu belirtmiştir. Malik bin Nebi ye göre Muvahhidler Devleti nin çöküşü ise, İslâm dünyası için büyük bir dönüm noktası olmuştur. Muvahhidler sonrası İslâm toplumu, atalete, boşvermişliğe dalmış, amip gibi, nereye gideceğini bilemeyen, sağa sola yalpalayarak çarpan ve geçiminin teminini de semânın yardımına havale etmiş bir toplum hâline gelmiştir 11. Brignon, Muvahhidler Devrini, Mağrib te siyasî ve kültürel faaliyetler bakımından tarihin en verimli dönemi olarak kabul etmekte ve Abdulmümin döneminde ekonomik ve kültürel birliğe siyasî birliğin eklenmesinin bile, tek başına Mağrib için Muvahhidler dönemine altın çağ denilmesini haklı çıkaracağını vurgulamaktadır 12. Yine Batılı araştırmacılardan Tourneau da Muvahhidler dönemini Mağrib medeniyetinin altın çağı olarak nitelemiş ve Mağrib in tarih boyunca en parlak dönemini Muvahhidler sayesinde yaşadığını ifade etmiştir 13. Bu çalışmanın başka bir önemli yönü de devletlerin yıkılış ve kuruluş süreçlerini etkileyen şartları ortaya koymak olacaktır. Zira incelediğimiz dönemde Muvahhidler Devleti kurulurken, bölgedeki en önemli devletlerden biri olan Murâbıtlar Devleti de yıkılmıştır. Muvahhidler, Murâbıtlardan sonra Berberîlerin kurduğu ikinci devlet olma özelliğini de taşımaktadır. Bu büyük devletlerin yıkılışından sonra Kuzey Afrika ve Endülüs te güçlü ve geniş coğrafî alana hükmeden başka bir devlet kurulamamıştır. Bu çalışmamızda, İslâm dünyasının önemli bir parçası olan Kuzey Afrika ve Endülüs te, bölgenin belli bir döneminin tarihî ve siyasî gelişmelerine damgasını vuran Muvahhidler Devleti nin ilk yıllarını aydınlatmaya çalışacağız. 11 Malik Binnebi, İslâm Davası, Ter. Muharrem Tan, 43, 141, 142, İstanbul, Birignon, Jean, V, 343, Roger Tourneau, Afrika ve Batı İslâmı, 113, 116.

15 6 B-ARAŞTIRMANIN METODU VE KAYNAKLARI Bu çalışmamızda olayları olabildiğince objektif olarak değerlendirmeye gayret ettik. Kaynaklardaki konumuzla ilgili bilgileri tarihî, insanî, sosyolojik ve psikolojik yönden olabilirliğini düşünerek ortaya koymaya çalıştık. Hurafe sayılabilecek, gerçekliği mümkün olmayan rivayetleri elimizden geldiği kadar ayıkladık ve eleştirdik. Araştırmamızda, öncelikle incelediğimiz döneme en yakın kaynaklardan yararlanma yoluna gittik. Daha sonra, günümüze kadar konumuzla ilgili yazılanları ve yapılan araştırmaları imkânlarımız ölçüsünde inceleyerek bir sonuca varmaya gayret ettik. Araştırmamızın yazımında kolaylık olacağı ve kullandığımız günlük Türkçe ye uygunluğunu düşünerek, özellikle şahıs isimleri önünde yer alan harf-i tarifleri yazmadık. Atıfta bulunduğumuz müelliflerin ve eserlerin tam adlarını kullandığımız ilk dipnotlarda verip, daha sonraki atıflarımızda ise müellif adını ve eserinin cilt ve sahifesini belirtmekle yetindik. Birden fazla eserini kullandığımız müelliflerin adlarıyla birlikte eserlerinin adını da olabildiğince kısaltarak her dipnotta belirttik. Dipnotlarda gösterdiğimiz kaynakların konumuzla ilgili yerlerini gösterirken, kullandığımız eserin cildini belirtmek için Roma rakamlarını, (I, V, X, vb.), sayfasını belirtmek için de günlük hayatta kullandığımız rakamları (1, 2, 3, ) kullandık. Meselâ atıfta bulunduğuz yer, bir eserin beşinci cildinin yirmi beşinci sayfası ile ilgili ise, bunu dipnotumuzda, V, 25 şeklinde gösterdik. Her bölümün dipnot numaralarını birden başlayarak numaralandırdık. Tezimizin yazımında TDK İmlâ Kılavuzunun 2000 yılı baskısını esas alarak yazım kurallarına özen göstermeye çalıştık. Çalışmamızı, giriş dışında üç bölüm hâlinde tasarladık. Giriş bölümünde, Muvahhidler hareketinin ortaya çıkmasına kadar Mağrib siyâsî tarihini genel olarak ele aldık. Bunun yanında Muvahhidler teşkilatının ortaya çıkış ve devlete dönüşme aşamalarını kısaca anlatarak, bu hareketin kurucusu İbn Tûmert hakkında genel bilgi verdik. Birinci bölümde, Muvahhidler Devleti nin İbn Tûmert ten sonraki en önemli şahsiyeti olan ve tezimizin de asıl konusunu oluşturan Abdulmümin b. Ali nin

