MAKROEKONOMİK GELİŞMELER 2011

Transkript

1 KKTC DEVLET PLANLAMA ÖRGÜTÜ MAKROEKONOMİK GELİŞMELER 2011 EKONOMİ VE ENERJİ BAKANLIĞI

2 İÇİNDEKİLER GİRİŞ... 1 KKTC EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER BÜYÜME HIZI VE GSYİH NIN BİLEŞİMİ EKONOMİNİN GENEL DENGESİ SABİT SERMAYE YATIRIMLARI Sabit Sermaye Yatırımlarının Sektörel Dağılımı Sabit Sermaye Yatırımlarının Kesimler İtibariyle Dağılımı FİNANSMAN DENGESİ Kamu Kesimi Genel Dengesi Kamu Borç Stoku Devlet Bütçe Dengesi ÖDEMELER DENGESİ Dış Ticaret Görünmeyen İşlemler Sermaye Hareketleri Rezerv Hareketleri ENFLASYON BANKACILIK Banka Mevduatları Türk Lirası Mevduat Gelişmeleri Döviz Mevduat Gelişmeleri İSTİHDAM i

3 TABLOLAR Tablo 1 GSYİH'daki Sektörel Gelişmeler... 4 Tablo 2 Ekonominin Genel Dengesi... 7 Tablo 3 Sabit Sermaye Yatırımlarının Sektörel Dağılımı... 9 Tablo 4 Sabit Sermaye Yatırımlarının Kesimler İtibariyle Dağılımı Tablo 5 Kamu Kesimi Genel Dengesi Tablo 6 Kamu Borç Stoku Tablo 7 Devlet Bütçe Dengesi Tablo 8 Devlet Bütçe Gelirleri ve Giderlerinin Dağılımı Tablo 9 Ödemeler Dengesi Gerçekleşme Tahmini Tablo 10 Tüketici Fiyatları Endeksi Tablo 11 Mevduat Gelişmeleri Tablo 12 Hanehalkı İşgücü Anketi Temel Göstergeleri GRAFİKLER Grafik 1 GSYİH (%)... 2 Grafik 2 GSYİH'ya Sektörel Katkı... 5 Grafik 3 Sabit Sermaye Yatırımlarının Kesimler İtibariyle Dağılımı Grafik 4 Devlet Bütçe Dengesi Ana Kalemlerinin GSYİH İçerisindeki Payları Grafik 5 Yıllar İtibariyle İthalat ve İhracat Grafik 6 Enflasyon - Döviz Kuru Grafik 7 Enflasyon - Petrol Fiyatları ii

4 GİRİŞ Dünya ekonomilerini etkisi altına alan küresel ekonomik kriz, özellikle Euro Bölgesi ülkelerinde daha fazla hissedilmiş ve küresel ekonomiye yönelik belirsizliklerin devam etmesi sonucu politika yapıcıların büyüme beklentilerini aşağı yönlü revize etmelerine neden olmuştur. Kriz, önce gelişmiş ülkeleri etkilemiş, sonra gelişmekte olan ülkelere yayılmıştır. Özellikle makroekonomik dengesi, finans sektörü ve dış ödeme olanakları zayıf olan birçok gelişmekte olan ülke krizden etkilenmiş ve krizin etkilerini azaltmak için sıkı mali önlemler almıştır. Bu gelişmeler, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ekonomisinin de 2007 yılından itibaren düşüş trendine girmesine neden olmuş, 2010 yılından itibaren alınan tedbirler sonucunda ekonomi iyileşme sürecine girerek GSYİH da önceki yıla göre büyüme gerçekleşmiştir yılında ise, alınan ekonomik tedbirlerin olumlu etkilerinin devam etmesiyle GSYİH nın 2010 yılı büyümesine yakın bir büyüme kaydettiği tahmin edilmektedir. 1

5 KKTC EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER 1. Büyüme Hızı ve GSYİH nın Bileşimi 2007 yılında düşüş trendine giren KKTC ekonomisi 2008 yılında ortaya çıkan ve bütün dünya ülkeleri yanında KKTC ni de etkisi altına alan küresel ekonomik krizin de etkileri ile durgunluk sürecine girmiştir (Grafik 1). Yaşanan gelişmeler sonucunda Gayri Safi Yurtiçi Hasıla da (GSYİH) reel bazda 2007 yılında %2.8 büyüme, 2008 ve 2009 yıllarında ise sırasıyla %-2.9 ve %-5.5 olarak gerçekleşmiştir yılında, alınan tedbirler sonucunda KKTC ekonomisinde iyileşme süreci başlayarak GSYİH da reel olarak %3.7 büyüme gerçekleşmiştir yılında ise, alınan ekonomik tedbirlerin olumlu etkilerinin devam etmesiyle GSYİH nın reel bazda %3.6 olarak büyüme kaydettiği tahmin edilmektedir (Tablo- 1). ABD Doları bazında ise, kişi başına GSMH 2009 yılında 13,930 Dolar düzeyinden 2010 yılında 14,703 Dolar a yükselmiştir. Grafik Grafik 1 GSYİH (%) GSYİH (%) TAHMİN GSYİH (%)

