KARACADAĞ DA OTLATILAN ve KORUNAN MERALARDA BİTKİ TÜR ve KOMPOZİSYONLARININ KARŞILAŞTIRILMASI

Transkript

1 HR.Ü.Z.F. Dergisi 2005, 9 (1):9-13 J. Agric. Fac. HR.U.2005, 9 (1):9-13 KARACADAĞ DA OTLATILAN ve KORUNAN MERALARDA BİTKİ TÜR ve KOMPOZİSYONLARININ KARŞILAŞTIRILMASI İsmail GÜL, Mehmet BAŞBAĞ Geliş Tarihi:23/02/2004 ÖZET Bu çalışma, 1998 ve 1999 yıllarında Diyarbakır Övündüler (Yukarı Ervanlı) Köyünde otlatılan ve otlanmayan meraları karşılaştırmak amacıyla yürütülmüştür. Meralar; Karacadağ da ve Diyarbakır a 40 km mesafededir. Otlanmayan mera hayvanlardan korumak amacıyla telle çevrilmiştir. Korunan alanda 7 familyaya ait 33 bitki türüne rastlanırken, otlatılan alanda 6 familyaya ait 26 bitki türüne rastlanmıştır. Otlatılmayan alanda bitki ile kaplı alan % olurken, bu değer otlatılan alanda %70.82 olarak belirlenmiştir. Araştırma sonuçları değerlendirildiğinde, otlatılan alanda bitki ile kaplı alan, familya tür ve sayıları bakımından korunan alana göre daha düşük bulunmuştur. Familya grupları oransal olarak incelendiğinde ise baklagillerin otlatılan alanda önemli derecede azaldığı, diğer familyalardan olan bitkilerin baklagiller kadar olmamakla beraber azalma gösterdiği, buna karşın buğdaygillerin artış gösterdiği tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Mera, botanik kompozisyon, otlatılan alan, korunan alan COMPARISION of PLANT SPECIES and COMPOSITIONS of GRAZED and UNGRAZED PASTURE in KARACADAĞ ABSTRACT The study was conducted to compare a grazed and ungrazed range in Övündüler (Yukarı Ervanlı) village of Diyarbakır in 1998 and The range in Karacadağ is 40 km away from Diyarbakır. Ungrazed range was surrounded with wires to protect from animals. Thirthy three species from 7 families and 27 species from 6 families were found ungrazed and grazed rangess, respectively. In the ungrazed area, canopy ratio was found %, but it was % in grazed area. According to the results, canopy ratio and the number of the families and species in ungrazed area were found higher than grazed area. While the family groups were proportionally examined, legumes significiantly decreased, other families also decreased but not as much as legumes unlike legumes, the gramines increased in grazed area. Key words: Pasture, botanical composition, grazed area, ungrazed area GİRİŞ Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde ha mera alanı ve 587 ha çayır alanı mevcut olup (Anonim, 1988), bu miktarlar ülkemiz çayır mera alanlarının % 11 ni, bölge yüzölçümünün ise % 33.3 ünü kaplamaktadır. Ancak aşırı ve bilinçsiz otlatılmaları neticesinde bölge meralarının verim güçleri düşmüş ve mevcut hayvanların yem ihtiyacını karşılayamaz duruma gelmiştir. Bölgede artan yem açığını kapatmak için, bir taraftan meralar ıslah edilirken, diğer taraftan tarla tarımı içerisinde yem bitkileri yetiştiriciliğine ağırlık verilmelidir. Günümüzde Mera Kanununun hayata geçmesiyle, meralarda ıslah programları gündeme gelmeye başlamıştır. Meralarda ıslah programına başlamadan önce, bu alanlardaki bitki tür ve kompozisyonları belirlenmesi, mevcut bitki desenine göre uygun ıslah programları geliştirilmesi başarı oranını artıracaktır. Nitekim; floristik kompozisyon belirlenmeden ve