Amaçlarımız. Anahtar Kavramlar. İçindekiler. Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Finansal sistemi açıklayabilecek, Finansal piyasaları tanımlayabilecek,

Transkript

1 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Finansal sistemi açıklayabilecek, Finansal piyasaları tanımlayabilecek, Finansal kurumları açıklayabilecek, Finansal araçları tanımlayabilecek, Sermaye piyasalarının ülke ekonomisi açısından önemini açıklayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Doğrudan Fon Transferi Dolaylı Fon Transferi Kullanılabilir Fon Piyasası Ekonomik Sistem Piyasa Finansal Araç Para Piyasası Finansal Aracı Kurum Factoring Leasing İçindekiler Giriş Ekonomik Sistem Finansal Sistem Finansal Piyasalar Finansal Piyasaların Yapısı Sermaye Piyasasının Önemi 2

2 Ekonomik ve Finansal GİRİŞ Günümüzün karmaşık ekonomik yapısında tüm bireyler ve işletmeler parasal işlemler yapmak zorundadır. Bankalar, sigorta şirketleri, borsalar gibi finansal kurumlar hayatımızda vazgeçemediğimiz kurumlar konumuna gelmiştir. Merkez Bankası nın ya da hükümetin aldığı finansal kararlar hepimizin kararlarını da etkilemektedir. Ekonomide kredi hacminin artması ya da daralması, ihracat ve ithalat hacmindeki gelişmeler yatırımları, işsizliği, kalkınmayı, hayat standardımızı belirlemektedir. Örneklerini artıracağımız benzer ekonomik aktiveler her geçen gün daha da önem kazanmaktadır. Tüm bu faaliyetler ekonomik ve finansal sistem içerisinde gerçekleşmektedir. Bu nedenle ekonomik ve finansal sistemin iyi anlaşılması gerekmektedir. Tüm toplumların temel ekonomik problemi, sınırlı kaynaklarla sonsuz olan insan ihtiyaçlarını karşılamaktır. Her toplumun hükümet yapısı ne olursa olsun, hangi ekonomik sistemi uygularsa uygulasın, hükümeti kim kontrol ederse etsin, ülke ne kadar zengin ya da fakir olursa olsun üç temel ekonomik soruya cevap bulmak zorundadır: Hangi ürünler ne kadar üretilecek? Üretim nasıl gerçekleştirilecek? Üretim kimler için gerçekleştirilecek? Ekonomik sistem, yukarıdaki sorulara cevap verebilmek için tabiat ve diğer doğal kaynaklar, işgücü, girişimci ve sermaye olarak nitelendirilen üretim faktörlerini en optimal şekilde bir araya getiren sistemdir. Ekonomik sistemde mal ve hizmet üretimi piyasalar aracılığıyla yerine getirilir. Piyasa, gerek mal ve hizmetlerin, gerekse üretim faktörlerinin alıcı ve satıcılarının karşı karşıya geldiği ve iktisadi kararların verildiği ortamdır. İktisatçılar piyasa kapitalizminin temel özelliklerinden biri olan piyasa mekanizmasını incelerken alıcıları ve satıcıları bir araya getiren her türlü kolaylığı piyasa diye nitelendirir. Piyasa kavramı bir malın bir hizmetin alıcılarının ve satıcılarının belirli bir mekânda (örneğin pazartesi pazarı) bir araya gelerek alışveriş yapmaları durumu yanında, bir malın-hizmetin alıcılarının, satıcılarının telefon, faks, gibi çeşitli haberleşme araçlarından yararlanarak alışveriş yapmaları durumunu da kapsar. Piyasadan söz edebilmek için alıcıların ve satıcıların belirli bir mekânda bir araya gelmeleri şart değildir. Bir ekonomik sistemde temel olarak üç tür piyasa mevcuttur: Bunlar; üretim piyasası, faktör piyasası ve finansal piyasalardır. Üretim piyasaları, mal ve hizmet üretiminin gerçekleştirildiği piyasalardır. Üretim faktörlerinin alınıp satıldığı piyasaya faktör piyasası denir. Finansal piyasalar ise fon akımının gerçekleştirildiği piyasalardır. 3

3 EKONOMİK SİSTEM İktisatçılar piyasa kapitalizminin temel özelliklerinden biri olan piyasa mekanizmasını incelerken ekonomideki milyonlarca alıcıyı ve satıcıyı hane halkı, işletmeler, devlet ve yabancılar diye dört ana grupta toplulaştırır. Hane halkı, ekonomideki tüm bireyleri kapsar. Hane halkının üyelerine tüketici denir. İşletmeler, ekonomideki tüm firmalardan oluşur. Bu tanımdaki firma kavramı, sahip olduğu kaynakları kullanarak mal ve hizmet üretimi ya da ticaret yapan ve mal ve hizmetleri hane halkına, diğer işletmelere, yabancılara veya devlete satan karar birimlerini kapsar. Devlet, bir ekonomideki tüm kamu kurum ve kuruluşlarını kapsar. Yabancılar ise ülke sınırları dışındaki tüm bireyleri, firmaları ve devletleri kapsar. Şekil 1.1: Ekonomik Sistemde Piyasa Tipleri Devletin ve yabancıların olmadığı bir ekonomik sistemde üretim akımı ile fon akımı şu şekilde gerçekleştirilir (Şekil 1.1) A) Bireyler, faktör piyasasına, sahip oldukları faktörleri arz ederlerken: işgücü; emeğini arz eder, ücret alır. tasarruf sahibi; tasarrufunu (sermayesini) arz eder, faiz alır. toprak veya bina sahibi; bunları arz ederek kira alır. B) Bireyler, faktör gelirlerini (ücret, kâr, faiz, kira) gereksinmelerini karşılamak için üretim piyasasında harcar. C) İşletmeler faktör piyasasına yukarıdaki ödemeleri yaparak, üretimlerini gerçekleştirmek için faktör talebinde bulunurlar. D) Üretim piyasasını besleyen ise işletmelerdir. İşletmeler, üretim piyasasına arz ettikleri üretimleri karşılığında gelir elde ederler. Türkiye nin yıllık üretimi başka bir deyişle yıllık yurt içi gayri safi milli hasılası ne kadardır? Kişi başına düşen milli geliri biliyor musunuz? 4

4 Ekonomik sisteme devlet ve yabancılar da dahil olduğunda daha karmaşık bir hal alır (Şekil 1.2). Şekil 1.2: Dışa Açık Ekonomilerde Fon ve Üretim Akımları FİNANSAL SİSTEM Ekonomik sistemi oluşturan unsurlardan biri olan finansal sistem; bir ekonomide fon fazlası olanlardan fon açığı olanlara fon transferini gerçekleştiren sistemdir. Ekonomide bazı birimler gelirlerinin tamamını harcamayarak, tasarrufta bulunur. Başka bir deyişle fon fazlası verir. Bazı birimler ise gelirlerinden daha fazla harcama yaparlar. Başka bir deyişle fon açığı verirler. Finansal sistem işte bu iki kesimi bir araya getiren mekanizmadır. Finansal sistem aracılığıyla fon fazlası verenlerden fon açığı verenlere fon transferi gerçekleştirilir. Fon transferi doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki şekilde yapılabilir. Doğrudan (aracısız) fon transferinde, fon açığı verenler fon temin etmek için gelecekte elde edeceği gelirler ya da varlıklar üzerinden hak sahipliği sunan hisse senedi, tahvil gibi menkul değerler ihraç ederler. Söz konusu menkul değerler, bunları satın alan fon fazlası veren birimler için bir varlık (aktif), bunları satan fon açığı veren birimler için bir yükümlülüktür (pasif). Dolaylı (aracılı) fon transferinde, fon açığı verenler fon temin etmek için doğrudan fon fazlası verenlere başvurmak yerine finansal aracılar denilen kuruluşlara başvurur. Finansal aracılar, fon transferi sürecini önemli ölçüde etkinleştirmektedir. Doğrudan finansman yapılacak piyasaların bulunmadığı ya da etkin olmadığı sistemlerde, fon açığı verenlerin kendilerine fon sağlayacak fon fazlası verenlere ulaşması ve çok sayıdaki fon fazlası veren ile sağlayacağı fon için fiyat pazarlığı yapması son derece güçtür. Ayrıca fon açığı veren firmaların fon ihtiyacı genellikle fon fazlası verenlerin tasarruflarının çok üzerindedir. Bu nedenle doğrudan finansmandan ziyade dolaylı finansman çok daha önemli ve gereklidir. Finansal sistemin ikinci önemli fonksiyonu kredi kullandırma imkânını mümkün kılmasıdır. Bu sayede bireyler, mal ve hizmetlere yapacakları harcamaları artırabilirler. 5

