ETERİK YAĞLARIN BROYLERLERDE BESİ PERFORMANSI, BAZI KAN PARAMETRELERİ İLE NEWCASTLE HASTALIĞI VE INFEKSİYÖZ

Transkript

1 1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ETERİK YAĞLARIN BROYLERLERDE BESİ PERFORMANSI, BAZI KAN PARAMETRELERİ İLE NEWCASTLE HASTALIĞI VE INFEKSİYÖZ BRONŞİTİS ANTİKOR SEVİYELERİ ÜZERİNE ETKİSİ Taner ÇETİN HAYVAN BESLEME VE BESLENME HASTALIKLARI ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Gültekin YILDIZ 2008-ANKARA

2 ii Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları Doktora Programı çerçevesinde yürütülmüş olan bu çalışma aşağıdaki juri tarafından Doktora Tezi olarak kabul edilmiştir. Tez savunma tarihi: / /2008

3 iii İÇİNDEKİLER Kabul Onay İçindekiler Önsöz Kısaltmalar Şekiller Çizelgeler ii iii v vi vii viii 1. GİRİŞ Eterik Yağlar Eterik Yağların Mikroorganizmalar Üzerine Etki Şekli Eterik Yağların Performans Kriterlerine Etkisi Antimikrobiyal Özellikleri Eterik Yağların MIC Değerleri Eterik Yağların Etkilediği Mikroorganizmalar Eterik Yağların Karma Yemin Mikrobiyolojisine Etkisi Eterik Yağların Antikoksidiyal Özelliği Kimyasal Özellikleri Antioksidan Özellikleri Eterik Yağların Tatlandırıcı Etkisi Bağışıklık Sistemini Kuvvetlendirici Etkisi Serum Kolesterol ve Trigliserit Üzerine Etkisi GEREÇ ve YÖNTEM Hayvan Materyali Yem Materyali Deneme Hayvanlarının Beslenmesi ve Deneme Süresi Araştırma Rasyonlarının Hazırlanması Karma Yemlerin Besin Madde Miktarlarının Belirlenmesi Canlı Ağırlık ve Canlı Ağırlık Artışının Belirlenmesi 36

4 iv Yem Tüketimi ve Yemden Yararlanma Oranının Belirlenmesi Kesim ve Organların Ayrılması İşlemleri Sıcak Karkas Ağırlığı ve Randımanının Belirlenmesi Kan Serumunda Toplam Kolesterol ve Toplam Trigliserit Düzeylerinin Belirlenmesi Bazı Hematolojik Parametrelerin Belirlenmesi Aşılama ve Antikor Titresinin Belirlenmesi Koksidiyoz Lezyon Derecelerinin Belirlenmesi Ölüm Oranlarının Belirlenmesi İstatistik Analizler BULGULAR TARTIŞMA Canlı Ağırlık ve Canlı Ağırlık Artışı Yem tüketimleri Yemden yararlanma oranı Karkas randımanı Kan serumunda toplam trigliserit ve kolesterol seviyeleri ND ve IB antikor seviyeleri Bağırsaklarda lezyon skoru Ölüm oranları 63 SONUÇ VE ÖNERİLER 64 ÖZET 65 SUMMARY 67 KAYNAKLAR 69 ÖZGEÇMİŞ 77

5 v ÖNSÖZ Günümüzde gıda maddesi açığının artması ve sağlıklı beslenmenin giderek azalması hayvansal üretimin ve verimin arttırılmasını, hayvan sağlığının korunmasını gerekli hale getirmektedir. Bu sebeple yemlere çeşitli yem katkıları ilave edilmekte, sağlıklı hayvan üretilmesi ve birim yemden daha fazla ürün elde edilmesi amaçlanmaktadır. Bu amaçla kullanılan yem katkı maddeleri gıda maddelerinde kalıntı bırakmaktadır. İnsan sağlığına çeşitli olumsuz etkilerinden dolayı, 2006 yılı başından itibaren Avrupa Birliği tarafından hayvan yemlerine antibiyotik yem katkı maddelesinin katılmamasına karar verilmiştir. Bunun yanında kanatlı hayvanlarda kullanılan antibiyotik ve antikoksidiyallere karşı son yıllarda dirençlilik gelişmektedir. Bunların önüne geçebilmek amacı ile eterik yağ katkılarının kullanımı ön plana çıkmıştır. Kanatlı sektörü, yemden yararlanmayı arttıracak ve kanatlıları patojen mikroorganizmalara karşı koruyacak yeni teknolojilere ihtiyaç duymaktadır. Bu bilgilerin ışığı altında bu araştırma, rasyonlara ilave edilen eterik yağların broylerlerde CA, CAA, yem tüketimi, yemden yararlanma oranı, sıcak karkas randımanı ile ND, IB antikor titreleri, kan serumu trigliserit ve kolesterol seviyelerine etkilerini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Doktora öğrenimim ve özellikle tez çalışmam süresince çok yakın ilgi ve yardımlarını gördüğüm doktora danışmanım Sayın Prof. Dr. Gültekin YILDIZ a, doktora öğrenim boyunca desteklerini gördüğüm hocalarım Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları A.B.D Başkanı Sayın Prof. Dr. Şakir D. TUNCER, Sayın Prof. Dr. Ahmet ERGÜN, Sayın Prof. Dr. İrfan ÇOLPAN, Sayın Prof. Dr. Sakine YALÇIN, Sayın Prof. Dr. M. Kemal KÜÇÜKERSAN, Sayın Prof. Dr. Seher KÜÇÜKERSAN, Sayın Prof. Dr. Adnan ŞEHU, Doç. Dr. Pınar SAÇAKLI, Dr. Serdar ERTAŞ, Dr. Emre BUĞDAYCI, Araş. Gör. Hakan KÖKSAL, Doktora Öğrencisi Pınar ÖZEN ile laboratuvar çalışmalarında destek veren Zir. Müh. Ayşe AKSOY a; antikor titrelerinin belirlenmesinde Mikrobiyoloji Anabilim Dalından Sayın Prof. Dr. Mehmet AKAN a ve fakülte araştırma kümeslerinde çalışmalarımda çok yardımları dokunan İbrahim GÖKTAŞ a teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarımda sabreden eşim Nurşen TÜRK ÇETİN e çok teşekkür ederim. Kızım Gökçe ve oğlum Göktürk e

6 vi KISALTMALAR AOAC AGP ABF CAA CA YT YYO ORA EYK OA PR BE P ppm MIC KOB ROS LDL HDL ND NDV IB IBV HP ME HI Association offical analytical chemistry Antibiotic growing factor Antibiyotik büyütme faktörü Canlı ağırlık artışı Canlı ağırlık Yem tüketimi Yemden yararlanma oranı Organik asit karışımı Eterik yağ karışımı Organik asit Prebiyotik Bitkisel ekstrakt Probiyotik Parts per million Minimum inhibe edici Toplam bakteri Reaktif oksijen türleri Low density lipoprotein High density lipoprotein Newcastle Disease Newcastle Disease Virusü Infeksiyöz Bronchitis Infeksiyöz Bronchitis Virusü Ham protein Metabolize olabilir enerji Hemaglutinasyon Inhibisyon

7 vii ŞEKİLLER Şekil 1.1. Organik asit ve eterik yağların mikroorganizmaya etki şekli 4 Şekil 3.1. Denemelere ait grupların haftalık ortalama CAA 44 Şekil 3.2. Denemelere ait grupların kümülatif ortalama CAA 44 Şekil 3.3. Denemelere ait grupların haftalık ortalama YYO 45 Şekil 3.4. Denemelere ait grupların kümülatif ortalama YYO 45 Şekil 3.5. Ortalama serum trigliserit miktarları (mg/dl) 45 Şekil 3.6. Denemelere ait grupların ND titreleri 47 Şekil 3.7. Denemelere ait grupların IB titreleri 47