bitki türleri doğru teşhis edilmeden merada iyi bir amenajman veya ıslah işine başlanamayacağı bildirilmektedir (Bakır, 1989). Konu ile ilgili yapılan çalışmalarda; Korunan meralarda; bitki tür ve sayısı ile kaplama alanlarının; otlatılan meraya göre daha fazla olduğu bildirilmektedir (Alınoğlu, 1984; Başbağ ve ark.,1997; Brown ve Schuster, 1969; Efe, 1988; Özer, 1988; Tükel, 1981; Tükel ve Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Diyarbakır Sorumlu yazar. isgul@usa.net

2 ark., 1999; Yılmaz ve ark., 1999). Botanik kompozisyon ve bitki kaplama alanları bakımından en yüksek değer familyalar içerisinde buğdaygillerden elde edilmiştir (Alınoğlu, 1984; Başbağ ve ark., 1997; Efe, 1988; Kendir, 1999; Koç ve Gökkuş, 1996; Özer 1988). Korunan alanda botanik kompozisyonda buğdaygillerin dominant olduğunu, otlatılan alanda ise diğer familyalardan bitkilerin dominant olduğunu bildirmektedirler (Şılbır ve Polat, 1996). Ayrıca; korunan meralarda ölü bitki kalıntısının sürekli artış gösterdiği bildirilmektedir (Grabitz ve Tongway, 1986; Potvin ve Harrison, 1984). Bu çalışmada, Karacadağ da otlatılan ve korunan meralarda bitki tür ve kompozisyonları belirlemek ve elde edilen sonuçların bundan sonraki yapılacak çalışmalara ışık tutması amaçlanmıştır. MATERYAL ve METOT Bu araştırma; 1998 ve 1999 yılları Mayıs ayında Karacadağ da bulunan Yukarı Ervanlı merasında (Övündüler köyü) yürütülmüştür. Araştırma alanı, Diyarbakır a 40 km uzaklıkta 900 metre rakımlı çoğunlukla koyunlar tarafından otlatılan bir meradır. Araştırmada korunan alan ise, 1996 yılında sürekli otlatılan alan içerisinden, dikenli telle çevrilen 4 da alandan oluşmuştur. Diyarbakır da; yazları sıcak ve kurak, kışları ise ılık ve yağışlı bir iklim hakimdir. Uzun yıllar iklim verilerine göre, yıllık yağış toplamı mm olup, bununun da önemli bir kısmı Ekim-Mayıs ayları içerisinde düşmektedir. Yıllık ortalama sıcaklık 15.8 o C ve nisbi nem ise %53.8 dir. Araştırmanın yapıldığı 1998 yılında yıllık yağış toplamı (441.2 mm) uzun yıllar ortalamasından (481.6 mm) düşük gerçekleşirken, 1999 yılında ise oldukça düşük (260.2 mm) gerçekleşmiştir. Sıcaklık ve nispi nem değerleri ise uzun yıllar ortalaması ile benzerlik göstermiştir (Çizelge 1). Araştırma alanının toprak analizleri, Güneydoğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü ne yaptırılmıştır (Çizelge 2). Mera toprakları organik madde bakımından fakir ve alkali yapıdadır. Araştırma nokta yöntemi ne göre hem otlatılan hem de korunan alanda ilk yıl ikinci yıl ise tarihlerinde merayı temsil edecek şekilde 20 m uzunluğunda üç ayrı hat tespit edilmiş, her hat üzerinde de 2 m aralıklarla ölçme aleti yerleştirilmiştir. Bu şekilde her bir araştırma alanında her 20 m lik hat üzerinde 100 adet olmak üzere toplam 300 adet noktadan gözlem alınmıştır. Ölçümlerde yaprak kaplama alanı dikkate alınmıştır. Çalışma esnasında karşılaşılan bitki türlerinden örnekler alınarak herbaryumları yapılmıştır. Bu bitki türlerinin teşhisleri, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri ve Dicle Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümlerinde yapılmıştır. Çizelge 1. Deneme yerine ilişkin uzun yıllar ortalaması ile 1998 ve 1999 yıllarına ait bazı iklim verileri (Anonim, 2000). Aylar Sıcaklık ( 0 C ) Uzun yıllar Yağış Nispi Sıcaklık Yağış Nispi Sıcaklık Yağış (mm) Nem ( 0 C ) (mm) nem ( 0 C ) (mm) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ortalama Toplam Çizelge 2. Araştırma alanının toprak analiz sonuçları Parsel Adı Organik Madde (kg/da) Fosfor ph Nispi nem Toprak Bünyesi Korunan Alan Killi-Tınlı Otlatılan Alan Killi-Tınlı 10