5 Finansal sistemin önemli fonksiyonlarından birisi de alış verişlerde ödeme kolaylığı sağlamasıdır. Finansal sistemin sunduğu para, çek, senet gibi ödeme araçları ticareti kolaylaştırmaktadır. Son yıllarda, teknolojide yaşanan gelişmelerle birlikte, ödeme yöntemleri de değişikliğe uğramıştır. Para, senet, çek gibi kağıt ödeme araçlarının yerini kredi kartı, dijital para, telefon bankacılığı, elektronik fon transferi, internet bankacılığı almaya başlamıştır. Ülkemizde işletmeler doğrudan finansmandan mı yoksa dolaylı finansmandan mı daha çok yararlanmaktadır? Şekil 1.3: Doğrudan ve Dolaylı Finansman Finansal sistem içerisinde finansal aracıların sundukları hizmetler ülkeden ülkeye, zamana göre değişiklikler göstermesine rağmen, finansal sistemin temel işlevi, fon akımını kolaylaştırmaktır. Finansal sistemin diğer fonksiyonları aşağıdaki başlıklar altında toplanabilir: Ekonomik kaynakların zaman, sınır ve endüstriler arasında transferini gerçekleştirmek, Kredi kullandırmak, Tasarruf düzeyini belirlemek, Ödemelerde kolaylık sağlamak, Para yaratımını mümkün kılmak, Risk transferini gerçekleştirmek, Likiditeyi sağlamak, İşlem, bilgi ve araştırma maliyetlerini düşürmek. Gelirinin tamamını harcamayarak, bir kısmını tasarruf eden ekonomik birimler, bu tasarruflarını belirli bir süre için değerlendirmek isterler. Bu değerlendirme süresi çeşitli yatırımcılar arasında farklılık gösterebilir. Örneğin, üç aylık maaşını alan bir emekli, ihtiyaç duyduğu kadar kısmını alıp, kalanını iki ay için bir bankaya yatırarak, fon arz eder. Yeni emekli ikramiyesini alan bir birey ise daha uzun süreli olarak bu fonu değerlendirmek isteyebilir. Diğer taraftan, yeni yatırımlara girişen bir işletme, uzun süreli 6

6 fon talep edebilir. Finansal aracı kurumlar, farklı vadelerdeki fon arz ve taleplerini uyumlaştırarak, fon transferini kolaylaştırırlar. Ülke içerisinde bazı bölgelerde toplanan fonlara talep olmazken bazı bölgelerde, toplanan fonlardan daha fazla fon ihtiyacı olabilir. Finansal sistem içerisinde fonların coğrafi bölgeler arasında transferi de yapılabilmektedir. Aynı durum, ülkeler arasında da geçerlidir. Dünyanın belirli bölgelerinde ortaya çıkan fon fazlaları yine finansal sistem aracılığıyla, diğer bölgelere transfer edilmektedir. Ülkeler arasındaki fon transferlerinde beklenen getirilerin farklılık arz etmesi de önemli bir etmendir. Örneğin kendi ülkesinde, tasarruflarına ancak yıllık %3 getiri sağlayabilen Amerikalı bir yatırımcı, başka ülkelerde bu fonlarını değerlendirerek çok daha yüksek oranda getiri elde edebilir. Benzer şekilde, ülke içerisinde, yüksek maliyetlerle borçlanabilen bir işletme, daha düşük maliyetle uluslararası finansal piyasalardan borçlanma imkânı elde edebilmektedir. Türkiye nin dış borçları ne kadardır? Bu borçların ne kadarı devlete ne kadar özel sektöre aittir? Finansal sistemin ikinci önemli fonksiyonu kredi kullandırma imkânını mümkün kılmasıdır. Bu sayede bireyler, mal ve hizmetlere yapacakları harcamaları artırabilirler. Aynı şekilde bina, otoyol, köprü gibi altyapı yatırımları ile makine ve ekipman alımları kredi kullanılmak suretiyle finanse edilebilir. Yatırımlar, toplumun sahip olduğu kaynakların verimliliğini artırır ve bireylerin hayat standardını yükseltir. Hem bireyler hem de kurumlar, mal ve hizmet alımlarının bir kısmını geleceğe erteleyerek, gelirlerinin bir kısmını tasarruf ederler. Üretken yatırımların artırılmasında büyük öneme sahip sermayenin kıt olması, bir ekonomide tasarrufların artırılmasını gerekli kılmaktadır. Kullanılabilir fon piyasasında fonlara daha fazla talep olduğunda, faiz oranları yükselecek, bu durum fon fazlası veren birimleri daha fazla tasarruf yapmaya sevk edecektir. Finansal sistem tasarrufları artırmaya yönelik bir mekanizma kurarak, fonların yatırımlara akmasını sağlamaktadır. Finansal sistemin önemli fonksiyonlarından birisi de alış verişlerde ödeme kolaylığı sağlamasıdır. Finansal sistemin sunduğu para, çek, senet gibi ödeme araçları ticareti kolaylaştırmaktadır. Son yıllarda, teknolojide yaşanan gelişmelerle birlikte, ödeme yöntemleri de değişikliğe uğramıştır. Para, senet, çek gibi kağıt ödeme araçlarının yerini kredi kartı, dijital para, telefon bankacılığı, elektronik fon transferi, internet bankacılığı almaya başlamıştır. FİNANSAL PİYASALAR Finansal piyasalar, fon talep edenler ile fon arz edenlerin bir araya geldiği piyasalar olarak adlandırılmakla birlikte, bu tanım yetersiz kalmaktadır. Zira tanımdan finansal piyasaların sadece fon arz edenlerle fon talep edenlerden oluştuğu sonucu çıkmaktadır. Oysa finansal piyasalar, fon arz edenler ve fon talep edenlerin yanı sıra fon akımlarını düzenleyen finansal aracı kurumlar, fon akımını sağlayan finansal araçlar ile bunları düzenleyen hukuki ve idari kurallardan oluşmaktadır. Finansal piyasaların unsurları: Tasarruf sahipleri (fon arz edenler) Yatırımcılar (fon talep edenler) Finansal araçlar Finansal aracı kurumlar Hukuki ve idari düzen Tasarruf Sahipleri (Fon Arz Edenler) Finansal piyasalara en fazla fon arz edenler bireyler olmakla birlikte, işletmeler, devletler ve yabancılar da fazla fonlarını ödünç vermek isterler. Bireyler; tasarruflarını bankalarda mevduat olarak, emeklilik 7