8 viii ÇİZELGELER Çizelge 1.1. Uçucu yağların antibiyoğramları ve MIC değerleri 20 Çizelge 1.2. Bitkisel eterik yağların patojen mikroorganizmalara karşı MIC analiz değerleri 21 Çizelge 1.3. Eterik yağların etkili olduğu mikroorganizmalar 21 Çizelge 1.4. Eterik yağların etlik piliç yemlerindeki toplam küf ve bakteri üzerine etkisi 22 Çizelge 1.5. Eterik yağların performans ve ince bağırsaklarda E. acervulina, E. maxima, E tenella ya karşı etkisi 23 Çizelge 1.6. Bazı aromatik bitkilerin içerdiği aktif maddeler ve etki şekilleri 24 Çizelge 1.7. Aktif maddelerin bitki kaynağı ve konsantrasyonları 25 Çizelge 1.8. Uçucu yağların ana bileşikleri ve yüzdeleri 25 Çizelge 1.9. Defne yağının bileşenleri ve yüzdeleri 26 Çizelge Myrtle yağı bileşenleri ve yüzdeleri 26 Çizelge Fennel yağı bileşenleri ve yüzdeleri 26 Çizelge 2.1. Origanum vulgare ssp. hirtum esans yağı bileşenleri 33 Çizelge 2.2. Deneme düzeni ve araştırmada kullanılan katkı maddeleri 34 Çizelge 2.3. Denemede kullanılan rasyonların bileşimi 35 Çizelge 3.1. Karma yemlerin ham besin madde ve metabolize olabilir enerji değerleri 40 Çizelge 3.2. Denemelere ait grupların haftalık ortalama canlı ağırlıkları 48 Çizelge 3.3. Denemelere ait grupların haftalık ortalama canlı ağırlık artışı 49 Çizelge 3.4. Denemelere ait grupların haftalık ortalama yem tüketimleri 50 Çizelge 3.5. Denemelere ait grupların haftalık ortalama yemden yararlanma oranları 51 Çizelge 3.6. Denemelere ait gruplardaki kesilen hayvanların ortalama CA, sıcak karkas ağırlıkları ve karkas randımanı 52 Çizelge 3.7. Denemelere ait gruplardaki kesilen hayvanların ortalama serum trigliserit ve kolesterol miktarları 53

9 ix Çizelge 3.8. Denemelere ait gruplardaki kesilen hayvanların ince bağırsaklarındaki lezyon skoru 54 Çizelge 3.9. Denemelere ait grupların ND ve IB titreleri 55

10 1 1. GİRİŞ Son yıllarda gerek insan gerekse hayvanların beslenmesinde eterik yağların (eterik yağ) kullanılması büyük önem kazanmıştır. Bunun en önemli nedeni eterik yağların bakteriostatik, bakterisit ve fungusit özelliklerinin saptanmış olmasıdır. İnsan sağlığına çeşitli olumsuz etkilerinden dolayı, 2006 yılı başından itibaren Avrupa Birliği tarafından hayvan yemlerine antibiyotik yem katkı maddelerinin katılmamasına karar verilmiştir. Bu durum hayvan beslemede kullanılan büyütme faktörleri açısından önemli bir boşluğun doğmasına yol açarak antibiyotiklere alternatif olabilecek yeni büyütme faktörleri üzerinde çalışmaların yoğunlaşmasına neden olmuştur (Sirvydis ve ark., 2003). Büyütme faktörlerinin sahip olması gereken bazı özellikleri (Mellor, 2000) vardır. Bunlar; 1-Performansı iyileştirmeli, 2-İnsan sağlığında terapötik amaçla kullanılmamalı, 3-Dirençlilik geliştirmemeli, 4-Bağırsak florasındaki dengeyi bozmamalı, 5-Kalıntı bırakmamalı, 6-Mutojenik ve karsinojenik olmamalı, 7-Salmonellanın yayılmasını engellemeli, 8-Çevre kirliliğine sebep olmamalı, 9-İnsan ve hayvanlar için toksik olmamalı, şeklinde sıralanabilir. Alternatif büyütme faktörleri olarak doğal olanlar üzerinde çalışılmaya başlanmıştır. Bu doğal maddeler patojen bakterileri öldürebilmeli ve hayvanların sindirim sistemini geliştirmeli, büyüme genetik potansiyelini yakalayabilmelidir. En önemli alternatifler arasında aromatik bitki ve çeşitleri (eterik yağ) yer almaktadır (Sirvydis ve ark., 2003).

11 Eterik Yağlar Eterik yağlar bitkilerde oluşan, su buharı ile uçabilen, oda sıcaklığında çoğunlukla sıvı, ekstraksiyon veya distilasyon ile elde edilebilen, genellikle renksiz veya açık sarı renkli, bulunduğu bitkiye özgü kuvvetli koku ve yakıcı lezzetli çok sayıda bileşenden oluşmuş doğal ürünlerdir. Eterik yağlar için esans yağ, esans, kokulu yağ, uçucu yağ, ruh gibi isimlerde kullanılmaktadır. Eterik yağların en belirgin ve ayırt edici önemli özellikleri uçucu ve kokulu olmalarıdır (Sevinç ve Merdun, 1995). Esans terimi Paracelsus tarafından medikal alanda; etkinliğinin mükemmel olduğuna inanılan anlamına gelen quinta essentia teorisinde geçen eterik kelimesinden uyarlanmıştır (Oyen ve Dung, 1999). Son yıllarda bitkilerden destilasyon yolu ile elde edilen eterik yağların aktif komponentlerinin bakteriostatik, bakterisit ve fungusit özelliklerinin olduğu pek çok çalışmayla ortaya konmuştur (Giannenas ve ark., 2003). Nitekim yapılan birçok çalışmada eterik yağların patojen mikroorganizmaların kontrolünde, antioksidan olarak kullanımında, sindirim enzimleri aktivitesinin ve nitrojen absorbsiyonunun situmulasyonunda, gübre ile meydana gelen çevre kirliliğinin azaltılmasında, gıdaların raf ömrünün uzatılmasında başarılı sonuçlar elde edilmiştir (Williams ve Losa, 2001). Eterik yağların situmule edici etkilerinden yararlanmak sureti ile yeme veya suya bitki ekstraktlarının ilave edilmesi bazı çalışmalarda yem tüketimi, yemden yararlanma ve karkas kalitesini önemli düzeyde iyileştirmiştir (Williams ve Losa, 2001; Giannenas ve ark., 2003). Kanatlı hayvanlarda yapılan çalışmalar daha çok etlik piliçlerde yürütülmüştür. Değişik ticari ürünlerle yapılan çalışmalarda yeme uçucu yağ ilavesinin etlik piliçlerde, canlı ağırlık kazancını arttırdığı, yemden yararlanma oranını iyileştirdiği ve mortaliteyi azaltarak verimliliği arttırdığı belirlenmiştir. (Williams ve Losa, 2001; Giannenas ve ark., 2003; Lee ve ark., 2003b).

12 Eterik Yağların Mikroorganizmalar Üzerine Etki Şekli Bitki türevi antimikrobiyel bileşiklerin doğal gıda koruyucusu olarak kullanımına ilişkin artan bir ilgi vardır. Doğal antimikrobiyel bileşiklere örnek olarak carvacrol; Oreganum vulgare nin eterik yağında %60-70, kekikde %45 oranında mevcuttur (Avcı, 2004). Skandamis ve ark. (2001) Origanum eterik yağının aktif bileşiklerinin fenolik terpenoller olduğunu; büyük oranda carvacrol, thymol, y-terpinene ile p-cymene içerdiğini; genellikle fenollerin etki şeklinin hücre duvarı üzerine olup, hücre zarının geçirgenliğini değiştirerek su kaybetmesine bağlı, nükleik asit ve ATPaz sentezleri bozduğunu; eterik yağların doz, sıcaklık ve ph' ya bağlı E. coli 'ye karşı bakteriostatik ve bakteriosidal bir etki gösterdiğini bildirmişlerdir. Organik asit ve eterik yağların mikroorganizmaya etki şekli Şekil 1.1 de verilmiştir. Organik asitler bakterinin iç kısmında, eterik yağlar ise bakterinin hücre duvarında etkili olmaktadır. Organik asitler rasyon içerisinde ve sindirim sisteminin yukarı kısmında aktif olmalarına rağmen eterik yağlar ise sadece ince bağırsakta aktiftirler. Her iki ürünün de koruyucu özellikleri bulunmakta ve pankreas sekresyonunu uyarmaktadır. Eterik yağların yapısında bulunan fenolik bileşiklerin bakteri hücre membranının yapısını değiştirip geçirgenliğini artırarak osmotik basınç dengesini bozup hücrenin kısa sürede ölümüne neden olmaktadır. Eterik yağların gram pozitif ve gram negatif bakterilere karşı in-vitro koşullarda bakterisit etki gösterdiği, antiseptik, antifungal, antioksidan, antikoksidial özeliklere sahip olduğu, antioksidan özelliğinden dolayı etin raf ömrünü uzattığı, antibiyotik ve antifungal özelliği ile yemlerde ve kanatlılarda mantar ve patojen mikroorganizma üremesini engellediği bildirilmiştir (Williams ve Losa, 2001). Hidrofobik fazda doğal antimikrobiyel bileşik olan carvacrol yüksek bir performans gösterir. Carvacrol lipozomal süspansiyona eklendiği zaman lipozomal membranın genişlemesine neden olur. Carvacrol gibi antimikrobiyel aktiviteye sahip

