YURT MADENCİLİĞİNİ GELİŞTİRME VAKFI ALMANYA-İSVEÇ-FİNLANDİYA TEKNİK İNCELEME GEZİSİ RAPORU

Transkript

1 YURT MADENCİLİĞİNİ GELİŞTİRME VAKFI ALMANYA-İSVEÇ-FİNLANDİYA TEKNİK İNCELEME GEZİSİ RAPORU 1-7 Temmuz 2017

2 YURT MADENCİLİĞİNİ GELİŞTİRME VAKFI ALMANYA İSVEÇ - FİNLANDİYA TEKNİK İNCELEME GEZİSİ RAPORU Gezi Tarihi : 1 7 Temmuz 2017 Gezinin Amacı : Almanya ve İsveç teki bazı maden ve tesis ziyaretleri ile Ruhr Bölgesi, Düsseldorf, Köln, Stockholm ve Helsinki kentlerinin tarihsel ve kültürel açıdan incelenmesi. Geziye Katılanlar : Güven Önal (YMGV), Abdulkadir Tanrıverdi (Verdi Dış Ticaret), Arda Önal, Ayşe Koç (YMGV), Adil Aygan (Koza Altın), Çetin Şenkal (Eti Bakır A.Ş.), Çiğdem Yenel, Ekrem Eser Öz (Ciner Grubu), Erdoğan Karaman (Karmak İnşaat), Ergün Cavdar (ESAN), Fatih Enisoğlu (Eti Bakır A.Ş.), Fatma Sermin İpekoğlu, Feride Hülya Baykal, Fikri Zortul (ESAN), Hakkı Ketizmen (Ciner Grubu), Hüseyin Ergin (ESAN), İnan Çağlar (ESAN), İrfan Pullukçu (İbrice Madencilik), Mahmut Kaplan, Mehmet Bahattin Aydın (Akelsan), Mehmet Engin Yılmaz (Türk Maadin A.Ş.), Murat Baykal, Özgür Semerci (Türk Maadin A.Ş.), Özkan Yılmaztürk (ASELMAK), Rasim Sönmez (Erdemir), Rüstem Bozkurt (Ciner Grubu), Servet Gök (ESAN), Vedat Serbest (ASELMAK) Gezi Kapsamında Ziyaret Edilen Madenler RWE Power AG Garzweiler II Kömür Açık Ocağı BOLİDEN Skelleftea Kurşun-Çinko-Altın Tesisi BOLİDEN Aitik Bakır Maden ve Tesisi LKAB Kiruna Demir Madeni Ziyaretçi Merkezi Gezi Raporunu Hazırlayanlar Koordinasyon RWE Power AG Boliden Kurşun-Çinko Boliden Aitik Bakır LKAB Kiruna Demir : Fikri Zortul Servet Gök : Rüstem Bozkurt, Hakkı Ketizmen, Ekrem Eser Öz, Rasim Sönmez : Hüseyin Ergin, Vedat Serbest, Ergün Cavdar, Adil Aygan : Fatih Enisoğlu, Çetin Şenkal, İnan Çağlar : Rasim Sönmez, Özkan Yılmaztürk, Özgür Semerci 1

3 1. RWE POWER AG GARZWEİLER KÖMÜR AÇIK İŞLETMESİ ( 3 Temmuz 2017, Almanya ) Garzweiler Açık Ocak Linyit Madeni, RWE tarafından bölgede işletilen 3 madenden birisidir ve 40Mton/yıl linyit kömürü üretim kapasitesi ile bölgenin en büyük maden işletmelerinden birisidir. Açık Ocak Linyit Madeni, Almanya nın kuzey Westfalya eyaletinde bulunmakta olup, Düsseldorf havalimanına yaklaşık 44km uzaklıktadır. Resim 1. Garzweiler Açık Ocak Kömür Madeni Lokasyonu Havzada 350 yıl yetecek linyit varlığı söz konusu olmasına rağmen, politik belirsizliklerden dolayı üretim planlaması 2050 yılına kadar yapılmıştır. Sahadaki linyit kömürü, 3 ayrı kömür damarından meydana gelmektedir. Toplam kalınlığı 40-55m. arasında değişmekte olan linyit yüzeyden itibaren 40 m. ile max. 210 m. derinliklere ulaşmaktadır. Linyit kömürü yerinde ort kcal ısıl değeri, % 60 nem ve % 1-2 sülfür içeriği bulunmaktadır. 40 Mton/yıl linyit kömür üretimini gerçekleştirmek için ortalama 140 Mm³ üst örtü kazısı yapılmaktadır. Üretimi gerçekleştirilen Linyit 2