7 planlarında, sigorta şirketlerine prim ödeyerek, tahvil gibi borçlanma araçlarına ya da hisse senetlerine yatırarak değerlendirirler. İşletmeler genellikle finansal piyasalardan fon talep ederler ancak nakit durumu güçlü işletmeler de fazla fonlarını finansal piyasalarda değerlendirirler. Yatırımcılar (Fon Talep Edenler) Finansal piyasalardan en fazla fon talebinde bulunanlar ise işletmeler ve devletlerdir. Bununla birlikte bireyler ve yabancılar da finansal piyasalardan ödünç fon temin ederler. Bireyler kişisel ihtiyaçlarını karşılamak için çoğu kez bankalardan kredi kullanırlar. İşletmeler sabit yatırımlarını finanse etmek ya da çalışma sermayesi ihtiyaçlarını gidermek için finansal piyasalardan fon talep ederler. Devletin vergi gelirleri harcamalarını karşılamaya yetmediğinde başka bir deyişle bütçe açığı verdiğinde, finansal piyasalardan borçlanır. Finansal Araçlar (Menkul Kıymetler) Fon arz edenler bu fonlar karşılığında fon talep edenlerden bir belge almaktadırlar. Bu belgeye finansal araç, finansal varlık ya da menkul kıymet adı verilir. Finansal varlıkların arsa, bina, araç, gereç gibi reel varlıklardan farkı, değerlerinin fiziki bir yapıya değil gelecekte beklenen nakit akışlarına göre belirlenmesidir. Finansal varlıkların başlıca özellikleri: Kolayca paraya dönüştürülebilmeleri Bölünebilir olması Düşük maliyetle tekrar satılabilmesi Belirli bir vadesinin olması Riskinin tahmin edilebilmesi Ülkemizde menkul kıymet ihraç ederek fon sağlamak isteyen kurumlar Sermaye Piyasası Kurulu ndan izin almak zorundadır. Menkul kıymet ihraç edebilecek şirketler anonim ortaklıklardır. Anonim ortaklık dışında kurulan diğer şirket türleri menkul kıymet ihraç edemezler. Bu nedenle anonim ortaklıkların fon sağlama imkanları daha fazladır. Ülkemizde en yaygın kullanılan menkul kıymetler hisse senetleri ve devlet tahvilleridir. Hisse senetleri sermayeyi temsilen çıkarılan, ortaklık hakkı sağlayan, kârdan pay alma, yönetime katılma hakkı sağlayan menkul kıymetlerdir. Tahviller ise şirketlerin uzun vadeli fon ihtiyacını karşılamak amacıyla çıkarttıkları uzun vadeli borçlanma senetleridir. Ancak ülkemizde tahvil piyasası denildiğinde devlet tahvilleri piyasası anlaşılır. Çünkü anonim şirketler tahvil çıkarmamaktadır. Hisse senedi ve tahvil dışında çıkarılabilecek diğer menkul kıymetler şunlardır: Katılma intifa senedi, kâr zarar ortaklığı belgesi, finansman bonosu, banka bonosu, banka garantili bono, kıymetli maden bonoları, varlığa dayalı menkul kıymetler, gayrimenkul sertifikaları, ipotek teminatlı menkul kıymetler, ipoteğe dayalı menkul kıymetler, varantlar ve varlık teminatlı menkul kıymetler. Sayılan bu menkul kıymetler Sermaye Piyasası Kurulu tebliğleri ile açıklanmış olmasına rağmen uygulamada kullanılma olanağı bulamamıştır. Menkul kıymetlerle ilgili olarak daha ayrıntılı bilgi için adresini ziyaret edebilirsiniz. Finansal Aracı Kurumlar Fon arz edenlerle fon talep edenleri bir araya getiren, fon transferini etkinleştirmek için kurulmuş olan kurumlara finansal aracı kurumlar denir. Fon fazlası olan birimlerle fon açığı olan birimlerin doğrudan karşılaşması finansal piyasa işlemleri içinde oldukça küçük paya sahiptir. Tasarrufların fon ihtiyacı olan 8

8 birimlere doğrudan aktarılması, fon fazlası olan birimlerce finansal piyasalardan finansal varlık satın alınmasıyla gerçekleşir. Bu işlem alıcı ve satıcının doğrudan doğruya karşılaşması şeklinde olabileceği gibi, çoğu zaman araya finansal aracı kurumların girmesiyle gerçekleşir. Finansal aracı kurumlar fon transferi sürecinde her iki tarafın da beklentilerini karşılamak durumundadır. Buna bağlı olarak finansal aracı kurumların bazı önemli nitelikleri taşıması gerekmektedir. Bu nitelikler: Tarafların güven duyacakları güçlü ve köklü bir kurumsal yapıya sahip kuruluşlar olması Fon ihtiyacı olanların yüksek finansman ihtiyaçları için fon arz edenlerin genellikle küçük hacimli tasarruflarını toplayarak miktar uyumunu sağlamaları Fon arz edenlerle fon talep edenlerin farklı vade yapılarını uyumlu hale getirmeleri Bilgi ve zaman gibi işlem maliyetlerini düşürmeleri Güçlü sermaye yapılarının olması Ülkemizde en etkin ve aktif büyüklüğü en fazla olan finansal aracı kurumlar ticari bankalardır. Ticari bankaların temel işlevi tasarruf sahiplerinin birikimlerini mevduat olarak toplamak ve toplanan bu fonları kredi şeklinde kullandırmaktır. Genellikle ticari bankalar kısa vadeli kredi kullandırırlar. Gelişen ihtiyaçlar ve teknoloji sayesinde bankalar bu temel işlevinin yanı sıra birçok hizmet sunmaktadır. Bankacılık Kanununda tanımlanan diğer bir bankacılık türü katılım bankalarıdır. Katılım Bankaları faizsiz bankacılık esasları üzerine kurulmuştur. Bu bankalar faizle fon toplamazlar ve faizle kredi kullandırmazlar. Verdikleri diğer hizmetler ticari bankaların verdikleri hizmetlerle aynıdır. Diğer bir banka türü kalkınma ve yatırım bankalarıdır. Kalkınma ve yatırım bankaları mevduat toplayamaz. Kalkınma bankaları, yurt dışından temin ettikleri fonları yurt içinde orta ve uzun vadeli olarak proje kredisi olarak kullandırırken, yatırım bankaları ise daha çok işletmelerin menkul kıymet ihraçlarına aracılık eder, işletme değerinin belirlenmesine yardımcı olur, şirket birleşmeleri ve satın almalarında danışmanlık yapar. Finansal piyasalarda faaliyet gösteren diğer finansal aracı kurumlar şunlardır: Factoring Şirketleri: Factoring şirketleri, işletmelerin yurt içi ve yurt dışı vadeli satışlarından kaynaklanan kısa vadeli alacaklarını satın alarak, işletmelerin erken finansman kaynaklarına kavuşmasına yardımcı olur. Yurt dışına satışlardan kaynaklanan orta ve uzun vadeli alacakların satın alınmasına ise forfaiting denir. Leasing Şirketleri (Finansal Kiralama Şirketleri): İşletmeler taşıt, makine ve ekipman, tıbbi cihaz, büro ekipmanları, gayrimenkul gibi yatırım mallarını doğrudan satın almak yerine leasing şirketlerine başvurarak ihtiyaç duydukları yatırım mallarını bu şirketlere satın aldırarak, yatırım malını leasing şirketinden orta ve uzun vadeli olarak kiralarlar. Bu süreçte malın mülkiyeti leasing şirketinde, kullanım hakkı ise işletmede kalır. Kira taksitleri sona erdiğinde mülkiyet genellikle işletmeye geçer. Leasing orta ve uzun vadeli bir finansman tekniğidir. Sigorta Şirketleri: Sigorta şirketleri belli bir prim karşılığında bireylerin ve işletmelerin varlıklarını sigorta ederek, riskleri üstlenirler. Sigorta şirketlerinde toplanan primler büyük bir fon oluşturur. Sigorta şirketleri bu fonları işletmelerin menkul kıymetlerine yatırarak, işletmelerin finansman ihtiyaçlarının giderilmesine katkı sağlarlar. Bireysel Emeklilik Şirketleri: Finansal piyasaları gelişmiş ülkelerde işletmelerin finansman ihtiyacının giderilmesinde en önemli kurumlardan biri bireysel emeklilik şirketleridir. Bireysel emeklilik şirketlerinde uzun vadeli çok büyük fonlar birikir ve aynen sigorta şirketlerinde olduğu gibi bu fonlar finansal piyasalarda değerlendirilir. Aracı Kurumlar: Sermaye Piyasası Kanunu hükümlerine göre kurulan aracı kurumlar; işletmelerin menkul kıymet ihraçlarına, menkul kıymetlerin ikincil piyasalarda alım satımına, türev ürünlerin alım 9