13 4 bileşiklerin (thymol, cymen, mentol) aktivitelerinin ölçümü, söz konusu bileşiklerin hidroksil grupları ve lokalize elektron sistemleri sayesinde antimikrobiyel aktivitede önemli bir rolü olduğunu göstermiştir (Avcı, 2004). Şekil 1.1. Organik asit ve eterik yağların mikroorganizmaya etki şekli (Ultee ve ark.,2002) Ultee ve ark. (2002), Origanum eterik yağında bulunan carvacrol, thymol ve cymenin antimikrobiyel etkilerinin olduğunu bildirmişlerdir. Bu antimikrobiyel etki, bakteri hücre duvarı üzerinedir ve iyon yoğunluğuna bağlı osmotik basıncın değişmesi sonucu, stoplazmik membran yapısının bozulması ile beraber ATP sentezinin durmasına bağlı gerçekleşmektedir. Heipieper ve ark. (1991), fenolik bileşiklerin bakteri hücre duvarına etki edip hücre duvarındaki proteinlerin yapısını bozarak, hücre zarının geçirgenliğini artırdığını, stoplazmik mebranda bulunan H+ ve K+ gibi katyonların yoğunluğunu

14 5 değiştirerek, hücre içi iyon dengesinin bozulup hücrenin su kaybederek ölümüne neden olduğundan bahsetmiştir. Carvacrolun 1 mm konsantrasyonu B. cereus un büyüme hızında azalmaya, 1 mm ün üzerindeki konsantrasyonu ise B. cereus un yaşayabilirliğini azaltmaktadır. Carvacrolun B. cereus un membranında biriktiği tahmin edilmektedir. MIC değeri 0,1 ile 250 µg/ml dir. Carvacrol aynı zamanda tat verici ve iştah arttırıcıdır, antioksidandır ve antikoksidial özelliği de vardır (Tsinas, 1999). Leman ve ark. (1992), Origanum gibi bitki ekstratlarının, doğal lezzet verici olmaları nedeniyle hayvan yemlerine ilave edilmesinin yem tüketimini artırdığını; bu koku ve tad alma yoluyla merkezi ve otonom sinir sistemi ile gastro-intestinal sistemi daha fazla uyararak enzim ve dış salgıları arttırdığını; bağırsakta paraziter bakterilerin aktivitelerini azaltarak besin maddelerin emilimini iyileştirdiğini; bağırsak mukozası hücrelerin yenilenmesi hızlandırarak, defekasyonu sıklaştırıp dolaylı olarak intrasellülar mikroorganizmaların daha hızlı dışarı atılmasını sağladığını bildirmişlerdir. Langhout (2000), eterik yağların enzim aktivasyonu ile mikroflora dengesini düzenleyerek besin madde emilimini artırdığını ve sonuçta yemden yararlanmanın pozitif yönde etkilendiğini ve eterik yağların ince bağırsakta aktif olduğunu bildirmiştir. Mellor (2000), eterik yağların aktif komponentlerinin bakteriostatik, bakterisit ve fungusit özelliklerinin olduğunu, bağırsak üzerinde sıkıştırıcı ve büzüştürücü etkisi bulunduğunu ve sindirimi iyileştirip büyüme performansını artırdığını ifade etmiştir.

15 Eterik Yağların Performans Kriterlerine Etkisi Eterik yağların broylerlerde büyüme performansı üzerine pozitif etkisi olduğu düşünülmektedir (Bassett, 2000; Langhout, 2000; Kamel, 2001). Bu pozitif etkinin istatistiksel açıdan önemli olmadığını bildirenler (Vogt ve Rauch, 1991; Botsoglou ve ark., 2002a) mevcuttur. Eterik yağlar camphor ve 1,8- cineole (119 ppm) ile koksidiyoz (challange) problemi olmayan broilerlerde yapılan bir çalışmada bu katkıların canlı ağırlık üzerine etkisinin olmadığı tespit edilmiştir. Fakat bu hayvanlarda koksidiyoz sorunu oluşturulduğunda canlı ağırlık ve canlı ağırlık artışı gözlenebilir hale gelmiş ve önemli görülmüştür (Vogt ve Rauch, 1991). Thymol, cinnamaldehyde ve eterik yağ karışımının dişi broilerlerde etkisini araştırmak için yapılmış çalışmalarda, yem tüketimi (YT) canlı ağırlık artışı (CAA) ve yemden yararlanma oranının (YYO) farklı olduğu gözlenmiştir. Tymol ve carvacrol ile beslenen sürülerde hypocholesterolemic etkilerinin de olduğu ortaya çıkmıştır. Carvacrol YT ini ve YYO nı düşürmüş, CAA nı arttırmıştır. Carvacrol trigliserid konsantrasyonunu da düşürmüştür. Fakat plazma kolesterolünü etkilememiştir. Cinnamaldehyde su tüketimini azaltmış, yağın sindirilebilirliğini arttırmıştır (Langhout, 2000). Pankreas enzimleri bakımından herhangi bir farklılık gözlenmemiştir. Amilaz aktivitesi, eterik yağ karışımı uygulanan sürüde 21. günde daha yüksek bulunmuş, fakat 40. günde farklılık gözlenmemiştir (Mellor, 2000). Engberg ve ark. (2007), broilerlerde Juglandaceae familyasına ait bitkinin kuru yapraklarının rasyonda %1 kullanıldığı çalışmada 28. gün CA ları kontrol grubunda 1165 g, uygulama grubunda 1338 g, YYO ları uygulama grubunda 1,38, kontrol grubunda 1,52 bulunmuştur. YYO ve CA lar istatistiksel olarak önemli (P<0,01) düzeyde etkilenmiştir.

16 7 Catala-Gregori ve ark. (2007) yapmış olduğu çalışmada 1. uygulama grubunda 100 ppm bitkisel ekstrakt, 2. uygulama grubunda 10 ppm Avilomisin kullanmıştır. 21. ve 35. günler arasında CA lar kontrol ve deneme gruplarında sırası ile 1237 g, 1278 g, 1261 g; günler arasında CA lar 2084 g, 2115 g ve 2121 g bulunmuştur (P<0.001). 21. ve 35. günler arasında YYO ları kontrol grubunda 1,81; 1. uygulama grubunda 1.77; 2. uygulama grubunda 1.79 olarak belirlenmiştir (P>0.05) günler arasında ise YYO ları kontrol, 1. ve 2. uygulama gruplarında sırasıyla 1,62; 1,60 ve 1,59 tespit edilmiştir (P<0,01). Çiftçi ve ark. (2005) nın yapmış olduğu bir çalışmada 4 deneme grubunun rasyonlarına sırası ile 1. gruba 100 mg/kg, 2. gruba 200 mg/kg; 3. gruba 400mg/kg Anise oil kullanılmıştır. 4. gruba %0,1 Avilomisin verilmiştir. Yem tüketimleri arasında her hangi bir fark bulunmamıştır (p>0,05). YYO ları 3. grupta (400 mg/kg Anise oil) kontrol grubuna göre % 12 (P<0,05), Avilomisin grubuna göre % 6 (P<0,05) iyileşme gözlenmiştir. Ertaş (2005) ın yapmış olduğu çalışmada rasyonlara 1. uygulama grubunda 100 ppm; 2. grupta 200 ppm; 3. grupta 400 ppm eterik yağ karışımı kullanılmıştır. 4. uygulama grubuna ise % 0,1 Avilomisin ilave edilmiştir. 35. gün sonunda yem tüketimi (YT) bakımından gruplar arasında her hangi bir fark bulunmamıştır (P>0,05). Yemden yararlanma oranında (YYO) 2. grupta (200 ppm eterik yağ) kontrol grubuna göre % 16; Avilomisin grubuna göre % 6 iyileşme belirlenmiştir (P<0,05). Saini ve ark. (2004) nın yapmış olduğu çalışmada 1. uygulama grubu rasyonuna 330g/ton; 2. uygulama grubuna 660 g/ton Oregano eterik yağı, 3. gruba ise 55 g/ton Salinomisin katılmıştır. Tüm katkılar günler arasında verilmiştir. 15. gün Eimeria sporları verilmiş ve 19. gün sonunda CA, CAA, YYO, lezyon skoru yönünden incelenmiştir. En iyi CAA ve YYO 2. uygulama grubunda (660 g/ton Oregano eterik yağı) bulunmuştur (P<0,05). Lezyon skoru yönünden 2. grup 3. gruba