3 ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Kaplama Oranı Korunan alanda bitki ile kaplı alan yüzdesi %86.47 iken, otlatılan alanda ise %70.81 olarak tespit edilmiştir. Her iki alanda da hakim bitki grubunu buğdaygiller oluşturmuştur. Korunan alanda buğdaygillerin oranı %35.17 olup, bu familyayı %32.34 ile baklagiller ve %18.97 ile diğer familyadan bitkiler ve %7.33 taşlık alan izlemiştir. Otlatılan alanda ise buğdaygillerin oranı %38.49 olup, bunu %23.17 ile taşlık alan, %19.16 ile baklagiller ve %13.17 ile diğer familyalara ait bitkiler izlemiştir. Otlatılan alanda diğer familyadan olan bitkilerin az oluşu bu alanda hem buğdaygillerin artışına hem de bu bitkilerin hayvanların çiğneme etkilerine yapılarından dolayı daha çok maruz kalmalarına bağlanabilir. Meralar familyalara göre kıyaslandığında korumanın meradaki baklagil oranını buğdaygillere oranla daha fazla artırdığı görülmüştür (Çizelge 3). Bitki türlerine göre, korunan alanda kaplama oranları bakımından baklagiller familyasına ait Trifolium haussknechtii var. haussknechtii % ile ilk sırada yer alırken %16.00 ile buğdaygillerden Bromus tectorum ikinci sırada yer almış, bunu Compositae familyasından Centaurea solstitialis %9.00 ile izlemiştir. Bitki türlerine göre otlatılan alanda %18.50 ile buğdaygillerden Bromus tectorum ilk sırada yer alırken, baklagiller familyasına ait Trifolium haussknechtii var.haussknechtii %9.33 ile ikinci sırada yer almış, bunu buğdaygillerden Bromus squarrosus %9.00 ile izlemiştir. Korunan alanda buğdaygillerden Bromus türlerine otlatılan alana kıyasla daha az oranda rastlanılırken baklagillerden Trifolium türlerine, otlatılan alana göre daha fazla oranda rastlanılmıştır (Çizelge 4). Otlatılan alanda buğdaygil türlerinin korunan alana göre fazla oluşu, bölgede yaygın olarak küçükbaş hayvancılığının yapılışından ve bu hayvanların da özellikle baklagilleri tercih etmelerinden kaynaklanmıştır. Nitekim; korunan meralarda; bitki tür ve sayısı ile kaplama alanlarının; otlatılan meraya göre daha fazla olduğu bildirilmektedir (Alınoğlu, 1984; Başbağ ve ark.,1997; Brown ve Schuster, 1969; Efe, 1988; Özer, 1988; Tükel, 1981; Tükel ve ark., 1999; Yılmaz ve ark., 1999). Botanik kompozisyon ve bitki kaplama alanları bakımından en yüksek değer familyalar içerisinde buğdaygillerden elde edilmiştir Bulgularımızı; bazı araştırıcılar desteklemektedir (Alınoğlu, 1984; Başbağ ve ark., 1997; Efe, 1988; Kendir, 1999; Koç ve Gökkuş, 1996; Özer 1988). Korunan alanda botanik kompozisyonda buğdaygillerin, otlatılan alanda ise diğer familyalardan bitkilerin dominant olduğu da vurgulanmaktadır (Şılbır ve Polat, 1996). Ayrıca ölü bitki kalıntısının korunan alanda otlatılan alana göre daha yüksek olması, buradaki bitkilerin tüketilmeden merada kalmalarına bağlanabilir. Benzer şekilde; Grabitz