4 kömürünün tamamı Termik Santrallerde elektrik üretimi için yakıt olarak kullanılmaktadır. Üst örtü kazısından çıkan malzeme iç döküme dökülmekte olup bir kısmı da rekültüvasyon çalışmalarında kullanılmaktadır. Garzweiler Açık Ocak Linyit İşletmesi nde üretim, Döner Kepçeli Ekskavatör+Band konveyör+dökücü işletme yöntemi ile yapılmaktadır. Döner Kepçeli Ekskavatör ile kazısı gerçekleştrilen üst örtü veya linyit band konveyörler ile döküm sahasına veya stok sahasına gönderilmektedir. Stok sahasına gönderilen linyit, harmanlarak Termik Santrallere gönderilmek amacıyla, yine band konveyör aracılığı ile yükleme istasyonlarına gönderilip, ve buradan da raylı sistem aracılığı ile Termik Santrallerin silolarına gönderilmektedir. Linyit sevkiyatı gerçekleştirilen raylı sistemde, her biri 14 adet vagondan oluşan katarlar kullanılmaktadır. Vagonların her biri 100 ton taşıma kapasitesine sahip olup her bir vagonu yükleme işlemi 1 dakika gibi kısa sürede yapılmaktadır. Resim 2. Döner Kepçeli Ekskavatör İşletme sahasında üst örtü ve linyit kazısını gerçekleştirmek için 6 adet döner kepçeli ekskavatör, döküm işlemini gerçekleştirmek için 6 adet dökücü çalışmaktadır. Döner Kepçeli Ekskavatörlerin 2 adedi ,00 m³/gün 4 adedi ise ,00 m³/gün kazı kapasitesine sahiptir. 3

5 Kazılan malzemelerin nakledildiği bantlar ise, 2.8 m. genişliğinde ve çelik kortlu özelliktedir. Hızı 27 km/h olan bu bantların maden sahasındaki toplam uzunluğu yaklaşık 100 km.dir. Her bir bant ünitesi 5 km. olup birbirlerine bağlantıları yapılarak çalıştırılmakta ve yıl içerisinde bu bantlar kazıya bağlı olarak 5 kez ötelenmektedir. Resim 3-4. Çelik Kortlu Bant ve Konveyör Resim 5. Bant Hattı 4

6 Resim 6. Bant Dağıtım Merkezi Termik santraller MW kapasiteli olup bu santrallerden 300 MW lık ünitesi ömrü dolduğundan dolayı kapatılmıştır. Santrallerin net çevrim verimi 1000MW lık ünitede % 46, 600 MW lık ünitede ise, % 32 olmaktadır. Yeni yapımı devam eden 2*1000 MW lık santral 4 yıl sonra devreye alınarak çevresel faktörleri ve maliyeti düşürmesi planlanmaktadır. Santralde ort. 30K ton/gün kömür tüketilmektedir. Buna bağlı olarak 1 kwh enerji üretmek için 0.800kg kömür tüketilmekte olup bu rakam yeni yapılan santralde kg kömür olarak hesaplanmıştır. Santralden bırakılan su buharının bir kısmı ısınmada bir kısmı ise seracılıkta kullanılarak yıllık 6000 ton domates üretimi sağlanmaktadır. 5