9 satımına aracılık eden, repo-ters repo işlemleri, yatırım danışmanlığı, portföy yöneticiliği yapan sermaye piyasası kurumlarıdır. Bu haliyle aracı kurumlar da işletmelerin fon sağlamalarına yardımcı olur. Menkul Kıymet Yatırım Ortaklıkları: Küçük tasarruf sahiplerinin birikimlerini bir havuzda toplayarak değişik menkul kıymetlerden oluşan bir portföye yatıran menkul kıymet yatırım ortaklıkları, bu yolla elde ettikleri kazançları ortaklarına kâr payı olarak dağıtmaktadır. Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları: Gayrimenkullere, gayrimenkule dayalı sermaye piyasası araçlarına, gayrimenkul projelerine, gayrimenkule dayalı haklara ve sermaye piyasası araçlarına yatırım yapabilen gayrimenkul yatırım ortaklıkları belirli projeleri gerçekleştirmek üzere adi ortaklık kurabilen özel bir portföy yönetim şirketidir. Girişim Sermayesi Yatırım Ortaklıkları: Girişim sermayesi yatırım ortaklıkları, yeni buluş ve teknolojik gelişmelere yönelik uzun vadeli yatırımlara finansman sağlayan şirket tiplerinden biridir. Yatırım Fonları: Yatırım fonları aslında tüzel kişiliği olmayan portföy işletmek amacıyla kurulan mal varlığıdır. Katılma belgeleri karşılığında halktan toplanan fonlar, belge sahipleri adına çeşitli menkul kıymetlere, altın ve diğer kıymetli madenlere yatırılarak oluşturulan portföy profesyonelce yönetilir. Hukuki ve İdari Düzen Finans sisteminin etkinliğinin sağlanması ve sürdürülmesi bir hukuki düzenleme sorunudur. Tüm organizasyonlarda olduğu gibi finans alanında da sistemin çalışma kurallarının belirlenmesi ve zaman içinde değişen ihtiyaçlar doğrultusunda bu kuralların yenilenmesi zorunluluğu vardır. Sadece finans alanında değil, sosyal ve ekonomik hemen her alanda belirli amaçlar için kurulan örgütlerin başarısı iyi bir yönetime ve denetime bağlıdır. Daha açık bir ifadeyle, yapılan faaliyetin hedefler doğrultusunda yönetilebilmesi ve başarılı olabilmesi; hedeflerin açıkça ortaya konmasına, bunların gerçekleştirilmesi sırasında izlenecek yolun belirlenmesine ve uygulanan sürecin denetlenmesine dayanmaktadır. Finans sistemi için hedefin; fon transferi sürecinin etkinliğini sağlamak ve sürekli kılmak olduğu açıktır. İzlenecek yolsa; bu hedefe ulaşmak için yapılacak çabaların belirli kurallar ile düzenlenmesi ve süreç içinde bu düzenlemelere uygun davranılmasıdır. Hedef doğrultusunda yapılan çaba ve davranışların uygunluğu ise denetlemeyi gerektirir. O halde; ortada fon transferi sürecini yerine getiren bir finansal sistem olduğuna göre, bu sistemin faaliyetlerini düzenleyen hukuk kuralları yani yasalar ve faaliyetlerin yasalara uygunluğunu denetleyen kurumlar bulunmalıdır. Finansal sistemin düzenlenmesi ve denetimi, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de belirli ihtiyaçlara göre yapılandırılmıştır. Bunlar aşağıdaki gibi sıralanabilir: Finans sisteminin sağlığını ve güvenini sağlamak Tasarruf sahiplerini korumak Tasarruf sahiplerinin ve yatırımcıların edinebilecekleri bilgi düzeyini artırmak Para ve finans politikalarının hedefler çerçevesinde yürütülmesini temin etmek Ülkemizde finans sistemini düzenleyen ve denetleyen kurumlar şunlardır: Hazine Müsteşarlığı: Devletin sahip olduğu taşınır ve taşınmaz malların sahibi olan Hazine Müsteşarlığı ülke ekonomisine yön veren kurumların en önemlilerindendir. Devletin iç ve dış borçlanmasını, dış ekonomik ilişkilerini yürüten, yatırım ve yatırım teşvikleri ile doğrudan yabancı sermaye yatırımları faaliyetlerini düzenleyen, finansal piyasalarla devletin ilişkisini düzenleyen Hazine Müsteşarlığı nın aldığı kararlar ekonomi üzerinde özellikle de finansal piyasalarda önemli etkilere yol açmaktadır. Hazine Müsteşarlığı, sigortacılık sektörü ve bireysel emeklilik sistemine ilişkin izleme ve düzenleme faaliyetlerini de yürütür. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası: Bankaların bankası olarak nitelendirilen Merkez Bankası na kanunla fiyat istikrarını sağlama görevi verilmiştir. Başka bir deyişle, Merkez Bankası enflasyonu kontrol 10

10 altına almakla sorumludur. Bu hedefe ulaşmak içinde para politikasını belirler ve uygular. Para politikası, Merkez Bankası nın faiz oranlarına, döviz kuruna ve para arzına yönelik kararları yoluyla toplam talebi dolayısıyla enflasyonu etkilemesini ifade eder. Merkez Bankası, kısa vadeli faiz oranlarını fiyat istikrarı amacı çerçevesinde etkin bir para politikası aracı olarak kullanmaktadır. Merkez Bankası, açık piyasa işlemleri yaparak, zorunlu karşılık ve disponibilite oranlarını belirleyerek, reeskont ve avans işlemleri yaparak finansal piyasalar üzerinde özellikle de bankacılık üzerinde önemli etkilere sahiptir. Sermaye Piyasası Kurulu (SPK): SPK, sermaye piyasasının güven, açıklık ve kararlılık içinde çalışmasını, tasarruf sahiplerinin hak ve yararlarını korumak amacıyla kurulmuş özerk bir kuruluştur. SPK, menkul kıymetlerle ilgili, borsalarla ilgili, sermaye piyasasından menkul kıymet ihracı yoluyla fon sağlayan şirketlerle ilgili, sermaye piyasası kurumları ile ilgili düzenlemeler yapar. Yatırım ortaklıkları, yatırım fonları, portföy yönetim şirketleri, yatırım danışmanlığı şirketleri, aracı kurumlar SPK dan izin alarak faaliyetlerine başlar. Kurul ayrıca sermaye piyasası ile ilgili bütün uygulamalarda menkul kıymet yatırımcısına zarar verecek davranışlara inceler. Sermaye Piyasası Kurulunun Görev ve Yetkilerine ayrıntılı olarak inceleyebilmek için Cevat Sarıkamış ın Alfa Yayınevinden basılmış olan Sermaye Piyasaları (1995) adlı kitabını okuyabilirsiniz. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK): 2000 yılında faaliyetlerine başlayan BDDK nın misyonu; finansal piyasalarda güven ve istikrarı sağlamak, finansal sisteme rekabet gücü kazandırıcı ortamı hazırlamak, kredi sisteminin etkin bir şekilde çalışmasını temin etmek, tasarruf sahiplerinin hak ve menfaatlerini korumak, denetime tabi kuruluşların piyasa disiplini içerisinde, sağlıklı, düzenli ve emin bir şekilde çalışmasına yönelik gerekli tedbirleri almaktır. BDDK, bankalar ve finansal holding şirketleri ile finansal kiralama, faktoring ve finansman şirketlerinin; kuruluş ve faaliyetlerini, yönetim ve teşkilat yapısını, birleşme, bölünme, hisse değişimini ve tasfiyelerini düzenlemek, uygulamak, uygulanmasını sağlamak, uygulamayı izlemek ve denetlemekle sorumludur. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF): 2003 yılında özerk yapıya kavuşan TMSF nin misyonu, tasarruf sahiplerinin haklarını korumak, bankacılık sisteminin güven ve istikrarına katlıda bulunmak amacıyla tasarruf mevduatını ve katılım fonlarını sigortalamak, kendisine devredilen bankaları ve varlıkları en uygun şekilde çözümlemektir. FİNANSAL PİYASALARIN YAPISI Finansal piyasaların temel fonksiyonunu öğrendikten sonra bu piyasaların yapısını incelemeye başlayalım. Finansal piyasalar çeşitli açılardan sınıflandırılabilir: Borç ve Öz Sermaye Piyasası Fon talep edenler finansal piyasalardan iki şekilde fon temin edebilir. En yaygın yöntem borçlanmaktır. Borçlanma bir finans kurumundan kredi kullanılarak yapılabileceği gibi, tahvil, finansman bonosu gibi borçlanma araçları ihraç edilerek de yapılabilir. Bu durumda borçlanma süresi içerisinde borç alan borç verene anapara dışında faiz ödemesi yapar. Borcun süresi bir yıldan daha az ise kısa vadeli, bir yıldan daha fazla ise uzun süreli olarak kabul edilir. Fon temin etmenin ikinci yolu hisse senedi ihraç etmektir. Hisse senetleri, çıkaran kuruluşun kazancına ve varlıklarına ortak olma hakkı verir. Örneğin 1 milyon hisse senedi ihraç etmiş olan bir işletmenin 1 hisse senedine sahipseniz, bu işletmenin kazancının ve aktifinin milyonda birine sahipsiniz demektir. Hisse senetlerinin vadesi yoktur. İşletme varlığını sürdürdüğü sürece, elde ettiği kazançtan kâr payı alma hakkına sahip olursunuz. Hisse senedi sahipleri aynı zamanda oy hakkına ve şirket yönetimine katılma hakkına sahiptir. 11

