YAĞ VE GRES TAYİNİ. Şekil 1 de ise trigliserid şeklindeki bir yağ molekülü örnek olarak verilmiştir. Şekil 1: Bir yağ molekülü

Transkript

1 1. GENEL BİLGİLER 1.1. YAĞLAR YAĞ VE GRES TAYİNİ Yağlar, en basit tanımlamayla organik asitlerle alkollerin yaptıkları esterlerdir. Suda ayrı faz yapmaları ve organik çözücülerde çözünmeleri ile tanınmaktadırlar. Aşağıdaki denklemde bir poliol olan gliserin ile bir yağ asidinin esterifikasyon ürünü ifade edilmiştir. Şekil 1 de ise trigliserid şeklindeki bir yağ molekülü örnek olarak verilmiştir. Şekil 1: Bir yağ molekülü Yukarıdaki yağ molekülü incelendiğinde her bir yağ molekülünde 3 yağ asidi (oleik asit) ve bu yağ asitlerine bağlı bir tane de gliserol görülmektedir. Yalnız bu demek değildir ki her zaman 3 tip yağ asidi giliserole bağlanmak zorundadır. Bazı zamanlarda gliserollere 1 ya da 2 tane yağ asidi bağlanmasıyla da yağlar oluşur. Ayrıca farklı alkollere yağ asitlerinin bağlanması ile de yağlar oluşmaktadır. Kaynaklarına göre hayvansal yağlar ve bitkisel yağlar veya fiziksel durumlarına göre katı ve sıvı yağlar gibi sınıflandırılabilirken, bunlara ilave olarak kimyasal yapılarına göre de farklı bir sınıflandırmaya tabi tutulabilirler. Yağ ile gres genelde birlikte anılır. Yağ ve gres esas olarak aynı maddeden oluşmakla beraber; gres, içindeki yağ ve diğer additifler aynı olmakla beraber bunların dışında ısı ve ezilme gibi yıpranmalara karşı dış mukavemetin artırılması için içine kısmi olarak yoğunluğunu artıracak maddeler katılmaktadır. 1

2 Doğal sıvı ve katı yağlarda yer alan bileşikleri bazı yapısal ve işlevsel özellikler dikkate alındığında aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür. Yağ Asitleri Yağ Asitlerinde İzomeri Gliseritler Fosfolipitler Serebrosidler Steroller Mumlar Renk Maddeleri (Lipokromlar) Doğal Antioksidanlar Bu yağlardan en önemli olanı şüphesiz yağ asididir. Bu yüzden yağ asidi kavramını biraz daha yakından inceleyelim. Yağ asitleri değişik uzunlukta düz zincirlerden meydana gelmiş monobazik organik asitlerdir. Her yağ asidi bir alkil ve bir karboksil grubundan oluşur. Bileşiğe asidik karakteri kazandıran karboksil grubudur. Trigliseritlerin yapı taşlarını oluştururlar. Bu nedenle yağların karakteri sahip oldukları yağ asitlerine ve bunların bulunma oranlarına bağlıdır. Bugüne kadar yapısı tanımlanmış yağ asitleri 200 den fazladır. Bunlar çok farklı yapılarda ve özelliklerde olmalarına karşın belirli gruplar halinde incelendiklerinde homolog seriler oluşturdukları görülür. Zincir yapılar dikkate alındığında yağ asitleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir. Düz zincirli yağ asitleri Substitüe olmuş yağ asitleri Halka içeren yağ asitleri Dallanmış zincirli yağ asitleri 1.2. GRES Akışkan bir yağ ile kalınlaştırıcı bir maddenin, katı ile yarı akışkan arasında yapı değişikliği gösterdiği bir yağdır. Gres yağlarında akışkan kısım genellikle petrol esaslı mineral bir yağ veya sentetik bir akışkan olup, kalınlaştırıcı kısım ise metalik bir sabundur. Özellikle mekanik aksamların rahatça işleyebilmesi ve aşınmanın önlenmesi için endüstrilerde kullanılmaktadır. Gresin diğer yağlara oranla kullanım açısından en önemli avantajları uygulandıktan sonra yoğunluğu nedeniyle akmayan, damlamayan bir yapıya sahiptir FOGs ( FATS OIL GREASE) Literatür incelendiğinde yağ ve gres kavramının sürekli şekilde FOGs diye tabir edildiği görülür. Yağların özelliklerine bağlı olarak böyle bir sınıflandırma sözkonusu olmuştur. Bu kısaltmada Fats (Doymuş ve uzun zincirli katı yağlar), Oils (Doymamış ve bitkisel yağlar), Greases (Gresler) şeklinde yer alır. 2