16 7 hayatını, halife olarak biat almasını ve Murâbıtlar Devleti ni ortadan kaldırmasına kadar yürüttüğü faaliyetlerini inceledik. İkinci bölümde, Abdulmümin in Murâbıtlar Devleti ni ortadan kaldırmasından ölümüne kadar yaptığı siyasî ve askerî faaliyetlerini ele aldık. Bu çerçevede öncelikle, Merrakeş in alınmasından sonra Muvahhidler Devleti için çok önemli bir sorun olarak ortaya çıkan isyanlar konusunu ortaya koymaya çalıştık. Daha sonra da Abdulmümin in ölümüne kadar sürdürdüğü, Endülüs ü ve Kuzey Afrika boyunca Atlas Okyanusu ndan Trablus a kadar olan bölgeyi ülkesi sınırlarına katmak için yürüttüğü faaliyetlerini inceledik. Çalışmamızın üçüncü ve son bölümünde ise Abdulmümin döneminde Muvahhidler Devleti ndeki kültür ve medeniyet alanındaki gelişmeler hakkında bilgi vermeye çalıştık. Bu çerçevede Muvahhidlerle ilgili genel bir değerlendirmeyle Abdulmümin dönemindeki idarî kurumları, askerî, kültürel ve sosyal yapıyı ve mimarî alanda yapılan bazı faaliyetleri ortaya koymaya gayret ettik. Çalışmamızda kullandığımız kaynaklara gelince; konumumuzun en öncelikli kaynağı, Mehdî İbn Tûmert in en yakın arkadaşlarından olan ve İbn Tûmert in ölümünden sonra da sürekli Abdulmümin in yanında bulunan Ebu Bekir Sanhacî Meknî Beyzak tarafından kaleme alınan Kitâbu Ahbâri l-mehdî İbn Tûmert ve İbtidâi Devleti l-muvahhidîn adlı eser olmuştur. Bu eser Lévi Provençal tarafından yayına hazırlanmış ve Fransızca tercümesi ile birlikte 1928 de Paris te basılmıştır. Eser, İbn Tûmert ile birlikte Abdulmümin in soyunu, akrabalarını, savaşlarını vb. konuları ele almaktadır. Bununla birlikte, Beyzak ın İbn Tûmert e baştan beri bağlı biri olarak, konuları mübalâğalı ve taraf tutarak ele aldığını da belirtmek gerekir. Büyük liderlerin, kendi taraftarlarınca övgüyle, hatta mübalâğalı bir övgüyle anlatılması olayı her zaman görülebilen bir şeyh-mürit ilişkisi klasiğidir 14. Uçmayan şeyhlerin müritlerince uçurulduğunu belirten özdeyişimiz bu durumların ifadesi olarak ortaya çıkmış olmalıdır. 14 Bu konuyla ilgili olarak Fuat Köprülü nün şu tespitini özetle hatırlamakta yarar var; Halkın düşüncesi üzerinde kuvvetli izler bırakan her şahsiyetin, daha ölmeden menkıbeleri ortaya çıkmıştır. Bu menkıbeler zaman içinde çoğalır, şümullenir ve o şahsiyetin tanınmasını zorlaştırır. Ya da kişinin olduğundan daha farklı değerlendirilmesine sebep olur Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 27, Ankara, 1986.

17 8 Konumuzla ilgili önemli bir diğer kaynak, İbnu Sâhibussalat ın (ö / ) Tarihu el-mennu bi l-imâme adlı eseridir 15. Bu eser de Beyzak gibi olaylara Muvahhidler Devleti çerçevesinden bakan bir üslûba sahiptir. İbnu Sâhibussalat, Abdulmümin ile çağdaş bir yazardır. O, eserinde Endülüs te Muvahhidler Devleti nin kâtipliğini yapanlardan biri olduğunu belirtmiştir 16. Olayları içerden biri ve bir kısmını bizzat müşahede eden bir kimse olarak aktarmıştır. Yine Muvahhidler tarihi açısından önemli kaynaklardan biri de Abdulvâhid Merrakuşî nin, ( / ) Mu cib adlı eseridir 17. Merrakûşî nin elimizdeki bu eserini, kendi ifadesiyle, 621 yılında yazdığını görmekteyiz. (s. 228, 348) Buradan da anlaşıldığı gibi Merrakuşî, Muvahhidler Devleti nin kuruluş yıllarına çok yakın tarihlerde yaşamış, bu devletin doğuşuna şahit olmuş kişilerle görüşmüş olan bir tarihçidir. O, eserinde aynı zamanda İkinci halife olan Ebû Yâkub Yusuf un oğlu Yahya nın samimi bir arkadaşı olduğunu ve Muvahhidler hakkında ondan bilgi aldığını da belirtmiştir 18. Merrakuşî nin eseri, Muvahhidlerin ilk dönemleriyle ilgili bilgilerin olaylara şahit olanların ifadelerine ve daha sonrası için ise müellifin bizzat kendi hatıralarını da katarak yaşadığı dönemle ilgili bir eser olmasından dolayı önemli kaynaklardandır. Araştırmamız boyunca başvurduğumuz ve bir çok ayrıntıyı bulduğumuz bir başka eser de, İbn Kattan Merrakuşî nin, (ö. VII/XII. yy. ortaları) Nazmu l-cemân adlı eseridir 19. Bu eser, Muvahhidler Devleti hakkındaki en temel eserlerden biridir. Bu eserde, İbn Tûmert in savaşları, ölümü yanında, ondan sonra yerine geçen Abdulmümin b. Ali ve onun ilk dönemlerdeki fetihleri ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Ancak eserin sadece 533/1138 yılına kadar olan olayların anlatıldığı kısmı bulunabilmiştir. Eserin zayıf yönü ise, yine Beyzak ve İbn Sâhibussalat gibi 15 İbn Sâhibussalat, Abdulmelik b. Muhammed (ö / ), el-mennu bi l-imâmeti ale l-mustad afîn bien Caalehumu llahu Eimmeten ve Caalehumu l-vârisîn, Yay. Abdulhâdi Tâzî, Bağdat, İbnu Sâhibussalat, 198, 199. Burada belirtildiğine göre İbnu Sâhibussalat, İşbiliyye den Kurtuba ya gelen katipler arasındadır. O, aynı zamanda Abdulmümin in oğulları Ebû Yâkub Yusuf ve Ebû Said Osman ın 12 Şevval 557/24 Eylül 1162 de Kurtuba ya gelişlerinde onları karşılayanlar arasında kendisinin de yer aldığını belirtmektedir. 17 Merrakuşî, Abdulvahid, (ö. 647/1249), Mu cib fî Telhîsi Ahbâri l-mağrib, Yay. M. S. Uryan, M. A. Alemî, Kâhire, Merrakuşî, İbn Kattan, Merrakuşî, Muhammed b. Abdulmelik (ö. VII/XII, yy. ortaları), Nazmu l-ceman li Tertîbi mâ Selefe min Ahbâri z-zaman, Yay., Mahmud Ali Mekkî, Beyrut, 1990.