11 Hisse senedi sahiplerinin işletmeye borç verenlere göre avantajlı ve dezavantajlı olduğu konular vardır. Eğer işletmenin kârı artar ve varlıklarının değeri yükselirse hisse senedi sahipleri bu artışlardan doğrudan yararlanır. İşletmeye borç verenler ise bu artışlardan yararlanamaz. Çünkü alacağı faiz geliri belli ve sabittir. İşletme zarar ettiğinde ya da iflas ettiğinde ise işletmeye borç verenler hisse senedi sahiplerine göre daha avantajlıdır. İşletme zarar etse dahi işletmeye borç verenler faiz gelirlerini almaya devam ederken hisse senedi sahipleri kâr payı alamazlar. İşletme iflas ettiğinde ise işletmenin aktifleri üzerinden öncelikli olarak borç verenler kendilerine düşen payı alırlar. Tüm borçlar ödendikten sonra artık değer kalırsa hisse senedi sahipleri hak sahibi olur. Birincil ve İkincil Piyasalar Birincil piyasalar, menkul kıymetlerin işletmeler ya da devlet tarafından ilk defa çıkarılarak borç verenlere satıldığı finansal piyasalardır. Örneğin; işletmelerin hisse senetlerini halka arz etmesi, Hazine Müsteşarlığı nın Hazine Bonosu ihraç etmesi birincil piyasa işlemidir. İkincil piyasalar ise daha önceden çıkarılmış menkul kıymetlerin yeniden satıldığı finansal piyasalardır. Örneğin; İstanbul Menkul Kıymetler Borsası ve İzmir Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası nda yapılan işlemler ikincil piyasa işlemleridir. Birincil piyasada menkul kıymet ihraç eden bir işletme yeni fonlar elde eder. Başka bir deyişle kasasına para girişi olur. Oysa ikincil piyasada bir kişi menkul kıymet sattığında parayı kendisi alır. Bu durumda menkul kıymeti ihraç etmiş işletmeye nakit girişi söz konusu olmaz. İşletmeler sadece ilk kez menkul kıymet ihraç ettiğinde yeni fonlar elde ederler. Bununla birlikte, ikincil piyasaların iki önemli işlevi vardır. Birincisi; menkul kıymetlerin daha kolay ve hızlı satılmasını sağlayarak finansal araçların likit kalmasına yol açarlar. Finansal araçların likiditesinin artması, bu araçların daha fazla talep edilmesine ve menkul kıymet ihraç eden işletmelerin birincil piyasada menkul kıymetlerini daha kolay satabilmelerine olanak tanır. İkincisi; menkul kıymetlerini birincil piyasada satan işletmelerin bu menkul kıymetlerin fiyatının belirlenmesini sağlar. Birincil piyasadan menkul kıymet almak isteyen bir yatırımcı bu menkul kıymete ikincil piyasada oluşan fiyattan daha fazla ödemek istemeyecektir. İkincil piyasada menkul kıymetlerin fiyatı yükseldiğinde, birincil piyasada menkul kıymet ihraç edecek olan işletmeler menkul kıymetlerinin fiyatını yükseltecek ve işletmeye daha fazla nakit girişi olacaktır. Örgütlenmiş ve Örgütlenmemiş Piyasalar İkincil piyasalar iki şekilde oluşur. Birincisi örgütlenmiş piyasalar şeklinde oluşumdur. Örgütlenmiş piyasalara organize olmuş piyasalar da denilmektedir. Örgütlenmiş piyasalar, binaları, üyeleri, yasaları, kuralları ve yönetenleri olan piyasalardır. Örgütlenmiş piyasalarda, piyasayı etkileyebilecek bilgiler, yatırımcılar tarafından kolay ve doğru bir şekilde elde edilebilmektedir. Örgütlenmiş piyasalarda tam rekabet koşullarının geçerli olması, alıcı ve satıcıların tek başlarına piyasayı etkileyebilme gücüne sahip olmaması gerekir. Türkiye de faaliyet gösteren organize piyasalar şunlardır: TCMB Açık Piyasa, TCMB Interbank Piyasası, TCMB Bankalararası Döviz Piyasası, İMKB Tahvil ve Bono Piyasası, İMKB Hisse Senetleri Piyasası, İMKB Uluslararası Tahvil ve Bono Piyasası, İstanbul Altın Borsası, İzmir Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası İkincil piyasaların diğer bir oluşum şekli ise örgütlenmemiş piyasalar şeklinde oluşumdur. Örgütlenmemiş piyasalara, organize olmamış, tezgahüstü ya da over-the-counter piyasalar da denilmektedir. Örgütlenmemiş piyasalar, belirli bir fiziki mekânın olmadığı, fiyatların pazarlıkla belirlendiği piyasalardır. Tefeciler, bankerler, Tahtakale bu piyasalara örnek verilebilir. Bankalararası TL Piyasası, Bankalararası Repo Piyasası, Bankalararası Tahvil Piyasası, Bankalararası Döviz Piyasası, Serbest Döviz Piyasası, Serbest Altın Piyasası Türkiye de faaliyet gösteren örgütlenmemiş piyasalardır. 12