3 1.4. BİYODİZEL Biyodizel, genellikle bitkisel yağlardan (kanola yağı, aspir yağı, soya yağı, pamuk yağı ayçiçeği ve palmiye yağı) ve bunun yanı sıra bitkisel atık yağlardan (evsel atık yağ- ticari mutfak atık yağı, endüstriyel atık yağ vb tüketimlerden kaynaklanan atık yağlar) hayvansal yağ (mezbaha, balık yağı, tavuk yağı vb. ) trans esterifikasyon yöntemi ile üretilen dizel araç yakıtına verilen addır. Son yıllarda baş gösteren küresel ısınma ve Kyoto protokolu gereği gelişmiş ülkelerde Biyodizel kulanımı önem kazanmıştır. Petrol fiyatlarının 60 dolar seviyesine çıkması yine Biyodizel üreticilerine hız vermiştir. Petrolün yıl sonra biteceği kuvvetle muhtemel olan bilimsel gerçektir. Gelecekte taşıt enerjisinin iki konuda gelişeceği öngörülmektedir.hidrojen ve Biyodizel. Hidrojen enerjisi yeni büyük yatırımlar ve araçlarda köklü değişiklikler gerektirir. Oysa biyodizel kısa vadede motorda önemli bir değişikliğe gereksinim duymayan, çevreci bir dizel araç yakıtıdır. Biodizelde maliyetin % 90 ını yağ oluşturmaktadır. Kullanılan yağ nötr olmalı eğer nötr değilse yağ reaksiyona girmeden önce kostikle nötürleştirilmeli veya buna uygun nötrant seçilmelidir. Genel uygulamada, yağla reaksiyona sokulacak alkol (metanol veya etanol) içine yağ içindeki asitliği giderecek kostik katılarak, bu karışım yağ ile tepkimeye sokulmaktadır. Biyodizel için atık yağlar da kaynak olarak kullanılmaktadır. Türkiye'de 350 bin ton bitkisel atık yağ olduğu tahmin edilmektedir. Mevzuat gereği bunların çevreye atılmaması, toplanıp imha edilmesi gerekmektedir. Bu atık yağlar biyodizel yapımında kullanıldığında hem çevre kirlenmemiş ve hem de ekonomik katkı sağlanmış olmaktadır. 1.5.YAĞ VE GRESİN ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ AÇISINDAN ÖNEMİ Evsel ve endüstriyel atıksuların ve çamurların yağ ve gres içeriği, bu tip maddelerin toplanmasında ve arıtılmasında oldukça önemlidir. Yağ ve gres sudaki çözünürlüğünün az oluşu nedeniyle sıvı fazdan ayrılma eğilimi gösterir ve üst faz oluşturur. Yağ ve gres, suda ayrışmaları oldukça yavaş olup, bulundukları ortamlardan kolayca gitmezler. Bu nedenle birçok sucul ortamlarda problemler doğururlar. Et kesme ve paketleme endüstrilerinden gelen atıklar, önemli ölçüde yağlar içermektedir. Bu tip atıklar, kanalizasyon sistemlerinin tıkanması ile taşıma kapasitesi üzerinde ters etki yapar. Bu nedenle, yağ ve gresli maddelerin alıcı sulara ve kanalizasyon sistemlerine verilmesinde bazı kurallar ve kısıtlamalar konulmuştur. Tüm yağ ve gres atığı oluşturan endüstrilerde ön arıtma işlemlerinin uygulanması zorunluluğu getirilmiştir. Bu ön arıtma sırasında yağ-gresin deşarjından önce geri kazanılması/arıtılması için gerekli işlemlerin yapılması zorunluluğu vardır. Yağ ve gres ön çökeltim havuzunda köpük halinde ayrılırlar. Bu nedenle yüksek yağ ve gres içeriği taşıyan endüstrilerde köpük problemi oldukça önemli olmakla birlikte çamurun vakum filtrasyonu da oldukça güç olur. Yağ ve gresler, anaerobik parçalanmaya özellikle dirençlidirler. Çamur içerisinde bulunduklarında, çürütücülerde aşırı köpüklenme olmasına neden olabilir, filtrenin gözeneklerini tıkayabilir ve çamurun arazide gübre olarak kullanılmasını bozabilirler. Bu 3

4 maddeler atıksular içerisine veya arıtılmış atıksular içerisine boşaltıldıklarında, çoğu zaman yüzeyde film tabakasının ve kıyılarda birikimlerin oluşmasına neden olur. Bir atıksuda mevcut yağ ve gres miktarının belirlenmesinden, tesis verimliliğinde karşılaşılan güçlüklerin üstesinden gelinmesinde ve deşarj kaliteleri tutturma açılarından yararlanılır. Atıksu arıtma tesislerinde ön arıtma olarak; atıksudaki kağıt, paçavra, plastik, metal gibi iri katı maddeler ile kum ve yağ-gres gibi maddelerin ayrılması işlemleri uygulanmaktadır. Bu maddeler bu aşamada uzaklaştırılmadığı takdirde pompalar ve çamur giderme ekipmanına, vanalara, karıştırıcılara, borulara, kanallara, duvarlara vb. zarar vererek arıtmada problemlere yol açabilir. Bu nedenle atıksudaki yağ-gres de atıksudan ön arıtma ile alınmalıdır. Membran ile bir arıtım yapacağımız zaman özellikle yağ ve gresi gidermemiz gerekir. Aksi takdirde yağ ve gres membranın tıkanmasına neden olabilir. Atıksu arıtma tesislerinde problem oluşturan yağ ve gresin tamamı ön çökeltim havuzlarında uzaklaştırılmaz. Suyun içerisinde çok ince emülsiyon halinde önemli miktarda yağ ve gres kalır. Aktif çamur tesislerinde gres çoğunlukla gres kürecikleri içine birikir ve bunlar yüzerek, son çökeltim havuzlarında hoş olmayan bir görüntü arz eder. Damlatmalı filtre ve aktif çamur proseslerinin her ikisi de sıvıdan biyolojik kütledeki hücrelere oksijen transferini engelleyen fazla miktardaki gresten önemli ölçüde etkilenir. Ayrıca biyolojik arıtmada aktif çamur prosesi 30 mg/lt den fazla yağ içeriyorsa çamur inhibe olur ve aktivitesi engellenir. Evsel atıksu arıtma tesislerinde yağlar, normal olarak birincil çökeltme havuzunda su üzerinde yüzerler. Bu nedenle, ön çökeltme havuzunda bir köpük ve yağ toplayıcı sistem bulunur. Endüstri tesisleri prosesleri gereği yağlı ve petrollü atıklar üretiyorsa yağların yağ kapanlarıyla kaynakta tutulması sağlanmalıdır. Yağ kapanları, mümkün mertebe ana proses ünitelerine yakın yapılmalı ve yağların diğer atıklara karışması önlenmelidir. Kayda değer oranda yağ ve gres üreten endüstrilerin (gıda ve sabun endüstrileri, rafineriler vb.) atıksu arıtma tesislerinde genellikle bir yağ ayırıcı bulunur. 1.6 YAĞ AYIRICILAR Yağ ayırıcıda serbest yağ tankın yüzeyine toplanır ve daha sonra sıyırma ile ortamdan uzaklaştırılır. Graviteli yağ ayırıcı tasarımı, çapı 15 µm den büyük serbest yağ taneciklerinin giderilmesi esasına dayanır. Bu tip ayırıcılarda yağ konsantrasyonu 50 mg/l civarına düşürülmektedir. Levhalı (plakalı) yağ ayırıcı, paralel ve oluklu levhalardan oluşur. Levhalı yağ ayırıcı, 6 µm den büyük yağ damlacıklarını ayırmak için tasarlanmıştır. Ham atık suda %1 den az yağ bulunması durumunda levhalı yağ tutucu çıkışında serbest yağ konsantrasyonu 10 mg/l ye düşmektedir. Burada problem, yüksek yağ yüklemelerinde, yağ taneciğinin kesme kuvvetinden dolayı arıtım veriminin düşmesidir. Bu durumda atıksu girişi oluklu levhanın zıttı yönünde yapılmalıdır. Böylece ayrılan yağ tanecikleri akışın tersi yönünde hareket ederek yükselir (burada levhalar 45 o açılı ve 10 cm aralıklı yerleştirilir). Hidrolik yük, sıcaklık ve yağın özgül ağırlığı (~0,9 gr/ml) ile değişir. 4

5 0.5m 3 /m 2.saat lik hidrolik yüklemelerde 6 µm boyutundaki yağ damlacıkları ayrılmaktadır. Tasarım çalışmalarında emniyet faktörü genellikle %50 uygulanır. Şekil 2 de levhalı yağ ayırıcı şematiği görülmektedir. Şekil 2: Levhalı yağ tutucu Emülsifiye yağın serbest forma dönüşmesi için emülsiyon kırıcı maddelerin ilavesi veya ısıtma işlemi yapılır. Kırılan emülsiyonlar, daha sonra serbest yağ gravite, koagülasyon veya havalı yüzdürme ile tutulur. Emülsiyonun kırılması kompleks bir proses olup pratik uygulamadan önce laboratuar veya pilot ölçekli deneylerin yapılması gerekir. Emülsiyon kırmada birçok teknik kullanılabilir. Örneğin deterjan ile 5-60 dk da ve %95-98 oranında parçalanabilir. Emülsiyon ortamı asidik yapılarak, alum veya demir tuzları eklenerek veya emülsiyon kırıcı polimerler kullanılarak kırılabilir. Ancak alum veya demir tuzları çok çamur oluşmasına neden olur. Emülsifiye yağ içeren atıklar da koagülasyonla çöktürülebilirler. Emülsiyondaki yağ parçacıkları yaklaşık 0,01 µm dir ve adsorblanan iyonlarla stabilize olurlar. Sabunlar da emülsiyon oluştururlar. 2.LABORATUARDA YAĞ VE GRES TAYİNİ Yağ ve gres tayininde belirli bir maddenin mutlak miktarı ölçülmez. Daha çok, benzer fiziksel karakteristikleri olan madde grupları solvent içerisinde ortak çözünürlükleri esasına göre toplu biçimde kantitatif olarak belirlenirler. Bu nedenle, yağ ve gres terimi, hidrokarbonları, yağ asitlerini, sabunları, hayvansal yağları, bitkisel yağları ve asitli bir numuneden çözücü vasıtasıyla çıkarılan ve test sırasında uçmayan diğer maddeleri kapsar. 5

6 2.1. DENEYSEL METODLAR Yağ ve gres tayini için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Bunlardan en çok kullanılanları; A) Kısmi Gravimetrik Yöntem B) Kısmi İnfraruj Yöntemi C) Soxhlet Metodu Öğrenci laboratuarda C yöntemi ile yağ-gres tayini çalışılacaktır SOXHLET METODU İLE YAĞ VE GRES TAYİNİ YÖNTEMİN PRENSİBİ Bu yönteme göre suyun içinde bulunan yağ ve gres, ilk olarak numunenin ph=2 seviyelerine kadar asitlendirilmesiyle serbest yağ asitleri açığa çıkartılır. Ca(C17 H 35COO) H 2C17H COOH + Ca Daha sonra açığa çıkan tüm yağ ve gresin diatoma toprağı vasıtasıyla adsorblanması prensibine dayanır. Daha sonra bu kısım hekzanla birlikte ekstraksiyona tabi tutularak kullanılan düzenek vasıtasıyla soxhlet tüpünde toplanır. Soxhlet tüpünün içindeki hekzan tamamen uçurulduktan sonra (bkz. Şekil 3) ilk andaki ağırlığından çıkarılarak aradaki fark bulunur. Bu farkı yağ ve gresin oluşturması nedeniyle ilgili hesaplama bu mantığa göre yapılır. Şekil 3: Yağ içeren solventin distilasyonu 6

7 2.2.NUMUNE ALMA VE SAKLAMA Sudan numune almada, herhangi bir deterjan kalıntısını gidermek için durulanmış geniş ağızlı cam şişe içerisine atıksu numunesi alınır ve laboratuvarda numuneyi bölümlere ayırmaktan kaçınılır. Belli bir süre boyunca atıksudaki ortalama gres konsantrasyonu hakkında bilgi gerektiğinde, birleşik bir numunenin toplanması esnasında numune alma donanımı üzerindeki gres kayıplarının giderilmesi için belirlenen zaman aralıklarıyla toplanan ayrı numunelerde tayin yapılır. Çamurdan numune almada, temsili bir numunenin alınması için mümkün olan her türlü önlem alınır. Eğer analiz derhal yapılmazsa, numunenin ph'ı asitle (HCl veya H2SO4) 2 'nin altına düşürülerek korunur. Numuneler asla kloroformla veya sodyum benzoatla korunmamalıdır. 3. ARAÇ VE GEREÇLER: 1. Ekstraksiyon için soxhlet tüpü 2. Buncher Hunisi (12cm) 3. Elektrikli Isıtıcı 4. Ekstraksiyon Kartuşu (Thimpline) 5. Filtre Kağıdı (11cm) 6. Muslin Bez 7. Su Banyosu 8. Desikatör 9. Etüv 4. REAKTİFLER: a) Hidroklorik asit, HCl (1+1) b) Hekzan kaynama noktası 47ºC. Buharlaşma sırasında çözücü ölçülebilir miktarda artık bırakmamalıdır. Gerekiyorsa damıtılır. c) Diatoma toprağı 5. DENEYİN YAPILIŞI: Yaklaşık 1 lt numune alınır. Çok düşük yağ içerikleri için daha fazla su numunesi de alınabilir. Numunenin ph'ı 2 veya daha düşük değere getirmek için genelde 5 ml HCl ilave edilir. Filtrasyon düzeneği hazırlanır. Bunun için bez huniye yerleştirilir, üzerine filtre kağıdı konur. Vakum ile birlikte üzerinden takriben 100 ml diatoma toprağı geçirilir. Daha sonra 1 l suyla yine bir yıkama yapılır ph ını 2 ye getirdiğimiz numune filtrasyon düzeneğinden geçirilir. Numunenin filtresi bitince bir pens ile filtre kâğıdı saat camı üzerine alınır. Filtre kağıdı rulo yapılıp ekstraksiyon kartuşuna ( thimpline) yerleştirilir. Saat camı bir parça filtrasyon kağıdı ile silinip, kartuş içine konulur. 7

8 Ekstraksiyon balonu etüvde kurutulup, desikatörde bekletilip darası alınmış şekilde kartuşun soxhlet bölümüne yerleştirilir. Kartuşa yeteri kadar hekzan konur. Saatte 20 sifon yapacak şekilde ayarlanmış ısıtıcının üzerine yerleştirilir. Bu ekstraksiyon işlemi 4 saat boyunca devam ettirilir. Soxhletten çıkan balon 70 o C deki bir su banyosunda distile edilerek hekzan yağdan uzaklaştırılır. Balonun içindeki hekzan buharları balo sıcakken vakum yapılarak alınır. Daha sonra balon desikatörde yarım saat bekletilir ve tartılır. HESAPLAMA: (A B) 1000 Yağ Gres (mg/l) = Numune Hacmi(ml) Burada, A: Toplam ağırlık, mg B : Balon jojenin darası, mg 6. EK BİLGİ Evsel Atıksularda Yağ Gres Miktarı yaklaşık olarak mg/lt Derin deniz deşarjında besin elementleri dışında alıcı ortamın estetik durumunun değişmesine neden olan yüzer maddeler, yağ-gres, koku ve renk parametrelerinin kontrolü için de deşarj öncesi arıtım gerekmektedir. Denizin estetik görünüşünü bozan yüzücü katı maddeler ve yağ-gres, deşarjdan önce atıksudan ayrılmalıdır. Derin deniz deşarjı için sınır değer 15mg/lt. dir. Atıksuların Altyapı Tesislerinde Deşarj için Yağ- gres içeriği bakımından değerler Kanalizasyon sistemleri tam artıma ile sonuçlanıyorsa : 250 mg / lt Kanalizasyon sistemleri derin deniz deşarjı ile sonuçlanan tesislerde : 50 mg /lt Tablo 1. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine Göre Bazı Endüstrilerin Yağ- Gres İçeriği Bakımından Alıcı Ortama Deşarj standartları Alıcı Ortama Deşarj Standardı Sanayii Tipi 2 Saatlik Kompozit Numune 24 Saatlik Kompozit Numune Gıda Sanayii (Mezbahalar Ve Entegre Et Tes.) Gıda Sanayii (Süt Ve Süt Ürünleri Üretimi) Maden Sanayii (Çimento, Taş Kırma, Karo İ.) 10 - Kömür Hazırlama, İşleme Ve Enerji Üretme T Tekstil Sanayii ( Açık Elyaf, İplik Üretimi ) 10-8