17 8 (55 g/ton Salinomisin) göre (P>0,05); 1. grup ise kontrol grubuna göre daha düşük dereceye sahiptir (P<0,05). Kontrol grubu lezyon skoru ve YYO yönünden gruplar arasında en yüksek değere; CA yönünden en düşük değere sahiptir. CA yönünden incelendiğinde 1. grup kontrol grubuna göre daha yüksektir. Fakat istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur (P>0,05). 2. ve 3. grup arasındaki CA yönünden farklılık istatistik olarak önemli bulunmamıştır (P>0,05). Sonuç olarak lezyon skorlara bakıldığında Oregano eterik yağı koksidiyozun şiddetini azaltma yönünden Salinomisin kadar etkili olmuştur. 1. ve 2. uygulama gruplarının lezyon skorları kontrol grubuna göre daha düşük bulunmuştur (P<0,05). Bozkurt ve ark. (2007) nın yapmış olduğu bir çalışmada bir antibiyotik büyütme faktörü (AGP), bir ticari eterik yağ karışımı (EYK) ve organik asit karışımı (ORA) ile EYK+ORA kombinasyonunun yeme katıldığı etlik piliçler üzerinde bir çalışma yapılmıştır. Temel etlik civciv ve etlik piliç karmalarına AGP (10 mg/kg), üç farklı dozda ORA (0.9, 1,8, 2.7 g/kg), üç farklı dozda EYK (12, 24, 36 mg/kg) ilave edilmiştir. Farklı doz ve kombinasyonlarda yeme ilave edilen deneysel büyütme faktörleri 21. ve 42. gün canlı ağırlığını kontrol grubuna kıyasla önemli düzeyde artırmıştır. Düşük dozlarda yeme katılmaları halinde dahi ORA, EYK ve ORA+EYK kombinasyonu büyüme performansını önemli düzeyde teşvik etmişlerdir. Benzer şekilde AGP ilave edilmiş yem verilen piliçlerin performansı kontrol grubundan daha üstündür (P<0,05). Yem tüketimi üzerinde önemli etkisi bulunmamıştır. Yemden yararlanma oranı muamelelerden önemli düzeyde etkilenmiştir (P<0,05). Sonuç olarak EYK'nun tek başına veya ORA+EYK kombinasyonu şeklinde yeme ilavesi performansı önemli düzeyde artırmış, bitkisel esaslı yeni bir büyütme faktörü olarak eterik yağ karışımının AGP yerine kullanılabilineceği bildirilmiştir. Şimşek ve ark. (2007a) nın yapmış oldukları bir başka çalışmada broiler civcivler 5 gruba ayrılmıştır. Rasyona ilave edilen kekik yağı ve antibiyotik araştırma gruplarını oluşturmuştur. Buna göre kontrol grubu, rasyona 100 ppm kekik yağı katılan grup 1, 200 ppm kekik yağı katılan grup 2, 400 ppm kekik yağı katılan grup 3 ve % 0.1 (10 mg/kg) avilamisin katılan grup da antibiyotik grubunu (grup 4)

18 9 oluşturmuştur. Canlı ağırlık bakımından yapılan karşılaştırmada, 20 günlük yaştaki piliçlerde gruplar arasında istatistiksel olarak farklılık bulunmamasına rağmen (P>0.05), 40 günlük yaştaki piliçlerde gruplar arasındaki farklılık önemli hesaplanmıştır (P<0.05). 40. gün sonunda en yüksek canlı ağırlık ortalamaları 2. grup ( g) ve antibiyotik ( g) gruplarında belirlenirken bunları 1.grup ( g), kontrol ( g) ve 3.grup ( g) izlemiştir. Sonuç olarak, araştırmadan elde edilen bulgular doğrultusunda etlik piliç yemlerinde büyütme faktörü olarak katılan kekik yağının (özelllkle 200 ppm) antibiyotiklere alternatif olabileceği kanısına varılmıştır. Şimşek ve ark. (2007b) yapmış oldukları bir diğer çalışmada rasyona EYK ve antibiyotik ilave etmişlerdir. Bu çalışmada kontrol grubunun dışında 100 ppm EYK katılan grup (EYK 100), 200 ppm EYK katılan grup (EYK 200), 400 ppm EYK katılan grup (EYK 400) ve % 0.1 (10 mg/kg) avilamycin katılan grup (antibiyotik) oluşturulmuştur. Canlı ağırlık bakımından gruplar arasında 20. günde istatistiksel olarak farklılık tespit edilirken (P<0.01), 40.günde bu farklılığın olmadığı belirlenmiştir (P>0.05). Sıcak karkas randımanında farklılık gözlenmemiştir (P>0,05). Çördük ve ark. (2007) nın yürüttükleri çalışmada broylerler kontrol rasyonuna belirli oranlarda avilomisin (ABF), organik asit (OA), prebiyotik (PR), bitkisel ekstrakt (BE) ve probiyotik (P) ilaveli yemlerle beslenmiştir. Rasyona katkı maddeleri ilavesi ile yemden yararlanma oranı (YYO) ve canlı ağırlık (CA) deneme boyunca istatistiksel olarak farklılık göstermiştir. Araştırmanın günler ve günler arasında YYO istatistiksel yönden önemlidir (P<0.05). Bunun yanında günler arasındaki farklılık ise önemsiz bulunmuştur (P>0,05). Canlı ağırlık yönünden 0-21 ve günler arasında farklılık önemli bulunmuştur (P<0,05). Canlı ağırlık artışı günler arasında ve günler arasında önemli bulunmuş (P<0,05), fakat günler arasında ise önemsiz bulunmuştur (P>0,05). Tüm alternatif katkı maddeleri 6 haftalık dönem boyunca kontrol grubuna göre daha iyi yemden yararlanma oranı sağlamıştır (P<0.05). Ayrıca gruplar arasında yem tüketimi, sıcak

19 10 karkas randımanı bakımından farklılık görülmemiştir (P>0.05). Sonuçlar erkek etlik piliçlerde PR ve BE' nin, ABF kullanımına alternatif olabilecek potansiyele sahip olduğunu göstermiştir. Giannenas ve ark. (2003) çalışmalarında 2 adet kontrol, oregano eterik yağı (300mg/kg), lasolasid sodyum olmak üzere toplam 4 grup üzerinde uygulama yapmışlardır. Kontrol, eterik yağ ve lasolasid gruba E.tenella sporu 14. günde verilirken diğer kontrol grubuna ise verilmemiştir. 28. gün sonunda CAA ve YYO değerleri enfekte olmayan kontrol gruptan farklı bulunmamıştır (P>0,05). Fakat CAA enfekte kontrol gruptan daha yüksek, lasolasid gruptan daha düşük, YYO enfekte kontrol gruptan daha düşük, lasolasid gruptan daha yüksek gerçekleşmiştir (P<0,05). Lezyon skorlara bakıldığında Oregano eterik yağ E.tenellaya karşı antikoksidiyal özellik göstermesine rağmen lasolasid kullanılan grubun lezyon skorlarından daha yüksek bulunmuştur. Lee ve ark. (2003b) nın yapmış olduğu bir araştırmada 200 ppm timol ve carvacrol dişi broylerlerin rasyonlarında kullanıldığında carvacrol kullanılan yemle beslenen hayvanlarda yem tüketimi, canlı ağırlık ve yemden yararlanma oranı azalmış, ( 28. günde CA; kontrol grubunda 1187 g, carvacrol grubunda 1156 g, timol grubunda 1212 g; YT kontrol grubunda 1649 g, carvacrol grubunda 1565 g, timol grubunda 1677 g; YYO kontrol grubunda 1,38; carvacrol grubunda 1,35; timol grubunda 1,38 bulunmuştur) timol kullanılan yemle beslenen hayvanlarda performans önemli ölçüde etkilenmemiştir. Carvacrol ilaveli grupta plazma trigliserid konsantrasyonu azalmış, kolesterol seviyesinde değişme gözlenmemiştir. Kolesterol miktarı kontrol grubunda 4,54 mg/dl; carvacrol grubunda 4,58 mg/dl; timol grubunda 4,62 mg/dl bulunmuştur. Trigliserid miktarları ise kontrol grubunda 1,19 mg/dl; carvacrol grubunda 1,05 mg/dl; timol grubunda 1,15 mg/dl bulunmuştur. Sonuç olarak timol ve carvacrolün broyler performansı üzerine ve trigliserid metabolizmasına farklı etkileri olduğu, iki bileşiğin de kolesterol seviyesini düşürme özellikleri bulunmadığı belirtilmiştir.