ve Tongway, (1986), Potvin ve Harrison (1984), korunan meralarda ölü bitki kalıntısının sürekli artış gösterdiğini bildirmektedirler. İncelenen meralarda hakim bitkiler genelde tek yıllık olup, aşırı otlatma ve ekolojik şartlar (yağış, sıcaklık) çok yıllık bitkilerin tutunma şanslarını azaltmıştır. Ancak özellikle tek yıllık baklagillerin meralarda devamlılığının sağlanması için belli dönemlerde otlatma baskısından korunması önem taşımaktadır. Botanik Kompozisyon Korunan alanda 7 familyaya ait 33 bitki türüne rastlanırken, otlatılan alanda 6 familyaya ait 26 bitki türü görülmüştür. Korunan alanda botanik kompozisyonda Poaceae familyası ortalama %40.65 oranında yer Çizelge 3. Korunan ve otlatılan meralarda kaplama oranı, botanik kompozisyon değerleri İncelen Özellikler Korunan Alan Otlatılan Alan Kaplama Oranı 1yıl 2yıl Ort. 1 yıl 2 yıl Ort. Baklagiller Buğdaygiller Diğer Familyalar Bitki ile Kaplı Alan Taşlık Alan Ölü Bitki Kalıntısı Boş Alan Botanik Kompozisyon Baklagiller Buğdaygiller Diğer Familyalar

4 Çizelge 4. Korunan ve otlatılan meralarda bitki türlerine göre botanik kompozisyon ve kaplama oranı. Botanik Kompozisyon Kaplama Oranı Korunan Otlatılan Korunan Otlatılan Familyası/ Bitki Türü 1.Yıl 2.Yıl Ort. 1.yıl 2.yıl Ort. 1 yıl 2 yıl Ort 1 yıl 2 yıl Ort Poaceae Agropyron caninum var biflorum (Brign.); K. Richt. Alopecurus pratensis L Avena sp Bromus tectorum L Bromus molliformis L Bromus squarrosus L Bromus rubens L Elymus caput-medusae L Hordeum bulbosum L H. murinum ssp.gussoneaum Phalaris paradoxa L Poa bulbosa var. Vivipari Triticum monoccocum Vulpia myrus (L.) C.C.Gmel. Fabaceae Lathyrus govgoni L. inconspicuus var.inconspicuus Medicago shepardi Post ex Boiss Trifolium campestre Schreb. T. haussknechtii var condollei T. haussknechtii var.haussknechtii T. nigrescens var petrisavii T. resupinatum var resupinatum Trifolium spumosum Trifolium tomentosum Vicia lutea L Compositae Centaurea solstitialis L Tragopogon buphthalmoides Xeranthemum sesamoides L. Umbelliferae Caucalis sp Scandix iberica Bieb Brassicae Thlaspi arvense L Caryophyllaceae Dianthus sp Taşlık Boş alan Ölü bitki Toplam alırken, Fabaceae familyasından türler (%37. 38) ikinci sırada yer almıştır. Diğer familyalara ait bitkilerin oranı ise %21.98 olarak tespit edilmiştir (Çizelge 4). Otlatılan alanda botanik kompozisyonda Poaceae familyası %54.37 oranıyla ilk sırada yer alırken bunu sırasıyla Fabaceae %27.08 ve diğer familyalara ait bitkiler (%18.57) izlemiştir. Bitki türlerine göre korunan alanda Trifolium haussknechtii var. haussknechtii %20.24 ile ilk sırada yer alırken, Bromus tectorum %18.50 ikinci sırada yer almış ve 12

5 bunu Compositae familyasından Centaurea solstitialis (%10.41) izlemiştir. Bitki türlerine göre otlatılan alanda azalan şekilde B. tectorum (%26.15), T. haussknechtii var. haussknechtii (%13.20) ve B. squarrosus (%7.52) sıralanmıştır (Çizelge 4). Nitekim; Alınoğlu ve ark. (1984) korunan alanda buğdaygillerin artış gösterdiğini, baklagillerin ve diğer familyalardan bitkilerin azalış gösterdiğini, Başbağ ve ark.