18 9 Muvahhidleri destekleyen bir üsluba sahip olması ve bazı konularda mübalâğalı bir dil kullanmasıdır. İbn İzârî Merrakuşî nin, (ö. 695/1295) Beyânu l-muğrib 20 adlı eseri de konumuzla ilgili sık başvurduğumuz kaynaklardan biridir. İbn İzârî, Muvahhidlerin son dönemlerine şahid olmuş, konumuzla ilgili en eski ve önemli kaynaklardandır. Bu eserin Muvahhidlerle ilgili bölümü dört kişilik bir komisyon tarafından ayrıca basılmıştır. Bu eser Muvahhidler hakkında en ayrıntılı bilgi veren eserlerden biridir 21. Biz bu çalışmamızda daha çok eserin Beyânu l-mu rib Kısmu l- Muvahhidîn olarak ayrı basılan eseri kullandık. İbn Ebî Zer el-fâsî nin 22, (ö. 727/1327) el-enîsu l-mudrib 23, adlı eseri de konumuzla ilgili önemli kaynaklardan biridir. Bu eser, İdrîsî hanedanlığından ( / ) başlayarak 724/1324 yılına kadar geçen Mağrib bölgesi ile ilgili olayların tarihini konu edinmiştir. Bizim konumuz olan Murâbıtlar ve Muvahhidler in doğuşu, liderleri ve mücadelelri hakkında önemli bilgiler vermiştir. Kaynak olarak Murabıtlar a daha yakın bir görüntü vermekte, Murabıtların devlet başkanlarından bahsederken emîru l-müslimîn ve rahimehullah duasını kullanmaktadır. (s. 157, 166, 170 ) olayları yıllara göre vermektedir. Dönemin tarihi ile ilgili birçok ayrıntıya yer veren bu eser Muvahhidler hareketinin kurucusu olan İbn Tûmert hakkında Berberî olduğu halde Kureyş e dayalı bir soy kütüğü uydurulduğunu, (s. 172) onun kan dökücü (s. 181) ve hilekar (s. 182) olduğunu ifade etmiştir. Bu eser ilk tanıttığımız eserlere göre muhalif sayılabilecek, en azından Muvahhidler tarafını tutmayan daha dengeli bakan önemli bir eserdir. Müellifi mechul 24 olup sekizinci hicrî yüzyıl müelliflerinden birine ait olan Hülelü l-mevşiyye 25 adlı eser de konumuzla ilgili önemli kaynaklardan biridir. 20 İbn İzârî, Ahmed b. Muhammed Merrakuşî (ö. 695/1295), Beyânu l-muğrib fi Ahbâri l-endülüs ve l-mağrib, I, II, Beyrut, İbn İzârî, Ahmed b. Muhammed Merrakuşî, Beyânu l-muğrib fi Ahbâri l-endülüs ve l-mağrib, Kısmu l-muvahhidîn, Yay. M. İbrahim Ketânî, M. Züneyber, M. B. Tavit, A. Zemâme, Paris, İbn Ebî Zer hakkında bilgi için bkz. R. Basset, Ali İbn Ebî Zer, İA, V-2, İstanbul, İbn Ebî Zer el-fâsî, Ali, (727/1327) Enîsu l-mudrib bi Ravdi l-kırtas fî Ahbâri Mulûki l-mağrib ve Târihu Medînetü Fâs, Ribat, Yusuf Eşbah ve Hasan Ali Hasan gibi bazı araştırmacılar Hülelü l-mevşiyye adlı eseri İbnu l- Hatib e ait olarak kabul etmiştir. Ancak İbnu l-hatib in ölüm tarihi 776/1374, bu eserin bitiriliş tarihi ise yazarın belirttiğine göre 783/1381 dir. Bundan dolayı eserin İbn Hatib e ait olarak gösterilmesi doğru değildir. Bkz. Y. Eşbah, Tarihu l-endülüs, II, 51; Hasan Ali Hasan, Hadâratu l-islâmiyye fi l- Mağrib ve l-endülüs, 95, 96, 101, 104, 118. A. Neccar da, Mehdî İbn Tûmert adlı çalışmasının Bibliyografyasında bu eseri İbn Hatib e ait olarak göstermiştir.