20 11 Lee ve ark. (2003a) nın timol, cinnamaldehit ve Crina (bitki eterik kombinasyonu) nın kullanıldığı araştırmada 21. ve 40. günlerde CA, YT, YYO bakımından gruplar arasında önemli fark görülmemiştir. Kontrol, timol cinnamaldehit ve Crina grubunda 21.günde CA lar sırasıyla 750 g, 760 g, 730 g ve 760 g; YT 1071 g, 1079 g, 1054 g ve 1077 g; YYO 1,42; 1,42; 1,44; 1,41 bulunmuştur. Kolesterol miktarı gruplarda aynı sırayla 3,16; 3,17; 3,19 ve 3,27 mg/dl; trigliserid miktarı ise 0,35; 0,38; 0,42 ve 0,42 mg/dl tespit edilmiştir. Kolesterol ve trigliserid miktarları arasındaki fark önemli bulunmamıştır (P>0,05). 40.günde kontrol, timol cinnamaldehit ve Crina grubunda CA sırasıyla 2084, 2108, 2036 ve 2136 g; YT 3336, 3312, 3248 ve 3428 g; YYO ise 1,60; 1,57; 1,59 ve 1,60 bulunmuştur. Kolesterol miktarı gruplarda sırasıyla 2,90; 3,12; 2,99 ve 3,08 mg/dl; trigliserid miktarı ise aynı sırayla 0,45; 0,42; 0,38 ve 0,39 mg/dl gözlenmiştir. Kolesterol ve trigliserid miktarları arasındaki fark önemli bulunmamıştır (P>0,05). Sonuç olarak timol ve cinnamaldehit ve Crina boylerlerde besi performanslarını ve kan plazma kolesterol ve trigliserid miktarlarını etkilememiştir. Langhout (2000) nın yapmış olduğu bir çalışmada 10 ppm Flavomisin grubuna karşı iki adet eterik yağ karışımı broyler rasyonlarına katılmış canlı ağırlık ve yemden yararlanma oranları değerlendirilmiştir. 28. gün sonunda canlı ağırlıklar kontrol grubunda 1393 g, antibiyotikli grupta 1401 g, eterik yağ kullanılan gruplarda g elde edilmiştir (P<0,05). Yemden yararlanma oranı kontrol grubunda 1,66; antibiyotik grubunda 1,61; eterik yağ gruplarında 1,65 bulunmuştur (P<0,05). Kamel ve Jamroz (2003) nın bitkisel ekstraktlarla yaptıkları (XT, cinnamaldehit, carvacrol, capsicum karışımı) çalışmada 150 ve 300 ppm XT, 10 ppm Avilamycin kullanılmıştır. 17. günde canlı ağırlık ve yemden yararlanma oranı incelenmiştir. Canlı ağırlıklar XT g, XT g, AV 605 g, kontrol 578 g (P<0,001) ; yemden yararlanma oranları ise XT 300 1,44; XT 150 1,49; AV 1,47; kontrol 1,56 (P<0,05) bulunmuştur. Sonuç olarak bu çalışmada bitkisel ekstraktların antibiyotik büyütme faktörleri gibi performans sağladığı bildirilmiştir.

21 12 Zhang ve ark. (2005) eterik yağ (Repaxol) (oregano, cinnamon, thyme ve capsicum karışımı) ile birlikte organik asit (Avigro) kullanıldığı bir çalışma yapmışlardır. Çalışmada kontrol, antibiyotik (0-35. günler arasında 50 g/ton Zinc Basitrasin; günler arasında 15g/ton Virginyamycin), 500g/ton Avigro; Repaxol-1 (100g/ton); Repaxol-2 (0-14. günler arasında 100g/ton, günler arasında 75g/ton, günler arasında 50g/ton); Repaxol-3 (0-14. günler arasında 150g/ton, günler arasında 100g/ton, günler arasında 75g/ton) grupları oluşturulmuştur. Sonuç olarak CA ve YT bakımından gruplar arasında ve 42. günlerde istatistiksel önemli bir fark görülmemiştir. YYO bakımından Repaxol-3 de 14. günde 1,381 bulunarak önemli bir fark oluşturmuş (P<0,10), 42. günde bu önemli farklılık ortadan kalkmıştır. 42. günde ise rasyona Avigro katılmasının YYO (1,77) olumsuz yönde etkilediği tespit edilmiştir (P<0,10). Botsoglou ve ark. (2002b) tarafından oregano eterik yağının broyler performansı üzerindeki etkilerini araştırmak üzere yapılan çalışmada 50 ve 100 mg/kg dozlarda kullanılarak iki grup oluşturulmuştur. Haftalık ölçümler sonucunda 2 uygulama grubunda da CA ve YYO ları kontrol grubuna göre istatistiksel olarak önemli görülmemiştir (P>0,05). Avcı (2004) nın yaptığı çalışmada bitkisel ekstrakların broyler besi performansına etkileri araştırılmıştır. Rosemarinus officinalis, Nigella sativa, Origanum vulgare, Foeniculum vulgare, Zingiber officinale, Thymus vulgaris bitkilerinin ekstratları 50 ppm dozunda kullanılmıştır. Sonuçlar yem tüketimi, yemden yaralanma oranı, canlı ağırlık artışının yeme katılan bitkisel ekstraklardan etkilendiğini (P<0,05), karkas randımanının ise etkilenmediğini (P>0,05) göstermiştir. Deneme sonunda en yüksek CA kekik grubunda, en iyi YYO kontrol grubunda gözlenmiştir. Vogt ve Rauch (1991) un yaptıkları çalışmada broyler yemlerine kekik, hindistan cevizi tohumu, tropikal caraway veya coriander meyveleri, sarımsak ve

22 13 soğandan elde ettikleri eterik yağları O, 20, 40 ve 80 ppm oranında ilave ederek beslediklerinde günlük ortalama canlı ağırlık kazancı ve yemden yararlanma oranları arasında önemli bir fark görülmemiştir. Gunther (1992), broyler yemlerine ppm miktarında eterik yağ içeren bitki ekstraktı ilavesinin, canlı ağırlık kazancında %6-12 oranında artış ve yemden yararlanma oranında %5-8 oranında iyileşme sağladığını tespit etmiştir. Mandal ve ark. (2000), broyler yemlerine eterik yağ ilavesinin, yemden yararlanma oranını ve yem tüketimini önemli düzeyde iyileştirdiğini, bağırsak viskozitesini düşürüp sindirim salgılarını artırdığını ve canlı ağırlık artışını iyileştirdiğini bildirmişlerdir. Halle ve ark. (2001), yaptıkları çalışmada etlik piliç yemlerine 0 veya 1000 ppm şifalı bitki karışımı, 1000 ppm origanum/clove eterik yağı veya 1000 ppm oregano/cinnamon eterik yağı ilave ederek yem tüketimi ve canlı ağılık artışı üzerine etkilerini incelemişlerdir. Çalışma sonucunda, yem tüketiminin katkı maddesi içeren yemlerle beslenen tüm gruplarda azaldığını ve yemden yararlanma oranının önemli ölçüde iyileştiğini, ancak bunun 42. gün canlı ağırlığını etkilemediğini belirtmişlerdir. Spais ve ark. (2002), organik asit, amonyum tuzları ve eterik yağ içeren bitki ekstraktının yemlere ilavesinin etlik piliçlerin performansına etkilerini araştırmışlar, araştırma sonucunda, eterik yağın yemlere ilavesinin etlik piliçlerde canlı ağırlık artışı, yemden yararlanma ve ölüm oranını olumlu yönde etkilendiğini belirlemişlerdir. Alçiçek ve ark. (2003), yaptıkları çalışmada etlik piliç yemlerine 24, 48, 72 ppm eterik yağ ile 10 ppm avilamycin kombinasyonunun canlı ağırlık, yem tüketimi, yemden yararlanma ve karkas randımanı üzerine etkisini incelemişlerdir. Eterik yağ-