7 2. BOLİDEN SKELEFTEA KURŞUN- ÇİNKO- ALTIN MADENİ (4 Temmuz 2017, İsveç ) Firmaya ait genel bilgiler; 1924 te kurulan Boliden firması İsveç kökenli bir firma olup toplam 6 adet maden işletmesine ve 5 döküm merkezine sahiptir. İlk maden işletmesi altın ocağıdır.(1924) Merkezi Stockholm dedir. Maden işletmeleri İsveç içerisinde Garpenberg, Boliden Bölgesi, Aitik; Finlandiya da Kevitsa ve Kylylahti ve İrlanda da Tara bölgelerinde bulunmaktadır. Garpenberg de Çinko, Gümüş, Kurşun, Bakır, Altın; Skelleftea da Kurşun, Çinko, Altın, Bakır, Gümüş, Teleryum; Aitik de Bakır, Altın, Gümüş; Kevitsa da Nikel, Bakır, Altın, Platinyum, Paladyum; Kylylahti de Bakır, Altın, Çinko; Tara da ise Çinko, Kurşun, Gümüş madenleri üretimi yapılmaktadır. Yaklaşık 5500 çalışanı mevcuttur. İsveç dışında, Norveç, Finlandiya ve İrlanda da da sahalara sahiptir. Elektronik hurda geri kazanımında dünya lideri pozisyonundadır yılı üretim oranları şu şekildedir; Boliden Bölgesi bilgileri; Skelleftea bölgesinde bulunan maden Boliden firmasına ait olan 6 maden işletmesinden birisidir. İşletme 1953 yılında çalışmaya başlamıştır. 6

8 Boliden Kurşun, Çinko, Altın madeni isminde belirtilen cevherler dışında bakır, gümüş ve teleryum üretimi de gerçekleştirmektedirler. Bünyesinde 3 yeraltı madeni ve 1 açık ocak barındırmakta olup, üretim bu bölgelerden gelen cevherlerin işlenmesi ile oluşmaktadır. Flotasyona gelen cevher bu açık ocak ve yeraltı madenlerinde kırıldıktan sonra geliyor. Kırıcı olarak çeneli kırıcı kullanıyorlar. Çene boyutu 150 liktir. Kırılan malzeme römorklu kamyonlar vasıtasıyla taşınıyor. Bugüne kadar toplam 31 adet ocak işletmişlerdir. Toplam 611 çalışan mevcuttur. İşletme karı yıllık 548 Milyon dolardır. Yeraltı üretimi, flotasyon, bakım onarım gibi işletmenin tüm aşamalarında otomasyon ve scada izleme aktif şekilde kullanılıyor. Resim 1. Flotasyon Tesisi Otomasyon Merkezi Tesisin her noktası 7x24 saat kamera ile izlenmektedir. Otomasyona örnek olarak flotasyondaki reaktif otomasyonu, yeraltı madenindeki uzaktan kumandalı tekerlikli yükleyici, robotlarla yapılan şarj 7

9 işlemi, otomatik delim işlemleri, bakım onarımda bakım onarım verilerinin uzaktan ölçülüp izlenmesi ve geçmişe dönük kayıt tutulması gösterilebilir. Tesiste 3000 tonluk silo bulunmaktadır. İki adet değirmene 100 ton ve 140 ton/saat malzeme beslenmektedir. Flotasyonda Otojen (Ag), Bilyalı ve Çubuklu değirmenler ile öğütme sağlanmakta, elek olarak Derrick elek kullanılmaktadır. Resim 2. Öğütme Ünitesi Flotasyon üretiminde sırayla Ag değirmen, bilyalı ve çubuklu değirmenler, manyetik seperatör, hidrosiklon, selül(hızlı flotasyonu, normal flotasyon), tikiner ve pres filtre kullanılmaktadır. 8