19 10 Müellif, eserini 12 Rebiüllevvel 783 de tamamlamış (s. 5), eserinde Beyzak, İbn Sâhibussalat ve İbn İzârî gibi müelliflerin eserlerine atıflarda bulunmuştur. Olayları genelde tarafsız olarak ele alsa da, eseri inceleyince Murâbıtlara daha yakın durduğu hissedilmektedir. Müellif eserinde, Muvahhidlerin ortaya çıkmasını fitnelere sebep olan bir olay olarak yorumlamış, Murâbıtlardan bahsederken Rahimehumullah duasını eklemiştir. Yine bu eserde, diğer kaynaklarda ifade edilmeyen ve kendilerinin de böyle bir iddiası olmadığı halde Murâbıtlar hükümdarlarını halife, Murâbıtlar Devleti ni de, Hilâfetü l-murâbıtıyye olarak anmıştır 26. Konumuzla ilgili önemli kaynaklardam birisi de İbn Haldun nun (808/1405) Kitâbu l-iber Dîvânu l-mubtedâ ve l-haber adlı eseridir. İbn Haldun, Berberî kabileleri, onların kolları ve özellikleri yanında, bölge tarihi açısından en önemli kaynaklardandır. Onun ölüm tarihi yaklaşık olarak Muvahhidlerin yıkılışından yüz elli yıl sonrasına tekâbül etmektedir. O, olayları objektif olarak vermeye çalışan tarihçilerdendir. Eserinde Murâbıtları ve Muvahhidleri oluşturan Berberî kabilelerinin tarihi, bu devletlerin kuruluşu ve yıkılışı hakkında bir çok kaynağa göre hayli geniş bir şekilde bilgi vermiştir. Yukarıda zikrettiğimiz eserler yanında bu çalışmamızda 27, İbnu l-hatib in Kitâbu l-a mâlu l-a lâm, İhâta fî Ahbâri l-gırnata, Müşehedâtu Lisânuddin İbnu l-hatîb ve Rakamu l-hülel, İbnu l-esir in el-kâmil fi t-târih, İbn Kesir in el- Bidâye ve n-nihâye, İbn Hallikan ın Vefeyâtü l-a yân, Zehebî nin Siyerü A lâmi n- Nubelâ ve Târihu l-islâm, Subkî nin Tabakâtu ş-şâfiiyyeti l-kübrâ, Abdu l-hayy İbnu l-imâd el-hanbelî nin Şezerâtü z-zeheb, Hâlid Nâsirî nin İstiksâ li Ahbâri Düveli Mağribi l-aksâ adlı eserlerinden istifade edilmiştir. Bu çalışmamızda, konumuzla ilgili kaynak eserler yanında, konumuzla ilgili araştırmalardan da yararlanılmaya çalışılmıştır. Bu çerçevede, Muhammed Abdullah İnan ın Asru l-murâbitîn, Abdulmecid Neccar ın Mehdî İbn Tûmert, Yusuf Eşbah ın Târihu l-endülüs, Abdulaziz Sâlim in Târihu l-mağrib ve Mağribu l-kebîr, Hasan Cüllâb ın Devletü l-muvahhidiyye Eserü l-akîde fi l-edeb, 25 Kitâbu l-hülelü l-mevşiyye fî Zikri l-ahbâri l-merrakûşiyye, Yazarı mechul, Yay. Süheyl Zekkâr, Abdulkadir Zemâme, Darulbeydâ, Hülelü l-mevşiyye, 24, 137, 119, 120, 182, Burada adları sıralanmış eserlerle ilgili tam bilgileri, eserlere atıfta bulunduğumuz ilk yerde ve Bibliyografya da verdiğimiz için burada tek tek vermeyi gereksiz görüyoruz.

20 11 Abdulfettah Mukallid Guneymî nin Mevsûatu Târihu l-mağribi l-arabî, Ş. A. Julien ın Târihu l-ifrîkiyyeti l-şimâliyye, Abdullah Şerit ve M. Mubarek Mîlî nin Muhtasar Târihu l-cezâyir, M. Amrûsî Matvî nin Hurûbu s-salîbiyye fî l-maşrık ve l-mağrib, Muhammed İmaduddîn in Endülüs Siyâsî Târihî, M. G. S. Hodgson un İslâm ın Serüveni, Hasan İbrahim Hasan ın Siyâsî, Dinî, Kültürel, Sosyal İslâm Tarihi, J. Brignon un Histoire D. Maroc adlı eserinin Murâbıtlar ve Muvahhidler bölümü (Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi adlı eserin V. Cildi içinde yer almaktadır) ve Lütfi Şeyban ın Reconquısta/Endülüs te Müslüman- Hıristiyan İlişkileri başlıklı eserleri ve burada adlarını saymadığımız bir çok araştırmadan yararlanmaya çalıştık. Adını en son zikrettiğimiz Lütfi Şeyban ın eseri, ülkemizdeki çok az yapılan Endülüs ile ilgili çalışmalardan birisi olarak takdirle karşıladığımız bir çalışmadır. Bu alanda çok sayıda kaynak taranarak ve büyük bir çaba sonucu ortaya çıktığını gördüğümüz böyle bir çalışma yapılmış olması sevindiricidir. Ancak bizim konumuz olan Murâbıtlar ve Muvahhidler tarihi ile ilgili bilgilerin verilmesinde özensiz davranıldığını da ifade edelim Meselâ, kitabın sonunda ekler kısmında yer alan Murâbıt ve Muvahhid Hükümdarları listesi eksik verilmiş, bu iki devletin ilk ve son devlet başkanları listeye girememişlerdir. Murâbıtlar Devleti nin başkanlarından olan Taşfîn b. Ali, Mart 1145 de öldüğü ve Murâbıtlar Devleti ise 1147 de yıkıldığı halde, Taşfîn b. Ali nin sonu olarak, 1146 veya 1149 ifadesi kullanılmıştır. Aynı yanlışlık kitabın içindekiler kısmında, 51. ve 182. sahifesinde de tekrarlanmıştır. Yine Muvahhidler Devleti nin başlangıcı olarak Merrakeş in Murâbıtlardan alınması tarihi olan 1147 tarihi esas alınmıştır. Oysa bu tarihten çok önce iki devlet ve iki güç arasında yıllarca süren bir çatışma dönemi vardır da son bulan Muvahhidler Devleti, 1250 de bitirilmiştir. Yine bu eserin 218. sahifesinde İbn Tûmert ile ilgili yanlış anlatımlara yer verilmiştir. İbn Tûmert in Murâbıtlara bayrak açarak cihad ilan etmesinden sonra Fas a sürgün edildiği, çalışmalarına burada da devam etmesi üzerine hakkında idam fermanı çıktığı, ancak taraftarlarının gayretiyle kurtulduğu belirtilmiştir. Bu ifadelere kaynak olarak da Beyzak ın eserine atıfta bulunulmuştur. Ancak bu bilgiler ne Beyzak a ne de diğer kaynaklara uygun değildir.