12 Para ve Sermaye Piyasaları Piyasalarda işlem gören menkul kıymetlerin vadeleri baz alınarak finansal piyasalar ikiye ayrılır: Para piyasası ve sermaye piyasası. Para piyasası, kısa vadeli fon ihtiyacı olan ekonomik birimlerle, fon fazlası olan ekonomik birimlerin karşılaştığı piyasadır. Bu piyasada alım satıma konu olan varlıkların kısa vadeli olmaları yanında bir başka özelliği finansal riski düşük devlet, devlet kurumları, bankalar ve çok büyük işletmeler gibi kurumlar tarafından ihraç edilmeleridir. Para piyasası araçları kısa vadeli, düşük riskli ve hızlı bir şekilde paraya çevrilebildiklerinden para benzeri olarak adlandırılır ve çoğu yatırımcı tarafından tercih edilir. Para piyasasında faaliyet gösteren bazı kurumlar, sermaye piyasasında faaliyet gösterebilir. Gerek para gerekse sermaye piyasaları oldukça karmaşık ve dinamik piyasalardır. Her iki piyasada faaliyet gösteren kurumlar belli konularda uzmanlaşmışlardır. Para Piyasasına Fon Arz Edenler: Tasarruf sahiplerinin para piyasasını tercih etmesinin iki sebebi vardır: Birincisi; ellerinde kısa süreli fon bulunan bankalar, bireyler ve işletmeler bu fonları atıl olarak tutmak ve faiz gelirinden mahrum olmak yerine kısa vadeli araçlara yatırım yapmayı tercih ederler. İkincisi; para piyasası araçları yatırımcılara portföylerinin bir kısmını çok kısa süreli ve yüksek ölçüde likit varlıklar şeklinde tutma imkanı verir. Böylece yatırımcılar, ihtiyaçları olduğunda hem nakit sağlamış hem de cari faiz oranlarından yararlanmış olurlar. Para Piyasasından Fon Talep Edenler: Para piyasasına kısa süreli nakit gereksinimlerini karşılamak isteyenler başvurur. Para Piyasasında İşlem Gören Finansal Araçlar: Mevduat, mevduat sertifikası, kredi, hazine bonosu, finansman bonosu, varlığa dayalı menkul kıymet, teminat mektupları, repo. Para Piyasasında Faaliyet Gösteren Finansal Aracı Kurumlar: Ticari bankalar, factoring şirketleri, sigorta şirketleri, döviz büroları. Para Piyasasını Düzenleyen ve Denetleyen Kurumlar: TCMB, Hazine Müsteşarlığı, BDDK, TMSF. Sermaye piyasaları, orta ve uzun vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasalardır. Sermaye piyasasında fon arz ve talebinin karşılaşması ve fonların el değiştirmesi menkul kıymet olarak adlandırılan finansal araçlar yoluyla gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle menkul kıymetler piyasası çoğu kez sermaye piyasası ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Para piyasasına geçici ve mevsimlik nakit sıkıntısının giderilmesi için başvurulurken, sermaye piyasasına sabit yatırımlar ve devamlı işletme sermayesinin finansmanı için başvurulur. Para piyasasında kaynaklar vadeli ve vadesiz mevduat, sermaye piyasasında ise devamlılık arz eden tasarruflardır. Sermaye Piyasasına Fon Arz Edenler: Sermaye piyasalarına fon arz eden yatırımcılar bireysel yatırımcılar ve kurumsal yatırımcılar diye ikiye ayrılabilir. Bireysel yatırımcılar, tek tek bireylerdir. Kurumsal yatırımcılar, küçük ya da büyük ölçekli bireysel yatırımcıların tasarruflarının piyasaya tek tek değil, bir araya getirilerek sunulmasına ve orada değerlendirilmesine olanak sağlayan örgütlenmelerdir. Sermaye piyasasının gelişmiş olduğu ekonomilerde piyasaya giren tasarrufların çoğu kişisel tasarruflar değil, kurumsal tasarruflardır. Hayat sigortası başta olmak üzere sigorta şirketleri, bireysel emeklilik şirketleri, özel emeklilik fonları, yatırım kulüpleri, sosyal güvenlik kurumları, yatırım fonları, yatırım ortaklıkları sermaye piyasasına en büyük ve istikrarlı uzun vadeli fon sağlarlar. Sermaye Piyasasından Fon Talep Edenler: Sermaye piyasasından fon talep edenler; uzun vadeli yatırımlarını finanse etmek isteyen işletmeler ve kamu kuruluşlarıdır. Son yıllarda bireyler de sermaye piyasalarından uzun vadeli fon taleplerini artırmışlardır. Sermaye Piyasasında İşlem Gören Finansal Araçlar: Hisse senedi, tahvil, hisse senedi ile değiştirilebilir tahvil, katılma intifa senedi, kâra iştirakli tahvil, ipotekli borç ve irad senedi, kâr ve zarar ortaklığı senedi, gelir ortaklığı senedi. Sermaye Piyasasında Faaliyet Gösteren Kurumlar: Aracı kurumlar, yatırım fonları, yatırım ortaklıkları, yatırım danışmanlığı şirketleri, portföy yönetim şirketleri, genel finans ortaklıkları, kalkınma ve yatırım bankaları, sosyal güvenlik kuruluşları, sigorta şirketleri, bireysel emeklilik şirketleri, bağımsız denetleme şirketleri, derecelendirme şirketleri, borsalar. 13

13 SERMAYE PİYASASININ ÖNEMİ Sermaye piyasaları, bir ekonomide küçük, dağınık ve tek başına yararlı olmayan tasarrufların menkul kıymetlere yatırılarak, büyük tutarlara ulaşan sermaye birikimi oluşturulması suretiyle yatırımlara dönüştürülmesiyle ülke ekonomisine katkıda bulunur. Sermaye piyasası, az gelişmiş ülkelerdeki yurt içi tasarruf açığının kapanmasına yardımcı olabilir. Fertler açısından, sermaye piyasası, tek başına gelir getiren bir yere yatırılmayacak kadar küçük fonların verimli yerlere yatırılmasına ve sahiplerine bir ek gelir getirmesine imkân sağlamaktadır. Ayrıca, elinde küçük sermaye bulunan, fakat bununla kişisel bir yatırım yapmaya sağlığı, bilgi ve tecrübesi ve zamanı olmayan kimseler sermaye piyasasının sağladığı imkânlardan yararlanırlar. Sermaye piyasası anonim şirketlere aracısız fon sağlama imkânı verir. Aracısız fon sağlanması kaynak maliyetini düşürür. Sermaye piyasasının gelişmiş olduğu ekonomilerde, halka açık, çok ortaklı işletmelerin sayısı fazladır. Tasarruf sahiplerinin önemli bir çoğunluğu hisselerini halka arz etmiş işletmelere yatırım yapmaktadırlar. İşletmelerin hisse senetlerine yatırım yapan yatırımcılar, sahip oldukları hisse senetlerinin fiyatlarının yükselmesini arzu ederler. Bunun gerçekleşebilmesi için ön koşul, işletmelerin verimli, kârlı çalışmasıdır. Bu nedenle işletme yöneticileri işletmelerinin performansını artırmak için devamlı bir çaba içerisindedirler. Bu çaba mikro bazda işletmenin gelişmesine katkıda bulunurken, makro bazda ülke ekonomisine katkıda bulunmaktadır. Gelişmiş ve etkin bir şekilde faaliyet gösteren bir sermaye piyasasının fonksiyonları ve ülke ekonomisine sağlayabileceği yararlar şunlardır: Tasarrufları artırmak Büyük çaplı yatırımları gerçekleştirmek Kaynakların verimli kullanımını sağlamak Likidite sağlamak Riski azaltmak Mülkiyeti tabana yaymak Toplumda daha dengeli bir gelir dağılımını sağlamak 14

14 Özet Üretim faktörlerinden biri olan sermaye, tasarruf ederek fon fazlası oluşturan birimlerden, fon açığı veren birimlere transfer edilmelidir. Bu iki kesimi bir araya getiren mekanizmaya finansal sistem adı verilir. Başka bir deyişle ekonomik sistemin alt sistemi olan finansal sistem fon arz ve talebinin buluşmasını kolaylaştırmaktadır. Finansal piyasalar; fon arzedenler, fon talep edenler, finansal araçlar, finansal kurumlar ve düzenleyici ve denetleyici birimlerden oluşmaktadır. Tasarruf sahipleri birikimlerini değerlendirmek için bu tasarruflarını finansal kurumlara yatırmakta ya da fon talep edenlere finansal araçlar aracılığıyla bu fonları transfer etmektedir. Bu sistemin sağlıklı çalışabilmesi için idari ve hukuki düzene ihtiyaç vardır. Bu ihtiyacı gidermek amacıyla Hazine, Merkez Bankası gibi kamu kurumları ya da SPK, BDDK, TMSF gibi özerk kurumlar oluşturulmuştur. Bu kurumların temel amacı; finansal sistemin ekonomiye katkı sağlayacak şekilde çalışmasını sağlayacak tedbirler almak ve tasarruf sahiplerinin hak ve menfaatlerini korumaktır. Finansal kurumlar; temel olarak tasarruf sahiplerinden topladıkları fonları ihtiyacı olanlara aktarma görevini yerine getirmektedir. Bu kurumlardan bazıları daha çok kısa vadeli işlemler üzerinde yoğunlaşmışken, bir kısmı daha çok uzun vadeli işlemler yapmaktadır. Örneğin ticari bankalar daha çok para piyasasında faaliyet gösteren kısa vadeli finansal işlemlere ağırlık veren kuruluşlardır. Yatırım ortaklıkları ise yatırım stratejilerini uzun vadeli olarak hazırlarlar. Bu nedenle bu ortaklıklar sermaye piyasası kurumu sayılmaktadır. Fon talep edenler, para veya sermaye piyasasından fon toplarken fon arz edenlere yasal bir belge verirler. Bu belge fon arz edenleri yasalar karşısında olumsuzluklara karşı korumaktadır. Türk Ticaret Kanununda kıymetli evrak, Sermaye Piyasası Kanunda ise menkul kıymet kavramı açıklanmıştır. Örneğin, işletmeler sermaye artırma kararı aldıklarında yeni ortaklarına hisse senedi verirler, devlet borçlanırken hazine bonosu ya da devlet tahvili karşılığında borçlanır. Menkul kıymetler finansal araçlar olarak da adlandırılır. Bir ülkenin kalkınıp gelişmesinde uzun vadeli sermaye birikiminin önemi çok büyüktür. Uzun vadeli sermaye birikimi sermaye piyasalarının gelişmiş olduğu ülkelerde daha çok olmaktadır. Bu fonlar işletmeler tarafından istihdam artırıcı, kapasite genişletici yeni yatırımlarda kullanılmaktadır. Bu sayede üretim artmakta bu da ülke ekonomisinin gelişip büyümesine ivme kazandırmaktadır. 15