(1997), Kendir (1999), buğdaygillerin botanik kompozisyonda oranının fazla olduğunu, Özer (1988), Şılbır ve Polat (1996), korunan alanda hakim bitki grubunun buğdaygiller, otlatılan alanda ise diğer familyalardan bitkiler olduğunu bildirmektedirler. SONUÇ Her ne kadar koruma kısa süreli bile olsa, bu çalışma ile otlatılan ve korunan meralar karşılaştırılarak, koruma ile ne tür değişikliklerin gerçekleşebileceğine dair bilgiler edinilmeye çalışılmıştır. Yapılan bu çalışma ileride yapılacak amenajman ve ıslah çalışmalarına katkı sağlayacaktır. KAYNAKLAR Anonim Devlet Su İşleri Bölge Müdürlüğü Yayınları, Diyarbakır. Anonim Meteoroloji Bölge Müdürlüğü İklim Verileri, Diyarbakır. Alınoğlu, N Investigations on the effects of grazing and complete rest treatments of range vegetation in Grassland and Animal Husbandary Research Institute Research Activies. Publications, No: 97, Bakır, Ö Vejetasyon Etüt ve Ölçmeleri Ders Notları. A.Ü.Ziraat Fakültesi, Ankara. Başbağ, M., Gül, İ. ve Saruhan, V Diyarbakır da korunan bir mera alanında, bitki tür ve kompozisyonları ile ot verimlerinin incelenmesi üzerine bir araştırma. Türkiye II. Tarla Bitkileri Kongresi, Eylül, Samsun, Brown,V.J. ve Schuster, J.L Effects of grazing on a hardland site in the southern high plains. Range Manage, 22 (6): Efe, A Çukurova da yakılan ve otlatılan bir mera ile korunmuş bir meranın bitki örtüsü ve verim güçlerinin saptanması üzerine bir araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, Adana. Grabitz, R.D. ve Tongway, D.J Influence of grazing management on vegetation, soil structure and nutrient distribution and the infiltration of applied rainfall in a semi-arid Chenopod. Range Manage, 41 (2), Kendir, A Ayaş (Ankara) da doğal bir meranın bitki örtüsü, yem verimi ve mera durumu. Tarım Bilimleri Dergisi, 5 (1), Koç, A. ve Gökkuş, A Palandöken dağlarında kayak pisti olarak kullanılan ve nispeten korunan mera ile otlatılan meranın bitki örtülerinin karşılaştırılması. Türkiye 3. Çayır Mera ve Yembitkileri Kongresi, Haziran, Erzurum, Özer, A Osmaniye İlçesi, Kesmeburun Köyünde korunan bir mera ile otlatılan meraların bitki örtüsü ve verim güçlerinin saptanması üzerinde bir araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, Adana. Potvin, M. ve Harrison, A.T Vegetation and litter changes of a Nebraska sand hills praire protected from grazing. Range Manage, 37 (1), Şılbır,Y. ve Polat, T Şanlıurfa ili Tektek dağlarında korunan ve otlatılan alanlarda lup yöntemine göre bitki türleri ve bitki kompozisyonlarının belirlenmesi üzerinde bir araştırma. Türkiye 3. Çayır Mera ve Yembitkileri Kongresi, Haziran, Erzurum, Tükel, T Ulukışla da korunan bir step dağ merası ile eş orta malı meraların bitki örtüsü ve verim güçlerinin saptanması üzerinde araştırmalar Doçentlik Tezi. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Adana. Tükel, T., Hatipoğlu, R., Çakmak, İ. ve Kutlu, H.R Göksu Yukarı havzasında yer alan çayır-meraların bitki örtüsü, verim ve yem kaliteleri ile havzada taşınan inorganik maddelerin saptanması. Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, Adana, Kasım, Cilt 3: Yılmaz, İ., Terzioğlu, Ö. Akdeniz, H., Keskin, B. ve Özgökçe, F Ağır ve nispeten hafif otlatılan bir meranın bitki örtüleri ile kuru ot verimlerinin incelenmesi üzerine bir araştırma. Türkiye 3.Tarla Bitkileri Kongresi, Adana, Kasım 1999, Cilt 3: