Yeni Medya Okuryazarlığını Anlamak: Sosyo-Kültürel Bir Çerçeve

Transkript

1 Yeni Medya Okuryazarlığını Anlamak: Sosyo-Kültürel Bir Çerçeve Aslıhan Ardıç Çobaner 1 Beste Gülgün 2 1 Mersin Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu, Mersin, acobaner@gmail.com 2 Ankara Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Ankara, bgulgun1973@yahoo.com Özet: İnternet teknolojilerinde yaşanan hızlı gelişme gündelik hayatımızın tüm alanlarında yeni medyanın etkilerini çoğaltmıştır. Geleneksel gelişim çizgisinde klasik okuryazarlıktan (okuma-yazma ve anlama), görsel-işitsel okuryazarlığa ve dijital okuryazarlık ya da yeni medya okuryazarlığına doğru bir gelişme göstermiştir. Günümüzde yeni medya okuryazarlığı bir vatandaş olarak topluma katılımda önemli bir rol oynar hale gelmiştir. Bu çalışmanın amacı yeni medya okuryazarlığı konusundaki literatürü gözden geçirmek ve yeni medya kavramını anlamak adına yeni medyanın sosyo-kültürel özelliklerini içeren bir çerçeveyi ve bu çerçeveye daha sonra çeşitli yazarlar tarafından yapılan katkıları tartışmayı amaçlamaktadır. Anahtar Sözcükler: Yeni Medya, Yeni Medya Okuryazarlığı, Tüketici, Üre-Tüketici-İşlevsel ve Fonksiyonel Medya Okuryazarlığı Abstract:

2 1. Giriş Günümüzde insanlar çalışma tarzlarından, birbirleriyle iletişimlerine ve boş zamanlarını değerlendirme biçimlerine kadar uzanan birçok değişimin yaşandığı bir çağı yaşamaktadırlar. Bir teknolojik devrim olarak nitelendirilebilecek bu değişimin merkezinde yaşadığımız toplumun bir bilgi toplumu olduğunun işareti olan bilgisayarlar, enformasyon, iletişim ve çoklumedya teknolojileri bulunmaktadır (Kellner, 2014:413). Yeni medya ve/veya yeni medya ortamları gündelik yaşamın ayrılmaz bir parçası olmakla birlikte; geleneksel medyanın ve geleneksel medya kullanım pratiklerinin de yerini almaya, onları değiştirip dönüştürmeye başlamıştır. Bu yeni teknolojiler medyayı daha önce insanlık tarihinde olmadığı kadar önemli ve etkili hale getirmiştir. Bu nedenle yeni medyayı anlamak ve yeni medya okuryazarı olmak bireyler açısından çok önem kazanmıştır. Bu çalışmanın amacı yeni medya okuryazarlığı kavramını anlamak ve tanımlamak açısından teorik bir çerçeve sunmayı amaçlamaktadır. Bu amaçla önce yeni medya kavramı tanımlanarak, yeni medyayı geleneksel medyadan ayıran özelliklerine değinilecek ve son olarak da yeni medya okuryazarlığını anlamaya yönelik olarak Chen ve ark. (2011) tarafından geliştirilmiş olan dört aşamalı teorik çerçeve ve daha sonra bu çerçve tasarımını geliştirmeye yönelik olarak Lin ve ark. (2013) tarafından yapılan katkı tartışılacaktır. Böylece yeni medya okuryazarlığını anlamaya ve geliştirmeye yönelik olanaklar ve sınırlılıklar üzerine yapılabilecek bir tartışmaya katkı sunmak amaçlanmaktadır. 2. Yeni Medya Yeni medya dendiğinde akla ilk olarak İnternet ortamı gelmekle birlikte; günümüzde yeni medya sadece İnterneti değil; web 2.0, çevrimiçi habercilik, çevrimiçi sohbet, laflama odaları, wiki, e-ticaret, diital medya, dijital oyun, dijital kültür, dijital imgeleme, avatar, siber uzam, sanal uzam, sanal gerçek gibi birçok kavram ve bu kavramların tanımladığı, açıkladığı toplumsal, kültürel ve ekonomik olguları kapsayan ve birleştiren bir kavramı ifade etmektedir. Yeni medya dolayımlı iletişim dediğimizde ise dijital oyunlar, İnternet ortamı, İnternette sunulan tüm yazılım hizmetleri, cep telefonları, ipod, PDA ve benzeri cihazlar üzerinden gerçekleşen iletişim etkinliği kastedilmektedir (Binark ve Löker, 2011:9). Yeni medyayı tarif ederken geleneksel medyadan farklılaşan bazı özellikleri dikkate alınabilir. Bu anlamda, birleştirici bir kavram olarak yeni medya, medya üretimi, dağıtımı ve kullanımı gibi oldukça geniş bir alan içerisinde olagelen değişiklikleri de içerir. Bunlar, teknolojik, yazımsal, geleneksel ve kültürel alanı kapsayan değişikliklerdir. Özellikle 1980 ler itibariyle yeni medyaya özgü birçok yeni kavram, günlük yaşamda kullanılır hale gelmiştir ki bunlardan en öne çıkanları: dijitallik (digital), etkileşimsellik (interactive), üstmetinsellik (hypertextual), sanal (virtual), ağ tabanlılık (networked) ve temsililik (simulated) gibi özelliklerdir (Lister vd., 2009: 13). Manovich e göre (2001) ise yeni medyanın beş ayırt edici özelliği vardır. Bunlar sayısal temsil (numerical representation) ve modülerlik (modularity), otomasyon (automation), değişkenlik (variability) ve kültürel kod (transcoding) olarak sayılabilir. Sayısal temsil, tüm yeni medya ürünlerinin sayısal kodlardan oluşması ve sayılabilir ve programlanabilir bir hale gelmesi anlamına gelmektedir. Modülerlik, örn. İnternetin birçok web sayfasından, web sayfalarının da video, metin ve sekmeler gibi birbirinden bağımsız parçalardan oluşmasını; otomasyon, yeni medyada pekçok işlemin kullanıcı olmadan bir yazılım tarafından otomatik olarak gerçekleşmesini anlatmaktadır. Değişkenlik özelliği tüm verilerin sayısal kodlara dayanması ve modüler olması sonucu farklı versiyonlarda var olabilmesi demektir.

3 Manovich e göre; yeni medyanın son özelliği olan kültürel kod çevrimi ise yeni medyanın sosyo-kültürel özelliklerine vurgu yapmaktadır. Yeni Medyanın Sosyo-Kültürel Özellikleri Sadece teknik özellikler yeni medyayı anlayabilmek için yeterli değildir. Yeni medyayı tanımlarken sosyo-kültürel özellikler ve bakış açıları göz önünde bulundurulmalıdır (Lievrouw & Livingstone, 2006:3). Benzer şekilde Jenkins de (2009: 5-10) yeni medyanın sadece teknik bir araç olmadığını, kültürü de etkilediğini söyleyerek; yeni medyanın yaygınlaşması ile içine girdiğimiz yeni kültürel ortamı katılımcı kültür olarak nitelemektedir. Yeni medyanın sosyo-kültürel açıdan dört kategoride değerlendirilebilir: (1) medya mesajları inşa edilmiş/kurgulanmıştır, (2) medya ideoloji ve sosyal değerlerin taşıyıcısıdır. İdeoloji ve değerler bu araçlar içerisinde gömülüdür (3) medya farklı amaçlara hizmet eder. Bu amaçlar, sosyal, politik ve ticari olabilir (4) medyada her aracın kendine özgü bir dili vardır (Chen ve ark., 2011:85). Geleneksel medya araçlarında üreticinin karşısında tüketici ya da izler kitle olarak tanımlanan edilgen bir kesim bulunurken; buna karşın yeni medya araçlarında üretime aktif olarak katılan kullanıcılar yer almaktadır. Artık bilginin hem tüketicisi hem de üreticisi olan prod-user l ya da prosumer lardan bahsedilmektedir. Özellikle Web 2.0 teknolojisi, akıllı telefonlar, tabletler ve sosyal medya uygulamalarıyla birlikte geleneksel medyadan beklenen bilgi sağlayıcı, içerik oluşturucu fonksiyon, zaman ve mekan sınırlarının önemsizleşmeye başladığı yeni bir boyutta, prod-user ve pro-sumer lar tarafından yerine getirilmektedir (Fenton, 2012:123). Kullanıcıların enformasyon üretiminde, dağıtımında, erişimde ve yeniden kullanım biçimlerinde yaşanan bu değişim ile kullanıcıların özerkliği, katılım biçimlerinde çeşitliliği ve yaratıcılığı artmıştır. Yeni medya ve yeni kullanıcı özellikleri nedeniyle medya okuryazarlığını yeniden düşünmeye gereksinim vardır. Bir sonraki bölümde yeni medya okuryazarlığını anlayabilmek amacıyla bir çerçeve sunulması amaçlanmaktadır. 3. Yeni Medya Okuryazarlığı Medya okuryazarlığı, bir kavram olarak yeni yeni gündelik hayatımıza girmiş olsa da; bir ilgi, çalışma ve disiplin olarak 20. yüzyılın başlarına uzanan bir geçmişe sahiptir ve 1930 larda Avrupa ve ABD de gazete, telefon, radyo, televizyon gibi iletişim araçlarının kitleselleşmesiyle birlikte bu araçlardan bir eğitim materyali olarak yararlanma fikri zamanla yerini medyanın manipülatif yapısına karşı demokratik ve katılımcı bir bilinç yapısının oluşturulması amacına bırakmıştır (İnal, 2009:15). Bu bakış açısı değişikliğinde 1980 li yıllardan itibaren neo-liberal politikaların etkisi ile medyada yaşanan bazı değişim ve dönüşümlerin etkisi olmuştur li yıllarda kitle iletişim araçlarının iletisinin izleyici de yol açtığı kısa ve uzun süreli etkiler, davranış ve tutum değişimlerine dayanan etki paradigması çalışmalarından etkilenirken; zamanla yerini bu araçları kullanan, değerlendiren, yorumlayan birey üzerine yapılan çalışmalara bırakmıştır (Asrak Hasdemir, 2012:26). Böylece korumacı bir anlayıştan öte bireylerin etkin birer medya kullanıcısı olmasını amaçlayan eleştirel bir bakış açısına gelişmiştir. Medya okuryazarlığı bir şemsiye kavramdır ve gelişen ve çeşitlenen iletişim araçları ile şekillenen farklı bileşenleri vardır. Okuryazalık kavramının tarihsel gelişimine baktığımızda belli başlı bazı gelişim evreleri görürüz. Bunlar: (1) klasik okuryazarlık (okuma-yazma-anlama); (2) görsel-işitsel okuryazarlık (telefon, film, radyo ve televizyon gibi elektronik medya ile ilgili); (3) dijital okuryazarlık; (4) enformasyon okuryazarlığı (daha çok bilgisayar ve dijital medya ile ilgili); ve son olarak (5) yeni medya okuryazarlığı (internet ve yakınsama

4 kavramı ile birlikte) ( racy-trends-report_en.pdf). Yeni medya kullanım pratiklerinin gündelik yaşama hızla girmesi ile birlikte artık dijital okuryazarlık ya da yeni medya okuryazarlığı gündelik yaşamımızın bir parçası haline gelmiştir. Avrupa Birliği (AB) düzleminde de 2000 yılında Lizbon da yapılan Avrupa zirvesinde bilgi toplumu ve bilgi iletişim teknolojileri arasındaki bağ, sunulan fırsatlar yanında tehditler de gündeme getirilerek tartışılmış, bu çerçevede medya okuryazarlığının öneminin yanında; yeni medya ortamlarına ve bu yönde becerilerin geliştirilmesini içeren dijital okuryazarlık ya da yeni medya okuryazarlığı kavramına da vurgu yapmıştır(asrak Hasdemir, 2012:27). 4. Yeni Medya Okuryazarlığı: Bir Çerçeve Tartışması Yeni medya okuryazarlığını anlamaya yönelik ilk çalışmalar, geleneksel medya okuryazarlığına ile ilgili çalışmalardan oldukça etkilenmiştir. Ancak son yıllarda yeni medyayı geleneksel medyadan ayıran özellikler olan etkileşimsellik, işbirliği ve katılımcılık gibi sosyal özellikler üzerinde daha çok durulmaktadır (Lee ve ark., 2015:85). Chen ve ark. (2011:86), yeni medyanın teknik ve sosyo- kültürel özelliklerini de göz önünde bulundurarak; dikey eksende (1) işlevsel medya okuryazarlığı (functional media literacy) ve (2) eleştirel medya okuryazarlığı (critical media literacy) ile yatay eksende (1) tüketici medya okuryazarlığı (consuming media literacy) ve (2) üre-tüketim (üreten-tüketici) medya okuryazarlığı (prosuming media literacy) olmak üzere dört boyutta uzanan bir çerçeve tanımlamıştır. Üre-tüketim (prosuming) terimi Alvin Toffler in, 1980 yılında yayınladığı Üçüncü Dalga isimli kitabında kullanılan producer (üretici) ve consumer (tüketici) kelimelerinin birleştirilmesinden türetilmiştir. Toffler in ileri sürdüğü haliyle prosumer kavramı, üretici ile tüketici arasında oluşan ve mesafenin azaldığı ve tüketicinin üretimin bir parçası olması şeklinde özetlenebilecek olan bir döneme işaret etmektedir. Günümüzde yeni medya da özellikle sosyal medya platformlarında tüketim boyutu ve üretüketim boyutu birbiri ile iç içedir. Örneğin bir birey medyada bir içerik oluşturabilmek yada bir yorum yapabilmek için önce başkalarının yarattığı içeriği okumak ve anlamak zorundadır (Şekil-1). Tüketici medya okuryazarlığı boyutu farklı düzeylerde medya araçlarını kullanabilme ve medya mesajlarına erişebilme becerisi olarak tanımlanırken; üre-tüketim medya okuryazarlığı boyutu (üreten-tüketici) medya içeriğini (mesajlar ve ürünler) üretme becerisini ifade etmektedir. Diğer taraftan işlevsel medya okuryazarlığı bireylerin medya araçlarını ve içeriklerini kullanma ve anlam verme süreçlerini ifade ederken; eleştirel medya okuryazarlığı medyayı anlama, değerlendirme ve eleştirebilme becerilerini içerir. Benzer şekilde işlevsel medya okuryazarlığı boyutu eleştirel medya okuryazarlığı için bir temel oluşturmaktadır. Örneğin, bireyler yeni medya araçları/dillerinin teknik özelliklerine yabancı olduklarından dolayı sosyo-kültürel bağlamını anlamlandıramayabilirler. Şekil 1 Yeni Medya Okuryazarlığı Çerçevesi (Chen et al. (2011).

5 İşlevsel ve eleştirel medya okuryazarlığı ile üretim ve üre-tüketim medya okuryazarlığı boyutları yukarıdaki grafikte olduğu birbiri ile kesişen dört tip yeni medya okuryazarlığı ortaya çıkartmaktadır. Bunlar (1) işlevsel tüketim (functional consuming) (Şekil 1, sol alt köşe), (2) eleştirel tüketim (critical consuming) (Şekil 1, sol üst köşe) aşaması, (3) işlevsel üre-tüketim (functional prosuming) (Şekil 1, sağ alt köşe) aşaması ve (4) eleştirel üre-tüketim (critical prosuming) (Şekil 1, sağ üst köşe) aşaması. Chen ve ark. göre (2011), işlevsel-tüketim aşaması, medya içeriğine metin düzeyinde erişmek ve metni anlayabilme yeteneğini; eleştirel-tüketim aşaması belirli sosyal, ekonomik, siyasal ve kültürel bağlamlarda medya içeriğini analiz edebilme ve değerlendirebilme; medya içeriğinde gömülü sosyal anlamları sentez edebilme ve eleştirebilme yeteneğini içerir. İşlevsel-üretüketim aşaması, yeni medya içeriklerinin yaratılmasına katılabilme becerisi (örn. bir e- mail içeriği yazabilmek, bir blog için içerik girebilmek gibi) iken; eleştirel üre-tüketim ise; medya içeriklerinin yaratılması sürecinde bireylerin metne bağlamsal olarak dahil olmasını, medyanın inşasını, sosyal etkilerini anlayabilmesini ve sosyal medya vb. ortamlara katılabilmesini içerir. Eleştirelüre-tüketim aşamasında birey medya üretim sürecinin ve medya içeriklerinin inşa edildiğini anlayarak üretim sürecine katılır. Medya içeriklerini eleştirebilme ve etkili bir şekilde kullanabilme becerisine sahiptir. Chen ve ark. göre; 21. yüzyılda birer yurttaş olarak bireylerin medya ve enformasyon toplumunun her alanına müdahil olabilmek için yukarıdaki açıklanan medya okuryazarlığı boyutlarını içerecek şekilde hem işlevsel ve eleştirel hem de tüketici ve üre-tüketici medya okuryazarı olmaları gerekmektedir. Yeni medya okuryazarlığı tüm bu boyutları içermektedir (2011:86). Chen ve ark. (2011) tarafından geliştirilen bu çerçeve yeni medya okuryazarlığını anlamak açısından önemli bir işlev görmekle birlikte; hala tartışılmaya ve geliştirilmeye devam etmektedir yılında Lin ve ark. tarafından revize edilmiş ve her bir boyutu ilgilendiren göstergeler ile zenginleştirilmiştir. Ayrıca Web 2.0 ın insanların web sayfalarını okuyup bu sayfalara içerik aktarabildikleri, yorum yapabildikleri, birbiri ile etkileşimlerini arttıran özelliklerini de içerecek şekilde geliştirilmiştir (Şekil 2). Şekil 2 Yeniden Düzenlenmiş Yeni Medya Okuryazarlığı Çerçevesi (Lin et al. (2013). Lee ve ark. tarafından geliştirilen indikatörler ve bu göstergelerin açıklamaları şu şekildedir: Göstergeler Tanımlamalar İşlevsel Tüketim (Functional Consuming) Tüketim Medya içeriklerini tüketebilmek becerisi Anlama için gerekli teknik beceriler Bir düzeyinde medya içeriğini anlama kabiliyeti Eleştirel Tüketim (Critical Consuming) Analiz Medya mesajlarını yapı söküme uğratmak Sentez Bu gösterge Jenkins ın (2006) appropriation/benimseme olarak adlandırdığı beceri ile benzemektedir. Medya içeriğini örnekleme ve farklı anlamlara gelecek şekilde yeniden düzenleme yeteneğini ifade eder. Değerlendirme This indicator includes individuals' ability to question, criticize, and challenge the credibility of media contents. İşlevsel Üre-Tüketim (Functional Prosuming) Üre-tüketim becerileri The set of technical skills necessary to produce/create media contents Dağıtım This indicator refers the activities to disseminate information at hand Üretim This indicator involves the activities to duplicate (partly or completely) or mix media contents Eleştirel Üre-Tüketim (Critical Prosuming)

6 Katılım Yaratıcılık It refers to activities to participate interactively and critically in new media environments Bu indikatör medya medinleri içerisine gömülü olan sosyokültürel değer ve ideolojileri anlama becerisini ifade eder. 6. Sonuç Bu çalışma yeni medya okuryazarlığını anlamak adına yeni medyanın sosyo-kültürel özelliklerini içeren bir çerçeveyi tartışmayı amaçlamıştır. Bu anlamda yeni medya okuryazarlığı, medya iletilerinin eleştirel sorgulamasını ve çözümlemesini merkez alan bir dizi çekirdek yetkinliği kapsar. Dolayısıyla medya okuryazarlığı kavramı, hem eleştirel bir biçimde okumayı hem de aktif olarak iletişim ortamına katılımı yani, yazarlığı-üretimi vurgulamaktadır. Medya okuryazarlığı birçok farklı ortama erişebilmek, iletileri anlamak ve kendi iletilerini oluşturmak olarak tanımlanmıştır(buckingham, 2009:3). Kaynaklar Asrak Hasdemir, T. (2012). Gelenekselden Yeni Medya Okuryazarlığına: Türkiye Örneğinde Değerlendirme, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 5, Sayı 2, Binark, M., Löker, K. (2008). Sivil Toplum Örgütleri İçin Bilişim Rehberi, STGM, Ankara. Chen, D.-T., Wu, J., & Wang, Y.-M. (2011). Unpacking new media literacy. Journal on Systemics, Cybernetics and Informatics, 9(2), Fenton, N. (2012) The Internet and social networking. Curran, J, Fenton, N.ve Freedman, D. (der.) içinde. Misunderstanding the Internet. New York:Routledge. Jenkins, H. (2009) Confronting the Challenges of Participatory Culture Media Education for the 21st Century, The MIT Press Cambridge, Massachusetts İnal, K. (2009) Medya Okuryazarlığı El Kitabı. Ankara:Ütopya Yayınevi. Kellner, D., (2014) 'Yeni Teknolojiler/Yeni Okuryazarlıklar: Yeni Binyılda Eğitimin Yeniden YApılandırılması Yeni Medyayay Eleştirel Yaklaşımlar (Çev. M. Akif Barış), (Ed.) Mukadder Çakır, İstanbul: Doğu Kitabevi, Lee, L., Chen, D., Li, J.-Y., & Lin, T.-B. (2015). Understanding new media literacy: The development of a measuring instrument, Computers & Education, Lievrouw, L., and Livingstone, S. (2006) Introduction to the updated studentedition. In Lievrouw, L., & Livingstone, S. (Eds), Handbook of New Media:Social Shaping and Social Consequences (1-14). Fully revised student edition. London: Sage. o_the_updated_student_edition_(lsero).pdf Lin, T.-B., Li, J.-Y., Deng, F., & Lee, L. (2013). Understanding new media literacy: an explorative theoretical framework. Journal of Educational Technology & Society, 16(4), Lister, M., Dovey, J., Giddings S., Grant I., Kieran K. (2009). New Media: a Critical Introduction, London and Newyork: Routledge. ories/speckurs/new_media.pdf Manovich, L. (2001) The Language of New Media,MIT Press: Cambridge, Mass.. Studies on the Current Trends and Approaches to Media Literacy in Europe, 2007, Available: ocs/studi es/study.pdf, [Erişim 26 Ağustos 2016].

7