23 14 avilamycin kombinasyonunun yeme ilavesinin canlı ağırlık kazancı, yem tüketimi, yemden yararlanma oranı ve karkas randımanını olumlu yönde etkilediği sonucuna ulaşmışlardır. Lee ve ark. (2003a) nın yapmış olduğu bir çalışmada 200 ppm carvacrol kullanılan sürülerde 28. günün sonunda CA, CAA ı düşmüş, YYO iyileşmiştir. Kamel ve Mckay (2003), yaptıkları çalışmada etlik piliçlerde Necrotic enteritis nedeni olan Clostridium perfringens in Capsicum, Cinnamon ve Origanum ekstraktı ile önlenmesi ve buna bağlı olarak değişen ölüm oranları, canlı ağırlık kazancı ve yemden yararlanma oranına etkilerini araştırmışlardır. Bu amaçla kontrol, 150 ve 300 ppm Capsicum, Cinnamon ve Origanum ekstraktı karışımlı üç farklı besleme düzeyi uygulamışlardır. Denemenin 21. gününde sırasıyla canlı ağırlık artışlarını 593, 593 ve 763 g; yemden yararlanma oranlarını 1.78, 1.72 ve 1.55 bulmuşlardır. Bu çalışma sonucunda 300 ppm dozun en yararlı olduğunu bildirmişlerdir. Alçiçek ve ark. (2004), etlik piliçleri kontrol, 2500 ppm organik asit, 1000 ppm probiyotik, 36 ppm ve 48 ppm eterik yağ içeren beş farklı yemle 42 gün boyunca besleyerek büyüme performansı ve karkas randımanı üzerine etkilerini araştırmışlardır. Araştırma sonucunda grupların sırasıyla, canlı ağırlık 1909, 1937, 2015, 2063 ve 2060 gr; yem tüketimi 3942, 3993, 4045, 4078 ve 4037 gr; yemden yararlanma 2.07, 2.06, 2.01, 1.97 ve 1.96 oranında; karkas randımanın % 73.9, 73.9, 74.3, 74.3 ve 75.2 olarak probiyotik ve eterik yağ içeren yemlerle beslenen gruplar lehine önemli derecede iyi olduğunu ve gruplar arasında abdominal yağ miktarı ile ölüm oranları arasıdaki farkın önemsiz olduğunu belirtmişlerdir. Hernandez ve ark. (2004), yaptıkları çalışmada etlik piliçlerin yemlerine 10 ppm avilamycin, 200 ppm (Origanum vulgare, tarçın ve biber) ve 500 ppm eterik yağ (ada çayı, kekik ve biberiye) ilave etmişlerdir. 42 günlük besleme sonucunda

24 15 kontrol ve deneme gruplarında sırasıyla, canlı ağırlıkların 3070, 3128, 3080 ve 3168 g; canlı ağırlık kazançlarının 2950, 2961, 2912 ve 2999 g; yem tüketimlerinin 5008, 5029, 4914 ve 4974 g; yemden yararlanma oranının 1.72, 1.69, 1.68 ve 1.65 olarak önemsiz olduğunu bulmuşlardır. Ancak rasyonlara antibiyotik ve bitki ekstraktı ilavesinin tüm sindirim organları ile ileal bölgede kuru madde sindirimini önemli derecede artırdığını, ham protein sindirimine ve sindirim organları ağırlıkları üzerinde önemli bir etkisinin olmadığını belirlemişlerdir. Jang ve ark. (2004), etlik piliçlerin yemlerinde antibiyotik, laktik asit, eterik yağ ve eterik yağ-laktik asit karışımı kullanmışlar ve araştırma sonucunda antibiyotik, laktik asit ve eterik yağın yalnız verilmesinin büyüme performansı üzerine etkisinin önemli olmadığını, sindirim organlarının ağırlıklarını etkilemediği, ince bağırsaklarda bulunan E.coli ile Lactobacilli miktarında önemli bir değişim görülmediğini, tripsin ile pankreatik alfa amilaz aktivitesini önemli oranda eterik yağ-laktik asit karışımının artırdığını belirlemişlerdir. Sonuç olarak, eterik yağ-laktik asit karışımı pankreas ile bağırsak enzimleri aktivitesini artırıp yemden yararlanmayı iyileştirdiğini ve bununda büyüme performansını olumlu yönde etkilediğini bildirmişlerdir. Williams ve Losa (2001), 22 farklı araştırma enstitüsünün raporlarını özetlediği çalışmasında eterik yağ tüketen etlik piliçlerin kontrole göre %2 daha fazla canlı ağırlık artışı sağladıklarını vurgulamışlardır. Canlı ağırlık artışına olan benzer etkiler McCartney (2002) ve Tuker (2002), Hertrampf (2001) tarafından da doğrulanmaktadır. Kamel ve Jamroz (2003), bitkisel ekstrakt tüketen etlik piliçlerin kontrolden daha yüksek canlı ağırlık artışı sağladıklarını bildirmişler ve yürüttükleri metabolizma denemelerinde eterik yağ tüketen etlik piliçlerin protein, selüloz ve yağı daha yüksek düzeyde sindirdiklerini saptamışlardır. Etlik piliç yemlerine eterik yağ ilavesinin yemden yararlanmayı da önemli düzeyde iyileştirdiği bilinmektedir (Mandal ve ark., 2000). Willams ve Losa (2001); yürüttükleri çalışmalarında eterik yağ karışımı ilavesinin yemden yararlanmayı %5

25 16 iyileştirmesi yanı sıra bağırsak viskozitesini de önemli düzeyde azalttığını saptamışlardır. Sindirim sistemi üzerine eterik yağların olumlu etkileri Langhout (2000) tarafından da vurgulanmaktadır. Elli adet dişi ve 50 adet erkek broiler civciv üzerinde yapılan denemede kontrol grubuna büyütme faktörü olarak flavomycin, diğer gruba da dehidre edilmiş bitki ekstraktı (fitobiyotik)) verilmiştir. Her 2 grupta 42 gün beslenmiştir. Canlı ağırlıklar 1, 7, 21, 35 ve 42. günlerde tespit edilmiştir. Tüm yaşlarda fitobiyotik yedirilen erkek hayvanlardaki canlı ağırlık, kontrol grubundakilerden daha fazla bulunmuştur. Aynı sonuçlar dişi hayvanlarda da gözlenmiştir. Fitobiyotiğin yemlerde kullanılması sonucu broilerlerin fizyolojik işlevleri etkilenmiştir. Protein, yağ, karbonhidrat metabolizmasını arttırarak CA, CAA, artmış, YYO düşmüştür (Sirvydis ve ark., 2003) Antimikrobiyal Özellikleri Esans yağların içerisinde antimikrobiyel etkisi sebebiyle en fazla kullanılan ve en çok bilinen yağ kekik yağıdır. Kekik yağında bulunan thymol ve carvacrol gibi aktif maddelerin antimikrobiyel etkiye sahip olduğu ve E.coli başta olmak üzere bir çok patojen mikroorganizmaya karşı etkili oldukları bildirilmiştir (Marino ve ark., 1999; Dorman ve Deans, 2000). Esans yağlara antimikrobiyel özelliklerinden dolayı uzun zamandan beri ilgi duyulmaktadır (Moleyar ve Narasimham, 1992; Smith-Palmer ve ark., 1998; Hammer ve ark., 1999; Dorman ve Deans, 2000). Carvacrol, cinnamaldehyde ve thymol ün konu edildiği bazı çalışmalarda, esans yağların bazı mikroorganizmalar üzerindeki minimum inhibe edici (MIC) konsantrasyonlarının birbirinden farklılık arz ettiği görülmektedir (Didry ve ark., 1994; Cosentino ve ark., 1999).

26 17 Carvacrol bakteri hücre duvarının yapısındaki proteinleri denature edip yapısını bozarak ph yı düşürür ve başta K + olmak üzere diğer iyonların hücre dışı sıvısına akmasına sebep olur. Ribozomdaki protein sentezine müdahale edilmediği için bakteri hücresinin direnç oluşturması sözkonusu değildir. Kekik yağında bulunan diğer önemli bakterisidal etkiye sahip olan bileşik cymen dir. Cymen de stoplazmik membranda birikerek bakteri hücre duvarını aşırı genişletir ve hücre duvarının fosfolipit katmanlarında boşluk oluşturarak iyonların hücre arası sıvıya akmasını kolaylaştırır. Sonuç olarak ATP sentezleyemeyen bakteri hücreleri ölür. Bu etki mekanizması sonucunda metabolik bir artık oluşmadığı için kalıntı riskinin olmadığı ifade edilmektedir (Ultee ve ark., 2002). Gill (1999), Origanum eterik yağlarının esas bileşenlerinin fenoller olduğunu; fenol içeriğinin büyük bir kısmını %79 carvacrol, %8.7 P-cymene, %2.5 thymol ve %2.1 terpinene oluşturduğunu; bu fenollerin gram pozitif ve gram negatif bakteriler üzerinde büyük oranda antibakteriyel etki gösterdiğini; Origanum eterik yağının S. typhimurium ile E.coli'ye karşı antibakteriyel ve E.acervulina ile E.tenella ya karşı antikoksidiyal etkileri olduğunu; carvacrolun antifungal ve antioksidan özellik gösterdiğini; etlik piliçlerin yem ve içme sularına ilave edilen Origçınum eterik yağının kolibasillosis ile koksidiosis gibi hastalıkların kontrol edilmesinde olumlu sonuçlar verdiğini ve ayrıca lezzet artıcı bir yönünün olduğunu bildirmiştir. Santonyo ve ark. (2005), biberiye esans yağının antimikrobiyal fraksiyonları üzerinde yaptıkları bir çalışmada 33 adet bileşen belirlemişlerdir. Bu bileşenlerden en önemlilerinin α-pinene, 1,8 cineole, camphor, verbenone ve borneol ün yağın % 80 nini oluşturan asıl bileşenler olduklarını vurgulamışlardır. Araştırıcılar yağın antimikrobiyel etkisini gram-pozitif bakteriler (Staphylococcus aureus ve Bacillus subtilis), gram-negatif bakteriler (Escherichia coli ve Pseudomonas aeruginosa), maya (Candida albicans), ve mantar (Aspergillus niger) üzerinde incelemişler ve test edilen mikroorganizmaların hepsinin üzerinde tüm fraksiyonların etkin, S. aureus un en fazla, A. niger in 2. sırada en çok etkilenen mikroorganizmalar olduklarını, bildirmişlerdir.

27 18 Sağdıç (2003), yaptığı çalışmada Thymus vulgaris L., Thymus serpyllum L., Origanum vulgare L., Origanum onites L. ve Driganum majorana L. bitki eterik yağlarının, E.coli ATCC25922, E.coli 0157:H7ATCC33150, S.aureus ATCC2392 ve Y. enterocolitica ATCC1501 patojenik bakteri türleri üzerideki (bakteriostatik) bakteri gelişimini engelleyen ve (bakterisidal) bakterileri öldürücü etkilerini araştırmışlar. Araştırma neticesinde tüm bitki türlerinin eterik yağlarının bu dört bakteri türü üzerinde bakteriostatik ve baterisidal etki gösterdiğini, en hassas bakterinin S.aureus olduğu ve en etkili bitki türleri eterik yağlarının ise Origanum onites L. ile Origanum majorana L. olduğunu bildirmiştir. Suk ve ark. (2003), etlik piliçlerin yemlerine eterik yağ ilavesinin, performans, bacak kaslarındaki yağ asit kompozisyonu, ince bağırsak mikroflorası ve kolesterol ve trigliserid üzerine etkilerini araştırmışlar. Araştırma neticesinde, eterik yağın büyüme performansını önemli derecede artırdığını, ince bağırsaktaki E.coli ile Clostridium perfringens miktarını azalttığı, ancak yem tüketimi, kolesterol ve trigliserid, bacak kaslarındaki yağ asit kompozisyonu ile ölüm oranını etkilemediğini belirlemişlerdir. Özkan ve ark. (2003), yaptıkları çalışmada çörek otu, rezene, defne ağacı, nane, mercan köşk otu, salamma otu, ada çayı, kekik türünden kokulu ot, siyah kekik ve kekik gibi Türkiye'de yetişen bitkilere ait eterik yağılarının % dozlarda E. aerogenes, E.coli, E.eali 015 7:H7, K. pneumaniae, P. vulgaris, S. enteritidis, S.gallinarum, S.typhimurium, S.aureus, Yenteroeolitiea, A.hydrophila, C.xerosis, Mluteus, Msmegmatis, Efeaealis, P.aeruginosa ve P jluoreseens patojenik bakterileri üzerindeki antimikrobiyal etkilerini araştırmışlar. Araştırma sonucunda eterik yağların en az bir veya daha fazla bakteri üzerinde antibakteriyel etki gösterdiğini, genel olarak %1-2 dozların daha etkili olduğu ve mercan köşk otu ile kekik yağılarının en fazla etkili olduğunu, sonuç olarak eterik yağların besin maddelerinde antibakteriyel olarak kullanılabilineceğini, ancak bu konuda daha fazla araştırma yapılması gerektiğini bildirmişlerdir.

28 19 Esans yağların karakteristik tatlarından ötürü hayvanların kabul edebileceği düzeylerdeki miktarlarının mikroorganizmalar üzerindeki antimikrobiyel etkilerinin göz önünde bulundurulması faydalı olacaktır (Lee ve ark., 2004a, 2004b). Bu durumda farklı esans yağların birlikte kullanılması ile oluşan sinerjistik etkinin faydalı olabileceği (Moleyar ve Narasimham, 1992), esans yağların sergiledikleri bu sinerjistik etkileşim vasıtası ile düşük konsantrasyonlarda dahi antimikrobiyel aktivitelerinin arttığı (Didry ve ark., 1994; Montes-Belmont ve Carvajal, 1998) bildirilmiştir. Fakat antimikrobiyal etkinin görülmesi için bir hastalık ile karşılaşılması gerekmektedir Eterik Yağların MIC Değerleri Seyreltme derecesine paralel olan MIC (minimum inhibisyon konsantrasyonu mg/ml) değeri 7,81; 15,62; 31,25; 62,5; 125; 250; 500; 1000 sıralamasıyla artmaktadır. Örneğin standart maddenin MIC değeri 62,5 uçucu yağın ki 125 ise uçucu yağ iki katı konsantrasyonda kullanıldığı zaman antibiyotiğe eşdeğer bir antibakteriyel aktivite gözlenmektedir. Antibiyotik MIC değerinin 62,5 olduğu bir tabloda uçucu yağ için 1000> yazılmış ise bu yağın etkisiz olduğu söylenebilir (Çizelge 1.1.) (Başer, 2000). Belçika Üniversitesi Mikrobiyoloji Enstitüsü ve Auvergne-Clermont Ferrant Fransa Üniversitesinde bazı ürünlerin bakteriostatik ve bakterisidal özelliklerinin olduğu ispatlanmıştır. Bitki ve türlerinin özelliklerinin kıyaslanabilmesi için yüksek konsantrasyonda kullanılmalıdır (Kamel, 2000). Origanum vulgare 30 çeşit antibakteriyel kimyasala sahiptir. Fakat 3-4 tanesi antibakteriyel aktiviteye sahiptir. Görüldüğü gibi bioaktif bileşiklerin konsantrasyonları bitki çeşitine göre farklılık gösterir. Bitki ekstrakt formüllerinin en etkili gücü gösterebilmesi için kombine halinde kullanılmalıdır. Araştırmalar etkin

29 20 maddelerin birbirleri ile primer ve sekonder sinerjistik etki oluşturduklarını göstermektedir. Birincil komponent major etkiyi gösterirken ikincil komponent sinerjistik olarak çalışır ve toplam etki artar. Bu ikincil komponent güçlendirici olarak algılanabilir (Mandal ve ark., 2000). Çizelge 1.1. Uçucu yağların antibiyoramları ve MIC değerleri (Başer, 2000) Etki T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9 Std. Madde E. coli *** ,5 S. aureus * ,81 P. aeruginosa *** E. aeruginosa *** P. vulgaris ** ,25 S. typhimurium ** ,5 C. albicans *** k A. niger 1000> > 1000> > 1000> 62,5-k Çok etkili (***), Etkili (**), Az etkili (*) T1: Oregano oil; T2: Oregano oil;t3: Oregano oil; T4: Myrtle oil; T5:Coriander oil; T6:Caraway oil; T7:Fennel oil; T8: Sage oil; T9:Laurel leaves oil, k: ketakonazol Eterik Yağların Etkilediği Mikroorganizmalar Eterik yağlar, özellikle patojen bakterilerden E.coli, Salmonella typhimurium ve Staphilococcus auresus a ve patojen funguslardan Candida albicans ile Aspergillus niger e karşı son derece etkilidir (Çizelge 1.1.). Bu nedenle eterik yağların gerek antimikrobiyel madde olarak gerekse sindirim sistemindeki patojenlerin gelişmesini engelleyerek (rekabetle dışlama) probiyotik ve prebiyotiklerin yerine kullanımı mümkün görülmektedir (Çizelge 1.2.). Yapılan bir çalışmada fitobiyotik kullanılan gruptaki hayvanların sekumunda avilamycin uygulanan gruba göre daha az E.coli ve C.perfiringens e rastlanmıştır (Lee ve ark., 2003a).

30 21 Çizelge 1.2. Bitkisel eterik yağların patojen mikroorganizmalara karşı MIC analiz değerleri (ppm) (Mandal ve ark.,2000) E. coli Salmonella Campilobakter C. perfiringens typhimurium Çay Romarin Oregano Cinnamon Capsicum NE NE NE 50 Garlic NE 100 Olaquindox NE Çizelge 1.3. Eterik yağların etkili olduğu mikroorganizmalar (Kamel, 2000) Eterik yağ Kekik Defne Adaçayı Rezene Sarımsak Soğan Biberiye Karabiber Tarçın Anason Maydanoz Kimyon Bayırturpu Etkili olduğu mikroorganizmalar E.coli, S.typhimurium, C.perfingens, S.aureus, P.aeruginosa, E. aerogenes, P.vulgaris, C.albicans, C. tropicalis, P. membranea C.botulinum, S. typhhimurium, C.albicans, E.coli, B. Cereus E.coli, P. aeruginosa, S.typhimurium P.aeruginosa, E.aeruginosa, E.coli, C.tropicalis S.typhimurium, E.coli, B. cereus, L, plantarum, B. Subtilis A.flavus, A.parasiticus B. cereus, S.aureus C. botulinum A.parasitucus C. tropicalis, p.membrane, S.cerevisiae K. apicula, R. Glutinis B. subtilis, E.coli, P.aeruginosa S.aureus Eterik Yağların Karma Yemin Mikrobiyolojisine Etkisi Eterik yağların etlik piliç yemlerine 1 tona 1 kg ilavesinden sonra yapılan mikrobiyolojik analizlerde, toplam bakteri ve küf miktarını önemli düzeyde düşürdüğü saptanmıştır (Çizelge 1.4.). Ayrıca E.coli ve Salmonella üremesine de rastlanmamıştır. Bu bulgular eterik yağların sahada kötü şartlarda depolanan

31 22 yemlerde bakteri ve küf gelişimini engelleyerek yem hijyenine önemli katkıda bulunduğunu göstermektedir. Çizelge 1.4. Eterik yağların etlik piliç yemindeki toplam küf ve bakteri üzerine etkisi (Kamel ve Jamroz, 2003) Deneme grubu Toplam bakteri (KOB/g) Toplam küf Kontrol Antibiyotik (1 kg/ton) Koksidiyostat (1 kg/ton) Eterik Yağ (1 kg/ton) Eterik Yağların Antikoksidiyal Özelliği Yapılan bir çalışmada (Hertrampf, 2001) E. tenella ile enfekte edilen piliçlerin bir grubuna enfeksiyondan 2 hafta sonra 300 mg/kg oregano eterik yağı diğer bir gruba ise 75 mg/kg Lasolasid verilmiştir. Canlı ağırlık artışı, yem tüketimi, YYO bakımından enfekte edilmemiş gruba göre Oregano eterik yağı uygulanmış grupta hiç bir farklılık gözlenmemiştir. İnfekte edilmiş gruba göre ise bu değerler daha olumlu, Lasolasid uygulanan gruba göre daha olumsuz bulunmuştur. Youn ve Noh (2001) yapmış olduğu çalışmada U. macrocarpa, Pulsatilla koreana, Quisqualis indica, S. flavescens, S. acutum bitkilerinin verildiği gruplar eimeria sporları ile enfekte edilmiştir. U. macrocarpa grubunun lezyon skoru 1.40±1.14, Pulsatilla koreana grubunun ise 1.60±1.82 bulunmuştur. Bu sonuçlar enfekte kontrol grubuna göre (3.00±1.10) daha düşük (P<0,05) değerde tespit edilmiştir. Enfeksiyondan bir hafta sonra canlı ağırlıklar Quisqualis indica kullanılan grupta 232.9±43.5 g, S. flavescens grubunda 214.4±46.1 g ve S. acutum grubunda 211.3±29.4 g tespit edilmiştir. Sonuçlar enfekte kontrol grubuna göre (172.4±17.6 g) daha yüksek bulunmuştur (P<0,05). Sonuçlara göre antikoksidiyal özellik yönünden S. flavescens en etkili, P. koreana, S. acutum, U. macrocarpa ve Q. indica ise biraz etkili bitki türü olarak tespit edilmiştir.

32 23 Waldenstedt (2003), yapmış olduğu çalışmada etlik piliç üretiminde koksidiyoza karşı Origanum vulgare ssp. hirtum bitki toz ekstraktı ile koksidiyoz aşısının etkilerini araştırmıştır. Denemede koksidiyosiz vakalarının görülme sıklığı azalmış ve bağırsak kanalında çok az oranda lezyon gözlenmiştir. Origanum eklenmesi Clostridium perfringens etkilerinin görülmesini durdurmuştur. Sonuç olarak bağırsak kanalının sağlığının korunmasında antibakteriyel içerikli Origanumun antikoksidiyallere alternatif olabileceği bildirilmiştir Kitandu ve Juranova (2006) da yapmış olduğu araştırmalarda bitkisel ekstraktların antikoksidiyal özelliğe sahip olduğunu ortaya koymuşlardır. Giannenas in broilerlerde yapmış olduğu bir çalışmada eterik yağ; salinomisin, monensin, maduramisin ve kontrol (enfekte) grubuna göre mortalite, CA, YYO ve lezyon skoru bakımından karşılaştırılmıştır. Mortalite diğer gruplara göre oldukça düşük, CA kontrol (enfekte) grubuna göre daha yüksek, YYO diğer gruplara göre daha düşük, lezyon skorunun kontrol (enfekte) grubuna göre daha düşük olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 1.5.) (Hertrampf, 2001). Çizelge 1.5. Eterik yağların performans ve ince bağırsaklarda E.acervulina, E.maxima, E.tenella ya karşı etkisi (1-17.gün) (Hertrampf, 2001) Lezyon Skoru Ölüm Oranı, % CA, g YYO üst orta sekum Kontrol (enfekte değil) Kontrol (enfekte) Eterik yağ( 500 g/ton) Salinomisin (60 g/ton) Monensin (90 g/ton) Maduramisin (5 ppm) Eterik yağlar etkeni direk olarak öldürmez. Klinik koksidiyozu engeller. Bunu yaşam çemberine karşı ortam oluşturarak ve buna bağlı olarak oosistlerin gelişimini engelleyerek yapar. Broylerler bağırsaklarının dış epitel hücrelerini her saatte