15 Kendimizi Sınayalım 1. Alıcı ve satıcıların bir araya geldiği ortama ne ad verilir? a. Ekonomik sistem b. Finansal sistem c. Piyasa d. Faktör e. Finansal kurum 2. Üretim faktörlerinin alınıp satıldığı piyasaya ne ad verilir? a. Finansal piyasa b. Üretim piyasası c. Tedarik piyasası d. Faktör piyasası e. Para piyasası 3. Bir ekonomide genellikle en fazla fon arz eden ekonomik birim aşağıdakilerden hangisidir? a. Bireyler b. İşletmeler c. Devlet d. Yabancılar e. Üreticileri 4. Sermayenin getirisi aşağıdakilerden hangisidir? a. Kâr payı b. Faiz c. Kira d. Ücret e. Temettü 5. Aşağıdakilerden hangisi finansal sistemin fonksiyonlarından biri değildir? a. Kredi kullandırmak b. Tasarruf düzeyini belirlemek c. Ödemelerde kolaylık sağlamak d. Üretim yapmak e. Likiditeyi sağlamak 6. Aşağıdakilerden hangisi finansal piyasaların unsurlarından biri değildir? a. Fon arz edenler b. Fon talep edenler c. Finansal araçlar d. Finansal kurumlar e. Kooperatifler 7. İşletmelerin kısa vadeli ticari alacaklarını devretmesine ne ad verilir? a. Factoring b. Forfaiting c. Leasing d. Franchising e. Finansal kiralama 8. Aracı kurumlar aşağıdakilerden hangisinde düzenlenmiştir? a. Borçlar Kanunu b. Ticaret Kanunu c. Medeni Kanun d. Sermaye Piyasası Kanunu e. İcra İflas Kanunu 9. Ülkemizde devletin borçlanma politikasını aşağıdakilerden hangisi yürütmektedir? a. Merkez Bankası b. Hazine Müsteşarlığı c. Sermaye Piyasası Kurulu d. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu e. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu 10. Aşağıdakilerden hangisi para politikasını yürütmektedir? a. Merkez Bankası b. Hazine Müsteşarlığı c. Sermaye Piyasası Kurulu d. Bankacılık Düzenleme Denetleme Kurulu e. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu 16

16 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. c Yanıtınız yanlış ise Ekonomik Sistem başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 2. d Yanıtınız yanlış ise Ekonomik Sistem başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise Finansal Piyasalar başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 4. b Yanıtınız yanlış ise Ekonomik Sistem başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yanıtınız yanlış ise Finansal Sistem başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 6. e Yanıtınız yanlış ise Finansal Piyasalar başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 7. a Yanıtınız yanlış ise Finansal Kurumlar başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise Finansal Kurumlar başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yanıtınız yanlış ise Hukuki ve İdari Düzen başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise Hukuki ve İdari Düzen başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde yılı sonu itibariyle GSYİH toplamı 950 milyar TL (741,7 milyar $) olmuştur yılının ilk 9 aylık döneminde ise 701 milyar TL olarak gerçekleşmiştir yılının aynı döneminde bu rakam 718 milyar TL idi. Türkiye GSYİH büyüklüğü olarak dünyanın 17. büyük ekonomisidir yılı sonunda kişi başına düşen milli gelir $ civarındadır. Bu rakamın 2009 yılı sonunda $ civarında seyredecektir. Gelişmiş ülkelerde kişi başına düşen milli gelir $ seviyesindedir. Sıra Sizde 2 Doğrudan finansmanda, işletmeler kendi menkul kıymetlerini (hisse senedi, tahvil, finansman bonosu gibi) ihraç ederler. Dolaylı finansmanda ise işletmeler çoğunlukla finansal kuruluşlardan borçlanırlar. Ülkemizde işletmeler ağırlıklı olarak dolaylı finansman sağlamaktadırlar. Sıra Sizde yılı Haziran ayı itibariyle Türkiye nin toplam dış borçları yaklaşık 270 milyar$ dır. Dış borçların GSYH a oranı %43,9 dur. Dış borçların %35 i kamuya, %65 i özel sektöre aittir. Yararlanılan Kaynaklar Coşkun, M. (2008). Sermaye Piyasaları. Genç Copy Center, Eskişehir. Ceylan, A. ve Turhan, K. (2007). Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi. Ekin Kitabevi, 4. Baskı, Bursa. Karslı, M. (1989). Sermaye Piyasası, Borsa, Menkul Kıymetler. Beta Basım, 3. Baskı, İstanbul. Sarıkamış, C. (1995). Sermaye Piyasaları. Alfa Basım Yayın Dağıtım, 3. Baskı, İstanbul. Yararlanılan İnternet Kaynakları

17 Sözlük A Adi Pay Senetleri: İşletmelerin gelirlerinden daha fazla pay almayı sağlayan, daha fazla risk üstlenen pay sahipleri grubunu temsil eden pay senetleri. Ağırlıklı Ortalama Sermaye Maliyeti: İşletme bilançosu pasifinde yer alan kaynakların, pasif içindeki oranlarıyla her bir kaynağın sermaye maliyetinin çarpımı sonucunda ulaşılan ağırlıklı sermaye maliyeti. Akreditif: Bir bankanın belirli bir miktar ve belirli bir süre için üçüncü bir kişi lehine, nezdinde kredi açması için yabancı ülkelerdeki muhabir bankaya gönderdiği mektup türü. Aktif Stoklar: Belirli bir üretim devresindeki güncel işlemler için elde bulundurulan stoklar. Alacak: Üçüncü kişilere mal veya hizmet satışı, borç veya avans verme gibi nedenlerle ortaya çıkan ve vadesi bitiminde borçlusundan talep edilebilecek olan varlıklar. Alacakların Yaşlandırılması: Alacakların vadelerine göre sınıflanarak, kabul edilebilen vadeler üzerinde alacak politikalarının denetimi tekniklerinin uygulanmasına yönelik metot. Almaşık Yatırım Projeleri: Bir yatırım projesinin kabul edilmesiyle, diğer projelerin reddedildiği alternatif yatırım projeleri. Anüite: Eşit zaman aralıklarıyla eşit ödemeler dizisi. Atılgan Çalışma Sermayesi Politikası: Dönen varlıklara daha az yatırım yapılarak, likiditesinin düşük tutulması ve risk düzeyinin artırılarak varlıkların oluşturulması. Atılgan Finanslama Stratejisi: Duran varlıkların uzun vadeli kaynaklarla, dönen varlıkların kısa vadeli kaynaklarla finanse edilmesi. Ayrıcalıklı Pay Senetleri: Pay senetleri içinde adi pay senetlerine göre daha küçük oranlarda yer alan ve sahiplerine kâr dağıtımı ve benzeri konularda bazı özel imtiyazlar tanıyan pay senetleri. B Bağımsız Proje: Sermaye bütçelemesi değerleme teknikleri içinde, diğer projelerden bağımsız olarak tek başına değerlemeye alınan proje. Basit Faiz: Faize faizin yürütülmediği bir faiz türü. Başabaş Noktası: İşletme satışlarının toplam maliyetlerine eşit olduğu, kâr ya da zararın olmadığı satış düzeyi. Beklenen Getiri: Belli bir dönem getirileri ile bu getirilerin gerçekleşme olasılıklarının çarpımlarının toplamı. Bilanço: Bir işletmenin belirli bir tarihte sahip olduğu bütün varlıklar ile bu varlıkların sağlandığı kaynakları topluca gösteren bir finansal tablo. Bileşik Faiz: Faizin faiz kazandığı, faiz tutarının anaparaya (sermayeye) eklenip, elde edilen miktarın daha sonraki devre için sermaye oluşturduğu ve tekrar faiz kazandığı faiz türü. Birlikte Olanaksız Projeler: Sermaye bütçelemesi değerleme teknikleri içinde, benzer nitelikteki diğer projelerle birlikte ele alınan ve yalnızca bir tanesinin kabul olunabileceği projeler. Borçlanma Oranı (Finansal Kaldıraç Oranı): Yabancı kaynakların pasif toplamı içindeki oranı. Bugünkü (Şimdiki) Değer: Gelecekteki bir ödemenin ya da bir dizi ödemelerin uygun iskonto oranı ile iskonto edilmiş değeri. C-Ç Cari Oran: Dönen varlıkların kısa vadeli yabancı kaynaklara bölünmesi ile hesaplanan oran. Çalışma Sermayesi Döngüsü: Çalışma sermayesinin unsurları olan nakit, nakit benzeri varlıklar, alacaklar ve stoklar arasındaki değişim. Çalışma Sermayesi: Sağlık kurumlarının faaliyetlerini sürdürebilmesi amacıyla kullanılan ve kısa sürede paraya dönüşme özelliğine sahip olan varlıklar. D Değişken Çalışma Sermayesi: İşletmelerin mevsimlik ve devresel dalgalanmalar sonucu sürekli çalışma sermayesinden ayrı olarak ihtiyaç duydukları çalışma sermayesi. Denetçi: Denetim faaliyetini yürüten, mesleki bilgi ve deneyime sahip, bağımsız davranabilen ve yüksek ahlaki nitelikleri taşıyan uzman. Denetim: Ekonomik faaliyet ve olaylarla ilgili iddiaların önceden belirlenmiş kriterlere uygunluk 18