6 Sektörler itibarıyla reel gelişmeler incelendiğinde; 2010 yılında en yüksek artış gösteren sektörleri sırasıyla, ticaret-turizm, tarım, konut sahipliği, inşaat, kamu hizmetleri ve mali müesseseler oluştururken diğer sektörlerde daralma görülmüştür yılında ise üretim sektörleri içerisinde büyük paya sahip olan tarım sektörü, ülkeye düşen yıllık yağışların verimi artırmasıyla reel olarak %7 ve sanayi sektöründe yaşanan gelişmeler sonucunda %2.7 büyüyeceği öngörülmektedir. Hizmetler sektöründe ise; otel ve lokantacılık, toptan ve perakende ticaret ile mali müesseseler sektörlerinde yaşanan olumlu gelişmeler neticesinde %4.0 oranında büyüme kaydedildiği tahmin edilmektedir (Tablo-1). Tarım sektöründe 2009 yılında yakalanan %8.2 oranındaki büyüme trendi 2010 yılında da devam etmiş ve %10.0 oranına ulaşmıştır yılında tarımın alt sektörleri olan, ormancılık sektöründe %20.0, bitkisel üretimde %16.6 ve hayvancılık %4.6 oranında büyüme yaşanırken balıkçılık sektöründe %2.2 oranında daralma olmuştur. Sanayi sektöründeki gelişmelere baktığımız zaman ise sektörün; elektrik-su alt sektöründe yaşanan % 4.7 oranındaki büyümeye karşın, taşocakçılığı sektöründe herhangi bir gelişme olmaması ve imalat sanayinin de %1.6 oranında daralması sonucunda %0.2 oranında daraldığı görülmüştür. Hizmet sektörlerine baktığımızda ise; ticaret-turizm sektöründe, toptan ve perakende ticaret alt sektöründe yaşanan %21.5 oranındaki büyümenin etkisi ile %18.3 oranında büyüme gerçekleşmiştir. Hizmetler sektöründe ayrıca % 4 konut sahipliği, %3.8 inşaat, %0.4 kamu hizmetleri ve % 0.3 oranıyla mali müesseseler alt sektörlerinde büyüme yaşanmıştır. Ulaştırma-haberleşme ve serbest meslek ve hizmetler sektörlerinde ise sırası ile %20 ve %5.3 oranında daralma gerçekleşmiştir. Sektörel gelişmeler sonucunda GSYİH da, 2010 yılında % 3.7 oranında reel büyüme gerçekleşmiştir. Net dış alem faktör gelirlerinde ise gelir kalemlerindeki genel gerilemenin etkisiyle, % 9.9 oranında daralma yaşandığı görülmektedir yılında sektörlerin GSYİH içerisindeki payları incelendiğinde; kamu hizmetleri, ticaretturizm, serbest meslek ve hizmetler, sanayi, ulaştırma- haberleşme ve mali müesseseler sektörlerinin en ağırlıklı sektörler olduğu gözlemlenmektedir. Bu sektörlerin payları sırasıyla; % 21.0, % 16.0, % 11.6, % 9.8, % 9.4 ve % 7.2 olmuştur. 3

7 TABLO-1 GSYİH'DAKİ SEKTÖREL GELİŞMELER Tablo 1 GSYİH'daki Sektörel Gelişmeler Tarım 1, , , Bitkisel Hayvancılık Ormancılık Balıkçılık Sanayi 1, , , Taşocakçılığı İmalat Sanayii Elektrik-Su İnşaat 1, , , Ticaret-Turizm 2, , , , Toptan ve Perakende Ticaret 1, , , Otelcilik ve Lokantacılık Ulaştırma-Haberleşme 1, , , Mali Müesseseler Konut Sahipliği Serbest Meslek ve Hizmetler 1, , , Kamu Hizmetleri 1, , , , , , İthalat Vergileri 1, , , GSYİH 13, , , , , , Net Dış Alem Faktör Gelirleri GSMH 13, , , , , , Tarım Bitkisel Hayvancılık Ormancılık Balıkçılık Sanayi Taşocakçılığı İmalat Sanayii Elektrik-Su İnşaat Ticaret-Turizm Toptan ve Perakende Ticaret Otelcilik ve Lokantacılık Ulaştırma-Haberleşme Mali Müesseseler Konut Sahipliği Serbest Meslek ve Hizmetler Kamu Hizmetleri İthalat Vergileri GSYİH Net Dış Alem Faktör Gelirleri GSMH Kaynak: Devlet Planlama Örgütü 1 Tahmin 1977 Yılı Fiyatlarıyla (TL) Cari Fiyatlarla (Milyon TL) Büyüme Oranı (%) GSYİH'daki Payı (%) 4

8 Grafik-2 Grafik 2 GSYİH'ya Sektörel Katkı GSYİH'YA SEKTÖREL KATKI (1977 fiyatlarıyla, TL) 16, , , , , , , , (Tahmin) 1. Tarım 2. Sanayi 3. İnşaat 4.1. Toptan ve Perakende Ticaret 4.2. Otelcilik ve Lokantacılık 5. Ulaştırma-Haberleşme 6. Mali Müesseseler 7. Konut Sahipliği 8. Serbest Meslek ve Hizmetler 9. Kamu Hizmetleri 10. İthalat Vergileri 2. Ekonominin Genel Dengesi GSYİH büyüme hızı, 2009 yılında %-5.5 olarak gerçekleşirken buna bağlı olarak toplam kaynaklar reel bazda %12.5 oranında azalmıştır yılında ekonominin toparlanma sürecine girmesi sonucunda GSYİH pozitif yönde gelişme göstererek toplam kaynaklarda 2010 yılında reel olarak %9.2 oranında bir büyüme kaydedilirken, 2011 yılında büyüme trendinin devam edeceği ve bunun sonucunda toplam kaynakların %2.7 oranında artarak cari fiyatlarla 6,532.3 milyon TL na ulaşacağı tahmin edilmektedir (Tablo-2) yılında daralma yaşanan özel kesim ve kamu sabit sermaye yatırımlarında 2010 yılında yaşanan iyi yöndeki ekonomik gelişmelerin de etkisiyle, özel kesim sabit sermaye yatırımlarında %5.3 ve kamu sabit sermaye yatırımlarında %23.5 oranında artış olduğu gözlemlenmiştir yılında ise 2010 yılına göre özel kesim sabit sermaye yatırımlarının 5