10 Resim 3. Flotasyon Tesis Akım Şeması Değirmenden çıkan malzeme içindeki istenmeyen malzemeleri almak için, hidrosiklona girmeden önce malzemeyi tambur manyetik seperatörden geçirmektedirler. Selüllere giren malzemenin %75 nin geçtiği tane boyutu aralığı 45 mikron dur. Verim çinkoda % 95-85, bakırda % 80, kurşunda % civarındadır. Flotasyona giren katı oranı %50-55 civarındadır. Konsantre nemi %10 nun altında tutulmaktadır. Normal flotasyondan önce flash (hızlı) flotasyon ile ürün zenginleştirme yapılmaktadır. Tüm tesisi izlemek için kontrol odası bulunmakta ve otomasyon ile üretim sağlanmaktadır. Tenörler: çinkoda-%48-58, bakırda-%20-22, kurşunda-%20-50 arasındadır. Atık oranları; bakırda 0,04-0,01 arası; kurşunda 0,1-0,3 arası; çinkoda ise 0,2-0,6 arasıdır. Altın ve gümüş Nelson gravite ayırıcısı ile siklon altı akımından kazanılmaktadır. Ayrıca, işletme içinde altın linçi yapılan bir bölüm de var. Ancak, gezi kapsamında olmadığından görülemedi. İşletme prosesi ile ilgili şema sunumda paylaşıldı. 9

11 Resim 4. Teleryum İşlem Akım Şeması Altın elektrolizinden önce katı olarak gönderilen Teleryum farklı bir tesise gönderilerek burada işleniyor. Resim 5. Tesis Gezisi Anısı 10

12 3. BOLİDEN AİTİK BAKIR İŞLETMESİ ( 5 Temmuz 2017, İsveç ) Salmijarvi Ocağı, açık ocak olarak işletilmektedir. Açık Ocak 1 km uzunluğunda 800 m genişliğinde ve 470 m derinliğindedir. Ocak ta bulunan kalkoprit cevheri; bakır, gümüş ve altın içermektedir. Resim 1. Açık Ocak Görünümü Ocakta patlatma yapılırken m. derinliğinde, ortalama delik açılmakta ve her delikte 1 ton patlayıcı kullanılmaktadır. Resim 2. Patlatma 11

13 Ocakta yükleme işlemi ekskavatörler ile yapılmakta olup ekskavatörün bir kovası 80 ton malzeme almaktadır. Ekskavatörün ağırlığı ise 1500 ton dur. Ocakta taşıma işi Cat Kamyonları ile yapılmakta olup, kamyon kapasiteleri ise şu şekildedir; 218 ton (Cat 793), 318 ton (Cat 795) Resim 3. Patlatılmış Malzemenin Kamyonlara Yüklenmesi Ocaktan kamyonlar ile taşınan tüvenan cevher Kırma bölümüne getirilmektedir. Kırıcı Ünitesi üç istasyondan oluşmakta olup ilk iki istasyon 8000 ton/saat kapasiteye sahip, üçüncü istasyon ise 4500 ton/saat kapasiteye sahiptir. Günlük kırma kapasitesi ton dur. Yeni Kırıcı istasyonu kurulumu 2018 yılı içersinde planlanmaktadır. 12

14 Resim 4. Ocak İçerisinde Kırma Ünitesi Kırma istasyonlarında kırılan tüvenan cevher bantlar yardımı ile önce orta cevher silosuna daha sonra ise ana cevher silosuna taşınmaktadır. Cevheri taşıyan batların uzunlukları 7 km olup, 8000 ton /saat taşıma kapasitesine sahiptir. Bantların hızı ise 4,8 m /saniyedir. Orta Cevher Silosunun kapasitesi tondur. Ana Cevher silosunun kapasitesi ton dur. Ana Cevher Silosu Flotasyon tesisini 2 gün boyunca besleyebilmektedir. Ana Cevher Silosunun toplam yüksekliği 90 metre olup 60 metresi yerin üstündedir. Tüvenan cevherin içinde % 0,22 bakır, 0,11 gr/ton altın ve 2,45 gr/ton gümüş bulunmaktadır. 13