21 12 GİRİŞ A-MUVAHHİDLER HAREKETİNİN ORTAYA ÇIKIŞI ÖNCESİNDE MAĞRİB Mağrib kelimesi, Müslümanlar tarafından yaygın olarak Kuzey Afrika nın Mısır ın batısında yer alan kısmı için kullanılmaktadır. Bu bölgede bugün, Libya, Tunus, Cezâyir, Fas ve Moritanya gibi ülkeler bulunmaktadır. Merrakuşî, Mağrib kelimesi için daha geniş bir kapsam çizmiştir. Ona göre Mağrib kelimesi, Berânis Dağları ndan Atlas Okyanusu na, Mısır ın batısından Merrakeş e kadar uzanan yerleri ve Güney Endülüs ü içine alan geniş bir alanı ifade eder 29. Yani bu tanıma göre Mısır merkez kabul edilerek, Mısır ın doğusunda yer alan bölgeye Meşrık, batısında yer alan ve Müslümanların yaşadığı tüm bölgeye de Mağrib denilmiştir. İbn Haldun da buna benzer bir tanım yaparak, Mısır ın batısında kalan, Trablusgarb tan başlayıp, Merrakeş e kadar uzanan bir alanı Mağrib olarak ifade etmiştir 30. Mağrib dediğimiz bu geniş alan üç kısma ayrılmaktadır. Bunlardan doğuda olan bölgeye Mağribu l-ednâ veya İfrikıyye (Tunus ve çevresi), bu bölgenin batısında kalan ve Vehran a kadar uzanan kısma Mağribu l-evsat (Cezâyir ve çevresi), Vehran dan Kuzey Afrika nın Atlas Okyanusuna kadar uzanan son kısmına ise Mağribu l-aksâ (Fas ve Moritanya çevresi) denilmektedir. Biz de bu çalışmamızda Mağrib kelimesini, Trablusgarb dan başlayarak Moritanya ya kadar uzanan Kuzey Afrika bölgesi anlamında kullanacağız 31. İslamiyet in doğduğu milâdî VII. yüzyılın başlarında, Suriye den başlayarak Doğu Akdeniz ile Kuzey Afrika nın büyük bir bölümü Bizans İmparatorluğu na bağlıydı. Hz. Muhammed (sav) ve Müslümanların Mekke den Medine ye hicretinden sonra, Medine merkezli olarak kurulan ilk İslâm devleti çok hızlı bir şekilde coğrafî alanını genişletmiştir. Hz. Muhammed in vefat ettiği hicrî 11 (m. 632) yılının 29 Merrakuşî, İbn Haldun, el-iber, VI, Bu konuda daha geniş bilgi için bkz. İbn Haldun, İber, VI, 101; Ahmet, M. H., Kıyamu Devleti l- Murâbitîn, 12,13, Kâhire, 1956; Özdemir, Endülüs Müslümanları I, 7, Ankara, 1994; Hizmetli, Sabri, Osmanlı Yönetimi Döneminde Tunus ve Cezâyir de Eğitim ve Kültür Tarihine Genel Bir Bakış, AÜİF Dergisi, XXXII, 1, Ankara 1992; G. Yver, Mağrib İA, VII, 142, 143, İstanbul, 1993.

22 13 başlarında, tüm Arap Yarımadası Müslümanların hâkimiyeti altına girmiştir. Hz. Muhammed in vefatından sonra, Raşit Halifeler dönemi dediğimiz otuz yıllık yeni dönemde de özellikle Hz. Ömer ve Hz. Osman ın halifelikleri zamanında fetih hareketleri olanca hızıyla devam etmiştir. Bu çerçevede o günün iki büyük imparatorluğundan İran/Sasânî İmparatorluğu tamamen tarih sahnesinden silinmiş ve toprakları Müslümanların kontrolüne girmiştir. Bizans İmparatorluğu ise günden güne Müslüman fâtihler karşısında hâkimiyet alanlarından çekilmek durumunda kalmıştır. Müslümanların Bizans ile ilişkileri Hz. Muhammed döneminde başlamıştı. Hz. Muhammed in sağlığında gerçekleşen Tebük Seferi nin ve ölümünden hemen önce hazırlamış olduğu Usâme b. Zeyd komutasındaki büyük İslâm ordusunun hedefinde de Bizans vardı. Bizans a karşı girişilen harekâtlar, Hz. Ebu Bekir in kısa halifelik döneminde, daha sonra da Hz. Ömer ve Hz. Osman dönemlerinde ( ) devam etmiştir. Bu dönemde Bizans İmparatorluğu na bağlı bölgelerden Filistin, Suriye ve Mısır dan başlayarak (20/640) Kuzey Afrika da bazı yerler Müslümanların hâkimiyetine geçmiştir 32. Mağrib dediğimiz bölgenin Müslümanlar tarafından fethi Hz. Osman ın hilâfeti döneminde (23-35/ ) başlamıştır 33. Emevîler döneminde ise artık Müslümanlar, tüm Kuzey Afrika yı en batısına, yani Atlas Okyanusu na kadar fethetmişlerdir. Bundan sonra, Müslüman askerler güney kısımlara, Moritanya ya doğru hareket ederek fetihlerine devam etmişlerdir. 86/705 yılında Mağrib valiliğine atanan Musa b. Nusayr, Berberîlerle savaşarak Muvahhidler hareketinin doğduğu Sûs 34 bölgesine kadar ulaşmıştır. Onun valiliği döneminde Mağrib bölgesinin fethi 32 Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Belâzurî, Ebu l-hasan Ahmet b. Yahya b. Cabir (ö. 279), Futûhu l-buldan, 88 vd., Yay. Abdulkadir Muhammed Ali, Beyrut, 2000; Sauvaget, J., İslâm Dünyası Kısa Kronolojisi, 10-15, Ter. S. K. Yetkin, F. R. Unat, Ankara, 1963; Özdemir, Endülüs Müslümanları I, 7-25; Atçeken, İsmail Hakkı, Endülüs ün Fethi ve Musâ b. Nusayr, 23, 24, Ankara, İbn İzari, I, 1; Belazûrî, 238 vd.; Sabri Hizmetli, İslâm Tarihi, 242, 243 Ankara, Sûs, Fas ın güneyinde, yukarı Batı Atlas Dağları üzerinde yer alan bir bölgedir. Bu bölge büyük masamsı, yüksek zirvelerde yer alan bir coğrafî yapıya sahiptir. Burada çok büyük yaylalar, derin vadiler ve sarp boğazlar, yüksekliği 4165 metreye varan zirveler vardır. (Bkz. Meydan Larousse, IV, 520, İstanbul, 1987) Bu bölge, uzunluğu 200, eni ise km arasında değişen üçgenimsi bir yapıya sahiptir. Alanı yaklaşık olarak km karedir. (Bkz. Provençal, L., Sûsülaksâ, İA, XI, 73-76, İstanbul, 1970) Bu bölgede ceviz, zeytin, üzüm, ayva, armut, turunç, kayısı, elma, şeker kamışı gibi bitki ve meyveler yanında, çok kaliteli tahıl elde edilmekteydi. Yine bölgede başka yerlerdekinden çok daha kaliteli dokuma imalatı yapıldığı, kızlarının çok güzel ve maharetli olduğu

23 14 tamamlanmıştır 35. Yani hicrî 20 lerde (m. 641) başlayan Kuzey Afrika nın fethi, hicri 90 larda (m. 709) tamamlanmıştır 36. Mağrib Müslümanlar tarafından çok erken tarihlerde fethedilmiş olmakla birlikte, bölge halkının İslâmiyeti kabul etmeleri hemen gerçekleşmemiştir. Halkın İslâmiyeti kabul etmesiyle ilgili olarak birçok etken saymak mümkündür. Bunlardan en önemlileri; Hz. Ömer in Kudüs Hıristiyanlarına bağışladığı hakları, Mağrib deki Müslüman komutanların ve valilerin de bölgedeki Hıristiyan halka tanımaları, İslâmiyet in ırk, renk, etnik köken ve dile bağlı ayrımcılığı yasaklamış olması ve Müslümanların bölge insanlarıyla akrabalık kurmaları sayılabilir 37. Kuzey Afrika bölge valisi olan Ukbe b. Nâfî nin ve ondan önce de Abdullah b. Sa d ın, burasının İslâmlaşmasında önemli katkıları olmuştur. Özellikle Ukbe b. Nâfî bölge valisi olarak 50/670 yılında Kayravan şehrini kurmuş ve burası kısa zamanda Mağrib in ilim ve kültür merkezi hâline gelmiştir. Ukbe, Müslümanların Kuzey Afrika daki fetihlerinde de önemli bir rol oynamıştır. Yine bölgede görev yapan Hasan b. Numan ve Musa b. Nusayr, İslamiyet in yerleşmesinde önemli katkıda bulunmuşlardır. Musa b. Nusayr, fetih hareketini Afrika nın iç kısımlarına doğru genişleterek (79/698 ve sonrası) İslâm hâkimiyetinin sadece Afrika nın kuzey kıyılarıyla sınırlı kalmaması için çaba göstermiştir 38. Bu anlamda Musa b. Nusayr, bu günkü Fas ın güneyini, Moritanya bölgesini fethetmiştir. Musa, bölgedeki fetih çalışmalarında esir aldığı Berberîleri Tanca da bulunan komutanı Târık b. Ziyad ın yanında bırakıyordu. İbn İzârî nin belirttiğine göre Târık ın yanında Arap ve de Berberî bulunmaktaydı. Araplar Berberîlere, Kur ân-ı Kerim i öğretmeye ve İslâm dinini anlatmaya çalışmaktaydılar. Musa b. Nusayr esirlere, kendilerini geliştirip yeteneklerini ortaya çıkarabilmeleri rivayet edilmiştir. İdrîsî, buradaki insanların Berberî Musâmide kabilesinden ve iki mezhebe bağlı olduklarını; bir kısmının Mâlikî, bir kısmının da Musa b. Cağfer in mezhebine mensubiyetlerini belirtir. Ancak, aralarında herhangi bir çatışma olmadığını da ifade etmiştir. Bkz. İdrîsî, Şerîf, Kitâbu Nüzhetü l-müştâk fî İhtirâki l-afâk, 61-63, Leyden, Musa b. Nusayr ın fetih faaliyetleri ile ilgili olarak bkz. Atçeken, İsmail Hakkı, Endülüs ün Fethi ve Musa b. Nusayr, 27 vd. 36 İbn İzârî, I, 1-38; Tourneau, Afrika ve Batı İslâmı, 99 vd. 37 Farukî, İsmail Râci, Luis Lâmia, İslâm Kültür Atlası, Ter. Mustafa Okan Kibaroğlu, Zerrin Kibaroğlu, İstanbul, 1991, 248, 249. Endülüs te İslâmlaşma süreci ile ilgili olarak Bkz. Özdemir, Endülüs Müslümanları II Medeniyet Tarihi, 15 vd., Ankara, Davut Dursun, Afrika, DİA, 1, , İstanbul, 1988.