9 %3 arttığı öngörülürken, kamu sabit sermaye yatırımlarının %11.5 oranında düşüş kaydettiği tahmin edilmektedir (Tablo-2) yılında kamu tüketimi %3.3 ve özel tüketim %11.7 oranında artması sonucunda toplam tüketim %9.0 oranında artmıştır yılında ise kamu tüketiminin %0.6 daralması ve özel tüketimin %1.9 büyümesinin etkisiyle toplam tüketimin %1.1 artması beklenmektedir (Tablo- 2) yılında Kamu harcanabilir geliri reel olarak %1.7 oranında azalacağı ve GSYİH içerisindeki payının %16.6 düzeyine ulaşması beklenmektedir. Özel harcanabilir gelirin ise %1.7 oranında artarak GSYİH içerisindeki payının %81.7 seviyesinde gerçekleşmesi beklenmektedir (Tablo-2) yılında toplam yurtiçi tasarrufların, reel olarak %0.5 oranında azalarak cari fiyatlarla milyon TL düzeyinde gerçekleşmesi beklenmektedir. Kamu ve özel tasarruflarda reel olarak %1.2 oranında bir artış kaydedileceği öngörülmektedir. Bu gelişme neticesinde özel tasarruf oranının, 2011 yılında %25.6 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. Kamu tasarrufyatırım açığının ise reel olarak %1.7 oranında artarak cari fiyatlarla milyon TL düzeyinde gerçekleşmesi, özel tasarruf yatırım farkının ise cari fiyatlarla milyon TL düzeyinde gerçekleşmesi öngörülmektedir (Tablo-2) yılında 22,146.9 TL olan fert başına GSMH, 2011 yılında %11.3 lük bir artış göstererek cari fiyatlarla 24,647.2 TL düzeyine ulaştığı tahmin edilmektedir yılında 14,702,8 ABD doları olan Fert başına GSMH'nın 0.1 puan azalarak 2011 yılında 14,686.7 dolar düzeyine gerileyeceği öngörülmektedir (Tablo-2) yılında fert başına düşen toplam tüketim cari fiyatlarla 19,660.9 TL olarak gerçekleşmiş, 2011 yılında ise 21,316.1 TL na yükseldiği tahmin edilirken, 1977 fiyatlarıyla fert başına toplam tüketimin 2010 yılına göre reel olarak 0.2 puan azalacağı öngörülmektedir yılında %89.3 olan Toplam tüketimin GSMH içerisindeki payının 2011 yılında %87.2 ye ulaştığı tahmin edilmektedir (Tablo-2). 6

10 Tablo 2 Ekonominin TABLO-2 Genel EKONOMİNİN Dengesi GENEL DENGESİ Toplam Kaynaklar 14, , , , , , GSMH 13, , , , , , Dış Açık , Toplam Yatırımlar 2, , , , , Sabit Sermaye 2, , , , , Kamu Özel 1, , , Stok Değişimleri Kamu Özel Toplam Tüketim 11, , , , , , Kamu Harcanabilir Geliri 1, , , , Kamu Tüketimi 3, , , , , , Kamu Tasarrufu -1, , , Kamu Yatırımı Kamu Tasarruf-Yatırım Farkı -2, , , Özel Harcanabilir Gelir 12, , , , , , Özel Tüketim 7, , , , , , Özel Tasarruf 4, , , , , , Özel Yatırım 1, , , Özel Tasarruf-Yatırım Farkı 2, Özel Tasarruf Oranı (%) Toplam Yurtiçi Tasarruflar 2, , , Yatırımlar/GSMH (%) Tasarruflar/GSMH (%) Toplam Tüketim/GSMH (%) Fert Başına Toplam Tüketim (TL) , , ,316.1 Fert Başına GSMH (TL) , , ,647.2 Fert Başına GSMH ($) , , , Toplam Kaynaklar GSMH Dış Açık Toplam Yatırımlar Sabit Sermaye Kamu Özel Stok Değişimleri Kamu Özel Toplam Tüketim Kamu Harcanabilir Geliri Kamu Tüketimi Kamu Tasarrufu Kamu Yatırımı Kamu Tasarruf-Yatırım Farkı Özel Harcanabilir Gelir Özel Tüketim Özel Tasarruf Özel Yatırım Özel Tasarruf-Yatırım Farkı Toplam Yurtiçi Tasarruflar Kaynak: Devlet Planlama Örgütü 1 Gerçekleşme Tahmini (Ödemeler Dengesi Gerçekleşme Tahmini kullanılmıştır.) 2 Tahmin 1977 Yılı Fiyatlarıyla (TL) Cari Fiyatlarla (Milyon TL) Değişim (%) GSYİH'daki Pay (%) 7

11 3. Sabit Sermaye Yatırımları 3.1. Sabit Sermaye Yatırımlarının Sektörel Dağılımı 2010 yılında cari fiyatlarla milyon TL olarak gerçekleşen toplam sabit sermaye yatırımları 2010 yılında reel olarak %8.5 oranında artarak 1,016.5 milyon TL'na ulaşmıştır yılında ise toplam sabit sermaye yatırımlarının 1,114.7 milyon TL na ulaşacağı tahmin edilmektedir (Tablo-3) yılında 2009 yılına göre sırasıyla mali müesseseler, kamu hizmetleri, haberleşme ve konut sahipliği sektörlerinde yapılan yatırımlarda reel bazda düşüş gözlemlenirken, 2011 yılında serbest meslek ve hizmetler, tarım ve ulaştırma sektörlerinde yapılan yatırımlarda negatif yönlü büyüme kaydedilmesi beklenmektedir (Tablo-3) Sabit Sermaye Yatırımlarının Kesimler İtibariyle Dağılımı Kamu kesimi yatırımlarının 2009 ve 2010 yıllarında toplam sabit sermaye yatırımları içerisindeki oranı sırasıyla %17.5 ve %19.9 olarak gerçekleşirken 2011 yılında %18.2 oranına ulaşması beklenmektedir. Özel kesim yatırımlarının ise toplam yatırımlar içerisindeki payı 2009 ve 2010 yıllarında sırasıyla %82.5 ve %80.1 olarak gerçekleşirken bu oranın 2011 yılında %81.8 olması beklenmektedir (Tablo-4). 8

12 Tablo 3 Sabit Sermaye Yatırımlarının Sektörel Dağılımı TABLO-3 SABİT SERMAYE YATIRIMLARININ SEKTÖREL DAĞ ILIMI Yılı Fiyatlarıyla (TL) Cari Fiyatlarla (Milyon TL) 1. Tarım Sanayi Taşocakçılığı İmalat Elektrik-Su Hizmetler 2, , , İnşaat Toptan Ve Per.Tic Turizm Ulaştırma Haberleşme Mali Müesseseler Konut Sahipliği 1, , , Serbest Mes.Ve Hiz Kamu Hizmetleri Toplam 2, , , , , Değişim (%) Toplam Yat. İçindeki Pay (%) 1. Tarım Sanayi Taşocakçılığı İmalat Elektrik-Su Hizmetler İnşaat Toptan Ve Per.Tic Turizm Ulaştırma Haberleşme Mali Müesseseler Konut Sahipliği Serbest Mes.Ve Hiz Kamu Hizmetleri Toplam Makine ve Teçhizat Yatırımları 2 Tahmin Kaynak: Devlet Planlama Örgütü 9

13 Grafik-3 Grafik 3 Sabit Sermaye Yatırımlarının Kesimler İtibariyle Dağılımı SABİT SERMAYE YATIRIMLARININ KESİMLER İTİBARİYLE DAĞILIMI 1977 Yılı Fiyatlarıyla (TL) Özel Kesim 1.Kamu Kesimi (Tahmin) Tablo 4 Sabit Sermaye Yatırımlarının Kesimler İtibariyle Dağılımı TABLO-4 SABİT SERMAYE YATIRIMLARININ KESİMLER İTİBARIYLA DAĞILIMI Yılı Fiyatlarıyla (TL) Cari Fiyatlarla (Milyon TL) 1.Kamu Kesimi Devlet Diğer Kamu Kurumları Özel Kesim 1, , , Toplam 2, , , , , Değişim (%) Toplam Yat. İçindeki Pay (%) 1.Kamu Kesimi Devlet Diğer Kamu Kurumları Özel Kesim Toplam KİT, Döner Sermayeli Kuruluşlar ve Yerel Yönetimler 2 Tahmin Kaynak: Devlet Planlama Örgütü 10

14 4. Finansman Dengesi 4.1 Kamu Kesimi Genel Dengesi 2009 yılında cari fiyatlarla 1,862.1 milyon TL olan kamu gelirleri, 2010 yılında 2,107.5 TL na ulaşırken, aynı dönemde milyon TL olan kamu finansman gereği milyon TL olarak gerçekleşmiştir yılında ise cari fiyatlarla kamu gelirlerinin 2,349.1 milyon TL ve kamu finansman gereğinin de milyon TL olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir (Tablo-5) yılı fiyatlarıyla, 2009 yılında 4,796.9 TL olan kamu gelirleri 2010 yılında %12.4 oranında artış göstererek 5,390.9 TL düzeyinde gerçekleşirken, 2011 yılında ise %2.6 oranında artarak 5,528.9 TL na ulaşması beklenmektedir (Tablo-5). Kamu giderleri toplamı cari fiyatlarla, 2009 yılında 2,782.9 milyon TL, 2010 yılında 2,855.9 milyon TL olarak gerçekleşirken, 2011 yılında 3,264.4 milyon TL na ulaşacağı tahmin edilmektedir yılı fiyatlarıyla ise, 2009 yılında 7,168.9 TL olan kamu giderleri 2010 yılında, %1.9 oranında artış göstererek 7,305.3 TL olarak gerçekleşirken, 2011 yılında 5.2 puan artış göstererek 7,683.4 TL na ulaşacağı tahmin edilmektedir (Tablo-5) yılında toplam vergilerde reel olarak %10.1 oranında artış kaydedilirken, vergi dışı gelirlerde reel olarak %10.8 oranında artış, faktör ve fon gelirlerinde ise reel olarak %19.2 oranında artış gerçekleşmiştir. Gerek toplam vergilerde, gerekse vergi dışı gelir ile faktör ve fon gelirlerinde meydana gelen artış toplam kamu gelirlerine reel olarak %12.4 oranında artış olarak yansımıştır yılında faktör ve fon gelirlerindeki artışa, 2009 yılında yüksek zarar kaydeden Kıbrıs Türk Hava Yolları nın 2010 yılında Kamu Kesimi Genel Dengesinde yer almaması ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarından Cypfruvex in azalan zararı ve KKTC Elektrik Kurumu nun dönem karı etken olurken, devlet fon gelirlerindeki artış da etkili olmuştur. Transferlerde reel olarak %0.8 oranında çok düşük bir artış kaydedilirken, kamu harcanabilir gelirinde reel olarak %29.5 oranında ciddi bir artış görülmüştür. Kamu cari giderlerinde reel olarak %3.3 oranında sınırlı düzeyde artışla 2010 yılında kamu tasarruf açığı reel olarak %23.4 oranında gerilemiştir. Kamu yatırımlarında ise reel olarak %2.8 oranında düşüş kaydedilmiştir yılında toplam kamu gelirlerindeki artışın yanında transferler ve kamu cari giderlerinde düşük seviyedeki artışların etkisiyle kamu finansman gereğinde reel olarak %19.3 oranında gerileme gerçekleşmiştir (Tablo-5). 11

15 Tablo 5 Kamu Kesimi Genel Dengesi TABLO-5 KAMU KESİMİ GENEL DENGESİ Yılı Fiyatlarıyla (TL) Cari Fiyatlarla (Milyon TL) 1. Kamu Gelirleri 4, , , , , , Vergiler 3, , , , , , Dolaysız Vergiler 1, , , Dolaylı Vergiler 1, , , Vergi Dışı Gelirler Faktör ve Fon Gelirleri 1, , , Transferler 2, , , , , , Kamu Harcanabilir Geliri 1, , , , Kamu Cari Giderleri 3, , , , , , Kamu Tasarrufu -1, , , Kamu Yatırımı Sabit Sermaye Stok Değişimi Kamu Finansman Gereği 2, , , Değişim (%) GSYİH'daki Pay (%) 1. Kamu Gelirleri Vergiler Dolaysız Vergiler Dolaylı Vergiler Vergi Dışı Gelirler Faktör ve Fon Gelirleri Transferler Kamu Harcanabilir Geliri Kamu Cari Giderleri Kamu Tasarrufu Kamu Yatırımı Sabit Sermaye Stok Değişimi Kamu Finansman Gereği Tahmin Kaynak: Devlet Planlama Örgütü 12

16 Kamu gelirleri ve cari giderlerinin GSYİH içerisindeki paylarına bakacak olursak yılları arasında kamu gelirlerinde artış yönünde bir trend gözlemlenirken, Tablo-5 de görüldüğü gibi kamu cari giderlerinde aşağı yönlü bir seyir izlediği, bunun sonucu olarak da Kamu finansman gereğinde 2009 yılından itibaren düşüş kaydedildiği görülmektedir Kamu Borç Stoku Yıllar itibariyle gerçekleşen toplam kamu borç stoku incelendiğinde, 2009 yılında 5,623.4 milyon TL ndan 2010 yılında 6,437.9 milyon TL na ulaştığı görülmektedir. ABD doları cinsinden ise toplam borç stoku, aynı dönemde 3,734.7 milyon $ dan 4,164.2 milyon $ seviyesine yükselmiştir. GSYİH içindeki payına bakıldığında ise, 2009 yılında %104.6, 2010 yılında %114.7 ve 2011 yılında ise %117.2 ye ulaştığı görülmektedir. Kamu borç stokunun GSYİH içindeki payının yükselmesinde, büyük oranda dış borç stokundaki artış etken olmuştur (Tablo-6). Tablo-6 da görüleceği üzere iç borç stoku, 2010 yılında 2,691.0 milyon TL ndan 2011 yılında 3,179.2 milyon TL na yükselmiştir. Toplam iç borç stokunun GSYİH içindeki payı 2010 yılında %47.9 seviyesinden 2011 yılında %50.3 e yükselmiştir. Kamunun ticari bankalara ve İhtiyat Sandığı na olan borç stokunda artış görülürken, Merkez Bankası na olan borç stokunun gerilediği görülmektedir. Kamunun dış borçlanması ise, 2010 yılında 3,746.8 milyon TL ndan 2011 yılında 4,227.6 milyon TL na yükselmiştir. Dış borç stokunun GSYİH içindeki payına bakıldığında ise, 2010 yılında %66.7 ve 2011 yılında %66.9 düzeyine yükseldiği görülmektedir (Tablo-6). 13

17 Tablo 6 Kamu Borç Stoku TABLO-6 KAMU BORÇ STOKU Milyon TL İç Borç Stoku 1 1, , , , ,179.2 Merkez Bankası Ticari Bankalar , , ,866.2 İhtiyat Sandığı , ,210.4 İç Borç Stoku 3 ($) 1, , , , ,683.1 GSYİH'daki Payı (%) Dış Borç Stoku 2 Milyon TL 2, , , , ,227.6 Milyon $ 3 1, , , , ,238.1 GSYİH'daki Payı (%) Toplam Borç Stoku Milyon TL 3, , , , ,406.8 Milyon $ 3 3, , , , ,921.2 GSYİH'daki Payı (%) Hazine ve diğer Kamu kurumlarının ( belediyeler hariç ) Merkez Bankası, Ticari Bankalar ve İhtiyat Sandığına olan borçlarını ifade eder. 2 Hazinenin dış kaynaklı borcunu ifade eder Aralık resmi alış kurları kullanılmıştır. Kaynak: KKTC Maliye Bakanlığı, Merkez Bankası, İhtiyat Sandığı ve Devlet Planlama Örgütü Devlet Bütçe Dengesi Devlet bütçe hacmi 2009 yılında 2,575.1 milyon TL olarak gerçekleşirken, 2010 yılında 2009 yılına göre %3.3 oranında bir artışla 2,661.0 milyon TL olarak gerçekleşmiştir yılında ise %6.9 artış göstererek 2,844.7 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Devlet bütçe hacmi yılları arasında cari bazda artış göstermiş olmasına rağmen, ayni dönem içerisinde GSYİH içerisindeki payı azalan bir seyir izlemiş ve 2009 yılında %47.9, 2010 yılında %47.4 ve 2011 yılında ise %45.0 seviyesine gerilemiştir (Tablo-7). Bütçe yerel gelirleri içerisinde en önemli gelir kalemi olan vergi gelirleri, 2011 yılında reel olarak %0.1 oranında azalırken, vergi gelirlerinin alt kalemlerinden dolaysız vergiler reel 14

18 olarak %5.8 azalmış, dolaylı vergiler ise reel olarak %4.7 oranında artış göstermiştir (Tablo- 7). Yerel gelirlerin içerisinde yer alan diğer gelirlerde, ağırlıklı olarak Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu, Merkez Bankası Kar Payı, sair gelir ve ücretler ile Telefon telgraf ve teleks ücretleri, kalemlerinde görülen artış nedeni ile 2010 yılında %13.7 oranında reel artış gözlenmiştir. Fon gelirlerinde de reel olarak %22.0 oranında artış gerçekleşmiştir. Bu gelişmeye, Emekli Sandığı Fonundan bütçeye yapılan kaynak aktarımı ve Fiyat İstikrar Fonu ile Turizm Teşvik Fonu gelirlerindeki artış etken olmuştur. Bütçe gelirleri içerisinde yer alan dış yardımlarda 2011 yılında reel olarak %18.4 oranında artış olmuştur. Tamamına yakını Türkiye Cumhuriyeti nden sağlanan dış yardımlar 2011 yılında cari fiyatlarla milyon TL olarak gerçekleşmiştir. Toplam gelirler içerisinde yerel gelirler 2010 yılında %85.5 oranında bir paya sahip olurken bu oran 2011 yılında %83.3 olarak gerçekleşmiştir. Ayni dönemde dış yardımların toplam gelirler içerisindeki payı önceki yıllara göre artış göstererek %16.7 oranında gerçekleşmiştir (Tablo-8) yılında bütçe giderleri açısından gelişmelere bakıldığı zaman, Savunma giderlerinde %12.7 oranında reel artış olduğu tespit edilmiştir. %13.1 oranında reel artış ile yatırım giderleri dikkat çekmektedir. Reel olarak diğer gider kalemlerine bakıldığında ise, önceki yıla göre Transfer giderleri %1.3, diğer cari giderler %19.0 ve personel giderlerinde %3.9 luk düşüş kaydedildiği gözlemlenmektedir (Tablo-7) yılında transfer harcamaları %44.1 lik pay ile bütçe giderleri içerisinde önemli bir yük oluşturmaya devam ettiği görülmektedir. Personel giderlerinin ise, 2010 yılında %35.6 oranındaki payının 2011 de %34.8 e gerilediği görülmektedir (Tablo-8). 15

19 Tablo 7 Devlet Bütçe TABLO-7 Dengesi DEVLET BÜTÇE DENGESİ I. BÜTÇE GELİRLERİ 4, , , , , , Yerel Gelirler 4, , , , , , Vergi Gelirleri 2, , , , , , Dolaysız Vergiler 1, , , Dolaylı Vergiler 1, , , Diğer Gelirler Fon Gelirleri Dış Yardımlar Türkiye Cumhuriyeti Diğer II. BÜTÇE GİDERLERİ 6, , , , , , Cari Giderler 2, , , , , , Personel Giderleri 2, , , Diğer Cari Giderler Transferler 2, , , , , , Savunma Yatırımlar III. BÜTÇE DENGESİ -1, , , IV. AVANSLAR V. FİNANSMAN DENGESİ -1, , , VI. FİNANSMAN 1, , , Türkiye Cumhuriyeti Kredileri 1, , , İç Borçlanma I. BÜTÇE GELİRLERİ Yerel Gelirler Vergi Gelirleri Dolaysız Vergiler Dolaylı Vergiler Diğer Gelirler Fon Gelirleri Dış Yardımlar Türkiye Cumhuriyeti Diğer II. BÜTÇE GİDERLERİ Cari Giderler Personel Giderleri Diğer Cari Giderler Transferler Savunma Yatırımlar III. BÜTÇE DENGESİ IV. AVANSLAR V. FİNANSMAN DENGESİ VI. FİNANSMAN Türkiye Cumhuriyeti Kredileri İç Borçlanma Yılı GSYİH değeri Tahmindir. Kaynak: Devlet Planlama Örgütü 1977 Yılı Fiyatlarıyla (TL) Cari Fiyatlarla (Milyon TL) Değişim (%) GSYİH'daki Pay (%) 16

20 Bütçe gelirleri ile bütçe giderlerini karşılayamayan KKTC bütçesinde 2011 yılında finansman ihtiyacı milyon TL olmuş, bunun milyon TL tutarındaki kısmı TC kredilerinden geri kalan 51.9 milyon TL tutarındaki kısmı ise iç borçlanma ile karşılanmıştır (Tablo-7) yılında yerel gelirlerin GSYİH ya oranı %31.9, dış yardımların GSYİH daki payı da %5.4 e yükselmiştir. Yerel gelirlerin önemli bir bölümünü oluşturan gelir vergisi ağırlıklı dolaysız vergilerin GSYİH'ya oranı, 2010 yılında %10.4 düzeyine yükselirken, katma değer vergisi ağırlıklı dolaylı vergilerin GSYİH ya oranı ise 2010 yılında %12.3 düzeyine yükselmiştir. Bu gelişmeler sonucunda 2010 yılında vergi gelirlerinin GSYİH içerisindeki payı %22.7 oranında gerçekleşirken 2011 yılında bu oranın %21.8 seviyede kalacağı tahmin edilmektedir (Tablo-7) yılında yerel gelirlerde reel olarak %13.8 oranında gerilerken finansman ihtiyacının ise GSYİH nın %14.1 i düzeyine çıkmıştır yılında, bütçe gelirlerinde %12.4 giderlerinde ise %2.6 oranında reel olarak yaşanan artış sayesinde Bütçe Finansman gereği reel olarak %26.0 oranında azalma göstermiş olmasına karşılık GSYİH nın %10.1 i olarak gerçekleşmiştir yılında ise GSYİH nın %7.9 düzeyinde finansman ihtiyacına gereksinim göstermesi, bütçenin finansmanı için gerekli olan dış kaynak ihtiyacının sürdürülebilir bir yapıda olmadığını göstermektedir (Tablo-7). 17

21 Tablo 8 Devlet Bütçe Gelirleri ve Giderlerinin Dağılımı TABLO-8 DEVLET BÜTÇE GELİRLERİ VE GİDERLERİNİN DAĞILIMI Cari Fiyatlarla (Milyon TL) Dağılım (%) I. BÜTÇE GELİRLERİ 1, , , Yerel Gelirler 1, , , Vergi Gelirleri 1, , , Dolaysız Vergiler Dolaylı Vergiler Diğer Gelirler Fon Gelirleri Dış Yardımlar Türkiye Cumhuriyeti Diğer II. BÜTÇE GİDERLERİ 2, , , Cari Giderler 1, , , Personel Giderleri Diğer Cari Giderler Transferler 1, , , Savunma Yatırımlar Kaynak: Devlet Planlama Örgütü Grafik-4 Grafik 4 DEVLET BÜTÇE DENGESİ ANA KALEMLERİNİN GSYİH İÇERİSİNDEKİ PAYLARI Devlet Bütçe Dengesi Ana Kalemlerinin GSYİH İçerisindeki Payları 50.0 BÜTÇE GELİRLERİ BÜTÇE GİDERLERİ FİNANSMAN (Tahmin) 18

22 5. Ödemeler Dengesi 5.1. Dış Ticaret 2009 yılında71.1 milyon dolar olan ihracat, 2010 yılında %35.6 oranında artarak 96.4 milyon dolara, 2011 yılında da 2010 yılına göre %24.4 oranında artarak milyon dolara ulaşmıştır yılında 1,326.2 milyon dolar olan ithalatın ise 2010 yılında %21 artarak 1,604.2 milyon dolara, 2011 yılında da %6.0 oranında artarak 1,699.9 milyon dolara ulaştığı görülmektedir. Bu gelişmeler sonucunda 2009 yılında 1,255.1 milyon dolar olan dış ticaret açığı 2010 yılında 1,507.8 milyon dolara, 2011 de ise 1,580.0 milyon dolara çıkmıştır. Diğer taraftan, 2009 yılında 1,397.3 milyon dolar olan dış ticaret hacmi, 2010 yılında 1,700.6 milyon dolara, 2011 yılında da 1,819.8 milyon dolara ulaşmıştır. Ayrıca İhracatın ithalatı karşılama oranının ise 2009 da %5.4, 2010 da %6.0, 2011 de ise % 7.1 a yükseldiği görülmektedir. (Tablo-9, Grafik-5) Görünmeyen İşlemler Görünmeyen işlemlerin temel belirleyicisi olan net turizm gelirleri kalemi, 2009 yılında milyon dolardan 2010 yılında %3.9 artarak milyon dolara, 2011 yılında da %13.2 oranında artarak milyon dolara yükselmiştir. Diğer görünmeyenler kalemi ise, 2009 yılında 799 milyon dolarken, 2010 yılında %3.4 artarak milyon dolara, 2011 yılında da %12.2 artarak milyon dolara ulaşmıştır. Ayrıca Diğer Görünmeyen (net) İşlemler kaleminin 2009 yılında 344 milyon dolar, 2010 yılında 331 milyon dolar ve 2011 yılında da 341 milyon dolarlık kısmı yüksek öğrenimden kaynaklanmaktadır. Bunun yanında 2009 yılında milyon dolar, 2010 yılında milyon dolar ve 2011 yılında da milyon dolar tutarındaki TC yardımları da görünmeyen işlemler içerisinde bulunmaktadır. Bu gelişmeler sonucunda 2009 yılında 1,189.7 milyon dolar, 2010 yılında 1,232 milyon dolar olan görünmeyen işlemler dengesi 2011 yılında 1,386.7 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir (Tablo-9). Dış ticaret ve görünmeyen işlemler dengesinde gerçekleşen gelişmeler sonucunda cari işlemler açığı 2009 yılında 65.4 milyon dolar iken, 2010 yılında milyon dolara yükselmiş, 2011 yılında ise milyon dolara gerilemiştir (Tablo-9). 19

23 TABLO-9 ÖDEMELER DENGESİ GERÇEKLEŞME TAHMİNİ Tablo 9 Ödemeler Dengesi Gerçekleşme Tahmini (Milyon ABD$) Değişim (%) 1.Cari İşlemler 1.1. Dış Ticaret Dışsatım Dışalım 1, , , Dış Ticaret Dengesi -1, , , GSYİH'daki Payı (%) Görünmeyen İşlemler Turizm (Net) Diğer Görünmeyenler (Net) Görünmeyen İşlemler Dengesi 1, , , Cari İşlemler Dengesi GSYİH'daki Payı (%) Sermaye Hareketleri 2.1. TC Kredileri Diğer Sermaye Hareketleri(Net) Sermaye Hareketleri Dengesi Genel Denge , GSYİH'daki Payı (%) Rezerv Hareketleri (- Artış, + Azalış) Net Hata ve Noksan Ortalama ABD $ Kuru (1$=TL) Kaynak: Devlet Planlama Örgütü 20

24 Grafik-5 Grafik 5 1, , , , ,000.0 Yıllar İtibariyle İthalat ve İhracat YILLAR İTİBARİYLE İTHALAT VE İHRACAT (MİLYON $) İtahalat (Sol Aksis) İhracat (Sağ Aksis) Sermaye Hareketleri 2009 yılında milyon dolar olarak gerçekleşen Türkiye Cumhuriyeti kredileri 2010 yılında %14.4 oranında azalarak milyon dolara, 2011 yılında ise %26.3 oranında azalarak milyon dolara gerilemiştir. Sermaye hareketleri içerisinde yer alan diğer sermaye hareketleri 2009 yılında 69.7 milyon dolar iken, 2010 yılında %7 artarak 74.6 milyon dolara, 2011 yılında ise %5.2 oranında artarak 78.5 milyon dolara çıkmıştır. Bu gelişmeler sonucunda Sermaye Hareketleri Dengesi 2009 yılında 495 milyon dolar iken 2010 yılında %11.4 azalarak milyon dolar, 2011 yılında da %20.9 oranında azalarak milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Cari işlemler dengesi ve sermaye hareketleri dengesindeki bu gelişmelere bağlı olarak genel denge 2009 yılında milyon dolar, 2010 yılında milyon dolar ve 2011 yılında da milyon dolar olarak gerçekleşmiştir (Tablo-9). 21

25 5.4. Rezerv Hareketleri 2009 yılında milyon dolar ve 2010 yılında 94.4 milyon dolar olarak gerçekleşen döviz rezerv artışına karşın 2011 yılında 47.3 milyon dolar döviz rezerv artışı görülmektedir (Tablo- 9). 6. Enflasyon KKTC, küçük ve dışa bağımlı bir ekonomik yapıya sahip olduğundan özellikle döviz kurları ve dünya petrol fiyatlarında oluşabilecek dalgalanmalar enflasyon değişimi üzerinde önemli bir rol oynamaktadır yılında artış eğilimi gösteren döviz kurları enflasyonun artmasına sebep olurken, özellikle ithal ürünlerin piyasa fiyatlarını artırmıştır yılsonu gerçekleşme verilerine göre, döviz kurlarındaki düşüşün de etkisiyle, enflasyon önceki yıla oranla daha düşük seyretmiştir (Grafik-6). Petrol fiyatlarındaki değişimin enflasyon üzerindeki etkisi (Grafik-7), döviz kurlarındaki değişimin enflasyon üzerindeki etkisi ile benzerlik göstermesine rağmen, döviz kurlarındaki değişim enflasyonun seyri üzerinde daha çok rol oynamaktadır yılının ortasından itibaren petrol fiyatlarındaki düşüş ve 2009 yılından itibaren döviz kurlarındaki düşüşe bağlı olarak 2009 ve 2010 yıllarında enflasyon önceki yıllara göre daha düşük gerçekleşmiştir. Tablo 10 YILLIK ORTALAMA DEĞİŞİM Tüketici Fiyatları Endeksi BİR ÖNCEKİ YILIN ARALIK AYINA GÖRE DEĞİŞİM % İLK 6 AYLIK DEĞİŞİM Kaynak: Devlet Planlama Örgütü TABLO-10 TÜKETİCİ FİYATLARI ENDEKSİ 22

26 Grafik Grafik 6 Enflasyon - Döviz Kuru ENFLASYON - DÖVİZ KURU (Bir Önceki Yılın Aynı Ayına Göre Değişim, %) ENFLASYON, % (Sol Aksis) DÖVİZ KURU TL/ABD $ (Sağ Aksis) Grafik Grafik 7 Enflasyon - Petrol Fiyatları ENFLASYON - PETROL FİYATLARI ABD $ Bir Önceki Yılın Aynı Ayıma Göre Değişim, % ENFLASYON, % (Sol Aksis) PETROL FİYATLARI, ABD $ (Sağ Aksis)

27 2011 yılı boyunca TL bazında petrol fiyatlarında yaşanan %42 civarındaki artış, tüketici fiyatları endeksinin ana harcama guruplarından ulaştırmanın %28.2, konut, su elektrik, gaz ve diğer yakıtlar harcama gurubunun %18.3 oranında artmasına sebep olmuş bu da enflasyonu bir önceki yılın aralık ayına göre %14.7, yıllık ortalama olarak ise %9.7 artırmıştır. 7. Bankacılık KKTC Merkez Bankası verilerine göre bankacılık sektörü konsolide bilançosu 2010 yılında %8.63 oranında büyüyerek 7,782.6 milyon TL den 8,416.8 milyon TL ye ulaşırken, 2011 yılında 2010 yılına göre %17.83 oranında büyüyerek 9,917.8 milyon TL ye ulaşmıştır. Sektörün performans rasyolarından risklere karşı bir güven göstergesi kabul edilen sermaye yeterliliği standart rasyosunun %8 olan yasal oranı Temmuz 2010 itibarı ile %10 olarak değiştirilmiştir. Sermaye Yeterliliği Standart Rasyosu nun (SYSR) önceki yıllarda olduğu gibi 2010 ve 2011 yıllarında da yasal oranın üzerinde seyretmeye devam ettiği görülmektedir. Aralık 2010 için konsolide SYSR Aralık 2009 değerinin 0,05 puan gerisinde, yüzde olarak gerçekleşirken, 2011 yılında da yasal oranın üzerinde seyretmeye devam ederek Aralık 2010 değerinin 0,24 puan üzerinde, yüzde olarak gerçekleşmiştir yılında brüt kredilerin aktifler içerisindeki payı %51.09 dan %55.02 ye yükselirken 2011 yılında bu oran %59.17 ye yükselmiştir. Mevduatın krediye dönüşüm oranını gösteren kredi/mevduat oranı ise 2010 yılında %61.13 den %65.53 e, 2011 yılında ise %69.84 e yükselmiştir Banka Mevduatları Sektörün temel fon kaynağı konumunda olan toplam mevduatlar 2010 yılında %7,63 oranında artış göstererek 6,505 milyon TL ndan 7,066.9 milyon TL na, 2011 yılında ise %18.91 oranında artış göstererek 8,402.9 milyon TL na ulaşmıştır (Tablo-11). Bankacılık sektörü toplam mevduat hacminin vadelerine göre dağılımı incelendiğinde, en büyük payın geçmiş yıllarda olduğu gibi bir ay vadeli mevduata ait olduğu görülmektedir. Bir ay vadeli mevduatın payı 2011 yılında 2010 yılsonuna göre 8,81 puan azalarak %59.66 ya gerilemiştir. Bir ay vadeli mevduatı sırasıyla; vadesiz, üç ay, bir yıl ve altı ay vadeli mevduatlar izlemektedir. Mevduatın türlerine göre dağılımını incelediğimizde ise en büyük 24

28 payın, önceki yıllarda olduğu gibi, %75.38 lik oranla tasarruf mevduatına ait olduğunu görmekteyiz Türk Lirası Mevduat Gelişmeleri Türk Lirası mevduatlar 2010 yılında bir önceki yıla göre %10.7 oranında artarak cari fiyatlarla 3,951.0 milyon TL dan 4,372.0 milyon TL na ulaşmıştır yılında ise bir önceki yıla göre %19.6 oranında artarak cari fiyatlarla 5,228.9 milyon TL na ulaşmıştır döneminde Türk Lirası mevduatlar içerisinde, vadesiz mevduatlar %27.9, vadeli mevduatlar ise %8.3 oranında artış göstermiş, döneminde ise bu oranlar sırasıyla %30.0 ve %17.9 olarak gerçekleşmiştir yıl sonu itibari ile Türk Lirası mevduatın %15.2 lik oranı vadesiz, %84.8 lik oranı ise vadeli mevduatta toplanmıştır. (tablo-11) Döviz Mevduat Gelişmeleri Toplam döviz mevduatları, 2010 yılında bir önceki yıla göre %5.5 oranında artarak cari fiyatlarla 2,554.0 milyon TL dan, 2,694.9 milyon TL na, 2011 yılında ise %17.8 oranında artarak cari fiyatlarla 3,174.0 milyon TL na ulaşmıştır yılında vadesiz döviz mevduatları %34.7, vadeli döviz mevduatları ise %0.3 oranında artış göstermiş, 2011 yılında bu oranlar sırasıyla %24.4 ve %16.2 olarak gerçekleşmiştir (tablo-11). 25

29 Tablo 11 Mevduat TABLO-11 Gelişmeleri MEVDUAT GELİŞMELERİ TL Mevduat 3, , , Vadesiz Vadeli 3, , , Döviz Mevduat 2, , , Vadesiz Vadeli 2, , , Toplam Mevduat 6, , , TL Mevduat Vadesiz Vadeli Döviz Mevduat Vadesiz Vadeli Toplam Mevduat Not: TMSF bankalarına ait rakamlar dahil değildir. Kaynak: KKTC Merkez Bankası Milyon TL Mevduat Türleri İçindeki Pay (%) Değişim (%) Toplam Mevduat İçindeki Pay (%) 8. İstihdam Hanehalkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre 2011 yılında ülkemizde 15 ve daha yukarı yaştaki kurumsal olmayan sivil nüfus (çalışma çağındaki nüfus) 215,721 kişi olarak saptanırken, istihdam edilen kişi sayısı ise 97,103 e ulaşmıştır yılında istihdam edilen nüfusun çalışma çağındaki nüfusa oranı %43.7 olarak gerçekleşirken bu oran 2011 yılında %45.0 seviyesine ulaşmıştır. Tablo-12 de görüldüğü üzere döneminde çalışma çağındaki nüfus artarken, aynı dönemde işsizlik oranında kayda değer bir düşüş yaşanmıştır. 26

30 TABLO-12 Tablo HANEHALKI Hanehalkı İşgücü İŞGÜCÜ Anketi Temel ANKETİ Göstergeleri TEMEL GÖSTERGELERİ ve Daha Yukarı Yaştaki Kurumsal Olmayan Sivil Nüfus 209, , ,721 İşgücü 104, , ,514 İstihdam 91,550 93,498 97,103 İşsiz 12,941 12,619 10,411 İşgücüne Katılma Oranı (%) İstihdam Oranı (%) İşsizlik Oranı (%) Genç Nüfusta İşsizlik Oranı 1 (%) yaş grubunda olanlar. Kaynak: Devlet Planlama Örgütü 27

31 DEVLET PLANLAMA ÖRGÜTÜ LEFKOŞA-2013