9 Tablo 1. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğine Göre Bazı Endüstrilerin Yağ- Gres İçeriği Bakımından Alıcı Ortama Deşarj standartları Alıcı Ortama Deşarj Standardı Sanayii Tipi 2 Saatlik Kompozit Numune 24 Saatlik Kompozit Numune Tekstil Sanayii ( Pamuklu Tekstil Vb. ) 10 - Tekstil Sanayii ( Yün Yıkama, Terbiye ) Petrol Sanayii ( Petrol Rafineri Vb. ) Kimya sanayii ( Petrokimya Ve Hidrokarbon) Metal Sanayii ( Metal Hazırlama Ve İşleme) Tersaneler Ve Gemi Söküm Tesisleri Karışık Endüstriyel Atık Sular Tablo 2. Yağ Gres İçeriğine Göre Kıta İçi Su Kaynaklarının Sınıflandırılması 1. Kalite 1. Kalite 1. Kalite 1. Kalite Yağ Gres (mgl) 0,02 0,3 0,5 >0,5 9

10 7. DENEYLE İLGİLİ RESİMLER Resim 1: Numunenin ph ının Ayarlanması Resim 2 : Filtrasyon düzeneği, Diatoma Toprağı Ve Filtre Kağıdı Resim 3 : Diatoma Toprağının Filtreden Geçirilmiş Hali Resim 4 : Numunenin Diatoma Topraklı Filtreden Üzerinden Vakum Yardımıyla Geçirilmesi 10

11 Resim 5 : Yağ Gres Deney Düzeneği (Kartuş, Soxhlet Tüpü, Hekzan) Resim 6 : Kartuştaki Katlanmış Filtre Kağıdının Hekzan İçindeki Yakından Görünümü Resim 7 : Buhar Banyosu Resim 8 : Soxhlet Tüpünün Gerekli İşlemlerden Sonra Hassas Tartıda Tartılması 11

12 8. SORULAR 1. Sularda bulunan yağ ve gresin kaynakları nelerdir? Sularda bulunan yağ ve gresin çevresel olarak oluşturacakları olumsuz etkileri kısaca belirtiniz. 2. Evsel ve endüstriyel atıksularda yağ ve gres içeriğine neden olan kaynakları belirtiniz. 3. Yağ ve gresin atıksu arıtma tesislerinde giderilebilmesi için uygulanacak arıtım yöntemleri hakkında bilgi veriniz. 4. Evsel ve endüstriyel atıksulardaki yağ ve gres analizleri için hangi yöntemler uygundur? Nedenleriyle kısaca açıklayınız. 5. Çamurlarda yağ ve gres analizi için kullanılan analitik prosedür nedir? 6. Yağ ve gres analizindeki ekstraksiyon için kullanılan solventin avantajları ve dezavantajları nelerdir? 7. Yağ ve gres analizinde (atıksuda ve çamurda) yağ ve gresin ayrılmasından önce neden bir asitlendirme yapılmaktadır? 8. Atık yağlardan biyodizel üretimi planlanmaktadır. Hangi tip endüstrilerden bu amaçla atık yağ alınabilir? Nedenleriyle açıklayınız. 9. Hayvansal, bitkisel ve mineral yağları açıklayınız? 10. Yağlı sular uzaktan nasıl algılanır? Arazide su içinde bulunan yağ içeriği spektrofotometrik olarak hangi esasa göre belirlenir? 11. Gravimetrik yöntem olan soxhlet ekstraksiyon yöntemi ile ölçüm limiti nedir? Deneyde kullandığınız tartımları da göz önünde bulundurarak, numune içinde bulunacak yağ-gres miktarlarını, ölçüm yaptığınız ağırlıkları kıyaslayıp (balon vb.) tartışınız. 12