24 15 için çeşitli görevler vermiştir. Esirlerden kendilerini geliştirenleri azad etmiş ve sahip olduğu kabiliyetine göre daha yüksek bir göreve getirmiş, kendini geliştiremeyenlere ise sıradan görevler vermiştir. Musa, Halife den aldığı paranın büyük bir kısmını esir ve kölelerin azat edilmesine harcamıştır. Onun özgürlüğe kavuşturduğu bu kişiler de kendi istekleriyle İslâmiyet i kabul etmişlerdir 39. Ayrıca Ömer b. Abdulaziz, halifeliği döneminde İsmail b. Abdullah b. Ebi l-muhacirî yi bölge valisi olarak atamış ve ona, Berberîleri İslâm a davet etmesi için emir vermiştir. Sonuç olarak Mağrib te İslâmiyet iyice yerleşmiştir 40. Müslümanlar Kuzey Afrika nın fethinden sonra Endülüs e geçmişler ve yeni fetihlerine burada devam etmişlerdir 41. İbn İzarî, Müslümanların Endülüs e ilk defa geçmeleriyle ilgili dört değişik rivayet olduğunu belirtmiştir. Bunlardan birincisine göre, Endülüs e ilk defa Hz. Osman döneminde Abdullah b. Nâfî b. Abdilkays ve Abdullah Hüseyin Fihriyyan tarafından girilmiştir. Taberî ye dayandırılan bu rivayete göre, Müslümanlar 27/648 de Endülüs te bazı yerleri fethetmişlerdir. Diğer rivayetlere göre ise Endülüs e ilk defa geçen ve fetihlerde bulunan Musa b. Nusayr, ya da onun emrinde çalışan Tarif veya Târık b. Ziyad dır. Tarif ve Târık, Musa b. Nusayr ın emrinde çalıştığı için onların faaliyetleri de sonuç olarak Musa b. Nusayr a mal edilmiştir 42. Muhammed Hamidullah da Taberi ye dayanarak Müslüman fatihlerin Endülüs e geçişinin Hz. Osman ın hilâfeti döneminde, Hicrî 27 senesinde gerçekleştiğini anlatan bir makale yazmıştır 43. Bu bilginin doğruluğu 39 İbn İzârî, I, 36-37; İzzeti, Ebulfazl, İslâm ın Yayılış Tarihine Giriş, 163, 195, Ter. Cahit Koytak, İstanbul, Belazûrî, Genellikle bu bölgeye ilk geçen kişi olarak Târık b. Ziyad ın adı geçer (m. 705). İbn İzârî, Endülüs e ilk çıkan kişinin h. 91 yılında Musa b. Nusayr, Târık b. Ziyad veya Tarif olduğunu rivayet eder. Tarif ve Târık b. Ziyad zamanın valisi Musa b. Nusayr ın emrinde çalışmaktaydılar. Belazûrî ise Târık b. Ziyad ın 92/711 yılında Endülüs te fetihlerde bulunduğunu, peşinden Musa b. Nusayr ın da bölgeye girerek burasının fethine katkıda bulunduğunu bildirmiştir. M. Özdemir, Müslümanların Endülüs e geçişinin Kral Witiza nın oğullarının daveti üzerine gerçekleştiğini belirtir. Sonuç olarak Müslümanlar VIII. yy. başlarında Endülüs e geçmişler ve burada fetihlere başlamışlardır. Bkz.. İbn İzârî, I, 37-38, II, 5; Belazûrî, 139; Özdemir, Endülüs Müslümanları-I, 15. Bu konuda ayrıca bkz. Atçeken, İbn İzârî, II, 5. Himyerî nin rivatet ettiğine göre, Musa b. Nusayr ın Hakşife Velid e mektup yazarak Endülü ün fethi için izin istemiştir. İzin aldıktan sonra da Tarîf i dört yüz kişilik bir birlikle Endülüs e göndermiş (Ramazan 91/Temmuz 710), onun başarılı sonuçlar alması üzerine de Tarık b. Ziyad ı Endülüs e sevk etmiştir. (Şaban 92/Haziran 711) Bkz. Himyerî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Abdulmün im, (ö. 727/1327), Sıfatu Cezîretü l-endülüs Müntehibetün Min Kitâbi r- Ravdı l-mu târ fî Haberi l-aktâr, 8, 9, Yay. L. Provençal, Kahire, Muhammed Hamidullah, Fethü l-endülüs (İspanya) Fî Hilâfeti Seyyidinâ Osman, Sene 27 li l- Hicre, İTED, VII, Cüz 1-2, , İstanbul, 1978.