15 Resim 5. Ocak ve Flotasyon Tesisi Genel Görünüm Ana Cevher silosundan tüvenan Cevher Değirmenlere beslenmektedir. Birincil ve İkincil değirmene sahip iki hat kullanılmaktadır. Her bir hattın kapasitesi 2200 ton/saat dir.birincil değirmenler otojen değirmen olarak kullanılmakta olup 12 metre çap 14 metre uzunluğa sahiptir.otojen değirmenlerin enerji kapasitesi 22.5 MW (30,570 hp) dır. Otojen değirmenler rotor-stator şeklinde çalışmakta olup değirmende motor ve redüktör bulunmamaktadır. Otojen değirmenlerde 1 ton tüvenan cevher öğütmek için 8kW enerji harcanmakta olup çakıllı değirmenlerde 1 ton cevher öğütmek için 3 kw enerji harcanmaktadır. Otojen değirmenler % 65 katı ile çalışmaktadır. Astar tipi olarak Metso firmasının üretmiş olduğu POLY-MED astarları kullanılmakta olup 20 milyon ton cevher öğüttükçe (yaklaşık 12 ay) astar değişimi gerçekleşmektedir. Cevherin serbestleşme boyutu ise 200 mikrondur. Değirmen hatlarında öğütülen cevher spiral sınıflandırıcı ile kontrol edilmekte olup mikron ise Regrind değirmene gelmektedir. Regrind değirmen çakıllı değirmendir

16 mikron ara tank ta toplanmaktadır. Ara tankta toplanmasının amacı ise sabit basınçla tanksellere basabilmek içindir. Resim 6. Flotasyon Tesisi Öğütme Ünitesi Flotasyon tesisinde 52 adet flotasyon hücresi mevcut olup toplamda 5340 metreküp hacme sahiptir. Bakır, Gümüş ve Altın köpükle beraber alınmaktadır. Son nihai üründe bakır konsantresi içersinde % 25 bakır,7 gr/ton altın ve 200 gr / ton gümüş içermektedir. Bakır Konsantresi verimi % 90 dır. Flote edilen konsantre 21m çapında iki adet tiknere gelmekte olup tinker alt çıkış katı oranı % 40 dır. Tikner çıkışında % 40 lık katı malzeme filter presslere basılmakta olup nihai konsantre elde edilmektedir. 15

17 Resim 7. Flotasyon Tesisinden Görünüm Çıkan nihai konsantrenin nem içeriği % 8 dir. Konsantre 22 vagonlu tren ile Rönskar daki izabe tesisine günlük taşınmaktadır. Resim 8. Konsantrenin Taşınması 16

18 Sonuç Olarak Boliden Aitik Bakır işletmesinde 2016 üretim Sonuçları ise ; Üretim Cevher Pasa Bakır Konsatresi ton ton ton Metal İçeriği Bakır Altın Gümüş ton 2 ton 56 ton Besleme tenörleri Bakır 0,22 % Altın Gümüş 0,11 g/ton 2,45 g/ton Konsantre Tenörleri Bakır 25 % Altın Gümüş 7 g/ton 200 g/ton 17

19 4. LKAB KİRUNA DEMİR CEVHERİ VE PELET KONSANTRASYON TESİSLERİ (5 Temmuz 2017, İsveç) LKAB Avrupa nın en büyük demir cevheri üreticisi olup tüm Avrupa nın demir cevheri ihtiyacının %78 ini tek başına karşılamaktadır. Aynı zamanda dünyanın en büyük 2. Pellet tedarikçisidir yılı net satış tutarı 1,7 milyar Euro olup ortalama çalışanı bulunmaktadır. LKAB, İsveç'in en eski endüstriyel şirketlerinden biridir. Faaliyetlerine 1890 yılında başlamıştır. LKAB firmasının tamamı İsveç devletine aittir. LKAB firmasına ait Kiruna bölgesi ve etrafındaki demir cevheri üretimi yapılan diğer maden sahalarına ait görsel yukarıdadır. Üretim yapılan cevherler belirli proseslerden geçirildikten sonra demir çelik sektöründe kullanıma hazır kaliteye çıkarıldıklarında Narvik Limanından Dünya piyasasına sunulmaktadır. Firmanın önümüzdeki yıllarda akıllı üretim teknolojisini tüm maden sahalarında kullanmaya başlaması ile birlikte yeraltı faaliyetlerinin tamamında uzaktan erişim modülleri kullanılarak insansız yeraltı madenciliği hedeflenmektedir. 18