25 16 tartışılsa da Müslümanların bölgede çok hızlı bir şekilde ilerleyişini ifade etmesi açısından önemlidir. Müslümanların Endülüs te ilerleyişleri çok hızlı olmuş, elli yıl gibi kısa bir sürede bütün yarımada fethedilmiş hatta Müslüman fatihler Fransa nın güneyine kadar ulaşmışlardır 44. Müslümanların fetih hareketleri sadece Endülüs ile sınırlı kalmamış, aynı zamanda Fransa topraklarında da devam etmiştir. Müslümanlar önce (115/734) Lion ve Narbon u, daha sonraki dönemlerde de Alp sıra dağlarının bütün geçitlerini ele geçirmişlerdir. Müslümanların Fransa ve İsviçre deki varlığı, 365/975 de Fransızların Fraksini Şatosunu ele geçirmelerine kadar devam etmiştir 45. Emevîlerin tarih sahnesinden silinip 750 de Abbasilerin işbaşına geçmeleriyle birlikte Mağrib ve Endülüs deki hâkimiyet Abbasîlere geçmiştir. Ancak Abbasîlerin bu bölgelerde tam egemen olamayışları, bölgede yeni siyasî oluşumlar için fırsatlar doğurmuştur. Bu çerçevede Mağribu l-evsat da yaklaşık bir buçuk asır hüküm sürmüş olan Rüstemîler ( / ) ve Mağribu l-aksâ da İdrîsîler ( / ) devletleri kurulmuştur. Özellikle Rüstemîler Devleti nin kurulması bölgede İslâmiyet in güçlü bir şekilde yerleşmesine önemli katkıda bulunmuştur 46. Aynı zamanda Mağribu l-ednâ ve Sicilya da hakim olan Ağlebîler de ( / ) bu bölgede İslâmiyet in yerleşmesine katkı sağlayan devletlerden olmuşlardır 47. Yine Mağrib te kurulan Fâtimîler ( / ), başlangıçta bütün Kuzey Afrika da hakim olmuş, ancak kısa zaman sonra, Mısır merkezli Mısır ve çevresinde egemen olan bir devlet hâline gelmiştir 48. Mağrib de Emevîler sonrasında bir çok devlet kurulmuş olmakla birlikte güçlü ve uzun süre geniş bir alanda hâkimiyet sağlayan devletler kurulamamıştır. Burada kurulan devletler daha çok bölgesel ve dar bir alanda hâkimiyet sağlayabilmişlerdir. 44 Özdemir, Endülüs Müslümanları 1, 16-25; Durant, Will, İslâm Medeniyeti, Ter. Orhan Bahaeddin, 187, 188 İstanbul, bty. 45 Farukî, 242, 243; Durant, 187, Sabri Hizmetli, Mağrib ve Endülüs Müslümanlığına Genel Bir Bakış, İlim ve Sanat Dergisi, Sayı, VI, 81-87, Ankara, Hizmetli, Mağrib, 87: Özaydın, Abdulkerim, Ağlebîler, DİA, I, , İstanbul, Ferhat Deşrâvî, Hilâfetü l-fâtımiyye bi l-mağrib, Beyrut, 1994; E. Graefe, Fâtimîler İA, IV, , İstanbul, 1966.

26 17 İşte V./XI. yüzyıl ortalarına gelindiğinde Mağrib bölgesinde güçlü iktidarların olmaması Abdullah b. Yâsin in davetiyle yeni bir devletin kurulmasını kolaylaştırmıştır. Rivayetlere göre, Sanhâce kabilesinin Lemtûne boyunun reisi Yahya b. İbrahim, hac dönüşünde Nefis 49 kentinde Fakîh Ebu İmran ın öğrencilerinden Abdullah b. Yâsin ile görüşmüştür. İslâmî kaideleri kabilesine öğretmesi için onu da yanına alarak memleketine dönmüştür 50. Abdullah b. Yâsin, burada İslâm öğretimi için büyük gayretlerde bulunmuş, ancak halkın büyük bir mukavemetle karşı çıkmasından dolayı orayı terk etmek zorunda kalmıştır. Ancak o, bu kabileden ayrılırken beraberinde Lemtûne kabilesi liderlerinden Yahya b. Ömer ve kardeşi Ebu Bekir b. Ömer de ona katılmıştır. Bu kişiler hep birlikte Nijer Nehri üzerinde bir adaya sığınmışlar ve burada bir Ribat 51 kurmuşlardır. Bu ribat kısa zamanda bir çok kimsenin akın ettiği bir mekân hâline gelmiştir. Buraya gelenlerin çoğunluğunu Lemtûne kabilesinden olanlar oluşturmuş ve bu kimselere Murâbıt (çoğulu, Murâbitûn) denilmiştir. Abdullah İbn Yâsin, kendisine son derece sadık bin kişi civarında müridi (murâbıtı), cesur ve dindar birer şahsiyet olarak yetiştirmiştir. Bu kişiler daha sonra kurulacak olan devletin çekirdek gücünü meydana getirmiştir. Bundan dolayı da onların kurduğu devlete Devletü l-murâbitîn denilmiştir. Bu ilk aşamadan sonra Abdullah b. Yâsin in şöhreti çevrede hızla yayılmıştır. O, bilgisi ve güzel konuşmasıyla büyük başarılar elde etmiştir. Zamanla Murâbıtların hâkimiyet alanları genişlemiş, Sûs ta Fâtimîlere bağlı olarak varlığını sürdüren Şiî hâkimiyetine son vererek burada Mâlikîliğin hakim kılınmasını sağlamışlardır. Murâbıtlar Der a Vadisine ve Sicilmâse ye 52 de hakim olarak, Mağrib bölgesinde Murâbıtlar Devleti nin temellerini atmışlardır 53. Murâbıtlar Devleti Berberî Mağrib halkının devletiydi. Onlar, içinde yaşadıkları iklim şartlarının da bir gereği olarak peçe (lisam) 49 Nefis, Mağribu l-aksâ da, Merrakeş in batısında, Nefis Vâdisi nde, nehir kenarında kurulmuş olan Merrakeş in güney batısında buraya yakın bir şehirdir. Burası Ağmat la birlikte Merrakeş kurulmadan önce bölgenin en önemli şehirlerinden biriydi. 50 Bu konuda daha fazla bilgi için bkz.; Hasan İbrahim Hasan, İslâm Tarihi, V, ; Ziya Paşa, Endülüs Tarihi, 157, İstanbul, 1276/ Ribat; bir çeşit dinî ve askerî müessese, Müstahkem Müslüman zâviyesi, dinî ve askerî mahiyette oluşturulan bir çeşit müessesedir. Bu konuda bkz. Fuad Köprülü, Ribat Vakıflar Dergisi, Sayı-II, , İstanbul, 1974; Hasan İbrahim Hasan, İslâm Tarihi, V, 347; Georges Marçais, Ribat İA, IX, , İstanbul, 1993; Fisher, Humphrey, Murâbıtlar, İslâm Tarihi, III, Sicilmâse ve Der a Vâdisi, Mağribu l-aksâ nın iç kısımlarında, Merrakeş in doğusunda yer alan, coğrafî olarak çok geniş bir alanı kapsamaktadır. 53 Özaydın, Abdullah b. Yâsin DİA, I, 142, İstanbul, 1988; T. W. Arnold, İntişâr-ı İslâm Tarihi, , Ankara, 1971.