20 Kiruna: Firmanın en büyük demir rezervine sahip olan üretim bölgesidir. Bu bölgeden üretilen cevherin tamamı pellet üretiminde kullanılarak pazara pellet olarak sunulmaktadır. Mevcut üretim kapasitesi ile rezerv ömrü 2035 yılına kadar devam etmektedir. Sahanın tamamında yeraltı madenciliği ile üretim yapılmakta ve cevherin tespit edildiği derinlik yaklaşık 1800 metreye kadar ulaşmaktadır. Cevher yataklanması ~4 km uzunluğunda, ~ 80 m genişliğindedir yılına kadar açık işletme olarak çalışan ocak bu tarihten itibaren yeraltı işletmesi olarak faaliyetlerine devam etmektedir. Günümüzde 1365 metre kotunda yeni ana nakliye galerisi açılmış olup kotlarında çalışmalar devam etmektedir. Cevher yatağı kabaca kuzey güney doğrultusunda 60" lik açı ile uzanmaktadır. Yaklaşık olarak %20 oranındaki cevher yüksek fosforlu D kalite cevher ve %80 i ise düşük fosforlu yüksek demir içerikli B kalite cevher olarak bulunmaktadır. Maden üretim yöntemi olarak ara katlı göçertme yöntemi uygulanmaktadır. Ara katlar arasındaki mesafe 28.5 m, rekuplar arası mesafe ise 25 m dir. Üretim galerileri 7 m genişliğinde ve 5 m yüksekliğindedir. Kiruna cevheri manyetit türü cevherleşmeden oluşmaktadır Bu bölgede kurulu kapasite 35 Milyon Ton / Yıl dır yılında ortalama %45 Fe içerikli 27,3 Milyon ton demir cevheri üretimi gerçekleşmiştir. LKAB Dünyanın en modern yeraltı madeni olarak bilinmektedir. Bunun en önemli sebebi, dünyadaki diğer demir üreten madenlerin açık işletmeyle üretim yapmasından dolayı bu madenlerle rekabet edebilmek için ton başına maliyeti indirmek amacı ile tamamen otomasyona yönelmesi gösterilmektedir. Ocak içerisinde birçok önemli noktada(yükleme-boşaltma-taşıma-delme-lokomotif) kumanda merkezinden insansız araçların tam mekanize bir şekilde etkin kullanımı sağlanmış, yeraltında birçok noktada uzaktan erişim modülleri ile üretim yapılmaktadır. Üretilen Ham cevherin %63 ü pellet olarak kazanılmakta, %37 si atığa gitmektedir. Yeraltı işletmesinde 2016 yılında, m3/yıl püskürtme beton, kaya civatası, m2 çelik hasır kullanılmıştır. Ocak içi havalandırma kapasitesi m3/s dir. 19

21 Malmberget: Kiruna cevher yatağının 135 km güney doğusunda yaklaşık 10 a yakın maden kaynağından oluşan bölgedir yılından itibaren bölgede madencilik faaliyetleri devam etmektedir. Cevherleşme Hematit ve manyetit içeriklidir. Günümüzde bu bölgede de madencilik faaliyetleri yeraltında gerçekleştirilmektedir. Ortalarma %45 Fe tenörlü 15,4 milyon ton/yıl üretim yapılmaktadır. Bölgenin rezervi mevcut üretim kapasitesine göre 2025 yılına kadar 20

22 devam edecektir. Bu bölgede üretilen cevher Lulea limanına indirilerek piyasaya buradan pazarlanmaktadır. Zenginleştirme Tesisi: Kiruna da bulunan ton/gün kapasiteli zenginleştirme tesislerinde 75 mikron altına öğütülen cevher önce yaş manyetik ayırma ile zenginleştirilmekte, daha sonra konsantrede bulunan apatit flotasyon ile yüzdürülerek uzaklaştırılmakta ve %68 Fe2O3 içerikli konsantre elde edilmektedir. Konsantre flotasyon tesisi yakınındaki pelet tesisinde önce yaş, daha sonra kuru pelet haline getirilerek pazarlanmaktadır. 21