18 derecesini araştırmak ve sonuçları ilgililere bildirmek amacıyla tarafsızca kanıt toplayan ve bu kanıtları değerleyen sistematik bir süreç. Dengeli Finanslama Stratejisi: Duran varlıklarla, çalışma sermayesinin süreklilik gösteren kısmının uzun vadeli kaynaklarla, çalışma sermayesinin dalgalanma gösteren kısmının kısa vadeli kaynaklarla finanse edilmesi. Dış Analiz: İşletme dışından kamu görevlilerince ya da bağımsız denetçilerle yapılan analiz. Dış İskonto: Vadeli değer üzerinden hesaplanan iskonto. Dividant: Kâr payı, temettü. Dönen Krediler: Ticaret bankalarına özgü bir orta vadeli kredi biçimi. Dönen Varlık: Bir yıldan kısa sürede paraya çevrilebilen varlıklar. Duran Varlık (Sabit Varlık): Bir yıldan daha uzun sürede paraya çevrilmesi beklenen varlıklar. E Efektif Faiz: Bileşik faiz kullanılarak bulunan faiz. Ekonomik Ömür: Yatırımın faydalı üretimde bulunabileceği süre. Euro Pazarlar: Serbestçe değiştirilebilir (konvertibl) ulusal paraların, ulusal sınırlar dışında ve ulusal para otoritelerinin düzenlemelerinden bağımsız olarak serbestçe dolanımda bulundukları, ödünç verme işlemlerine konu olarak bütünleşmiş bir para ve sermeye pazarı. F Faaliyet Bütçesi: Gelir ve gider bütçelerinin birleşimi. Faaliyet Denetimi: Kaynakların ekonomik ve etkin kullanımının, amaçlara ulaşma derecesinin ve örgütsel politikaların araştırılması. Faaliyet Oranları: İşletmenin sahip olduğu ve faaliyetlerini gerçekleştirmede kullandığı varlıkların ne ölçüde etkin kullanıldığını tespit etmede kullanılan oranlar. Factoring: Kredili satıştan doğan vadeli alacakların factor e peşin bedelle satılması işlemi. Faiz: Bir yatırımcı elindeki parayı kullanmak isteyen kişiye belli bir süre için ödünç olarak verdiğinde, ödünç alan kişinin aldığı bu parayla birlikte paranın kullanımı için yüklendiği ücret. Fırsat Maliyeti: Seçeneklerden birisinin seçilmesi nedeniyle vazgeçen seçeneklerin yarattığı kayıplar. Finans: Para, fon ya da sermaye. Finansal Amaç: Finansal yöneticilerin işletmelerde finansal faaliyetler yürütürken göz önünde tuttukları temel amaç. Finansal Kaldıraç: Bir işletmenin sermaye yapısında sabit gelirli menkul kıymetlerin (yabancı kaynaklar ve imtiyazlı hisse senetlerinin) kullanım derecesi. Finansal Piyasalar: İşletmenin gerek öz kaynak, gerekse kısa, orta veya uzun vadeli yabancı kaynak finansmanı taleplerinin tümü ile bu talepleri karşılamak üzere arz olunan para, sermaye kredi, döviz şeklindeki meblağların tümü ve bunların birbiriyle karşılaştıkları piyasalar. Finansal Planlama: İşletmelerde ihtiyaç duyulan fon kaynaklarının belirlenerek nereden ve ne zaman sağlanacağı konusundaki çalışmalar. Finansal Kiralama: Makine ve teçhizatın mülkiyet hakkının yasal olarak kiraya verende kalmasına rağmen, ekonomik açıdan kiralanan varlık üzerindeki kontrolü kiracıya devreden ve kiracıyı varlığın fiili sahibi haline getiren uzun süreli bir kiralama türü. Finansal Tablolar: Muhasebenin raporlama fonksiyonunu yerine getirmek için kullanılan ve işletmelerin finansal yapılarını ortaya koyan tablolar. Finansal Yönetim: İhtiyaç duyulan fonların sağlanması ve bunların uygun varlıklara yatırımı. Finansal Yapı ile İlgili Oranlar: İşletmenin mali yapısı ve uzun vadeli borç ödeme gücünün göstergesi olan oranlar. Finansman: Fonların sağlanması. Finansman Bonosu: Büyük şirketler tarafından başvurulan bir finansman aracı olup, süreleri 2-6 ay arasında değişen bonoların fon fazlası olan diğer firmalara ve özellikle sigorta şirketlerine ve emeklilik tasarruf sandıklarına satılması biçiminde kullanılan bir kısa vadeli finansman aracı. 19

19 Firma Değeri: Sermaye piyasalarının bulunduğu ekonomik sistemlerde firmaların sermaye piyasasında işlem gören hisse senetlerinin değeri. Forfaiting: Genellikle uluslararası işlemlerde, vadeli mal veya hizmet ihracatından doğan ve bedeli belirli bir ödeme planına bağlı olarak tahsil edilebilecek alacakların bir banka veya bu alanda uzman bir finans kuruluşu tarafından rücu edilemez biçimde satın alınması işlemi. G Gelecek Değer: Bir ödemenin ya da bir dizi ödemenin bileşik faiz üzerinden gelecekte belirli bir süre sonunda ulaştığı değer. Gelir Bütçesi: Bütçe dönemi süresince elde edilecek gelirlerin tahmin edildiği bütçe. Gelir Tablosu: Bir işletmenin belirli bir dönem içinde elde ettiği bütün gelirler, bu gelirleri elde etmek için katlandığı bütün maliyet gider ve zararlar ile bu etkileşim sonucunda ulaştığı çeşitli kâr veya zarar düzeylerini topluca ortaya koyan bir finansal tablo. Geri Ödeme Dönemi Yöntemi: Yatırım projelerinin maliyetini, net nakit akışları ile karşılayacak süreye veya başabaş noktası süresine dayalı değerleme yöntemi. Gider Bütçesi: Bütçe dönemi süresince ortaya çıkması beklenen giderleri listeleyen bütçe. Girişim Şirketi: Kurulmuş veya kurulacak olan, gelişme potansiyeli taşıyan ve kaynak ihtiyacı olan şirket. H Halka Açıklık Oranı: Halka açık hisselerin nominal değerleri toplamının, tüm hisselerin toplam nominal değerlerine oranı. Halka Açık Anonim Şirket: Hisse senetlerini halka arz etmiş ya da ortak sayısı 250 den fazla olan anonim şirket. Halka Arz: Bir şirket veya devletin ihraç ettiği menkul kıymeti alması için halka çağrıda bulunulması. Hazine Bonosu: Hazine tarafından vadesi bir yıldan kısa süreli olarak çıkarılan ve iskontolu olarak işlem gören borçlanma senetleri. Hisse Başına Temettü: Bir dönemde ortaklara dağıtılmasına karar verilen toplam kâr payının o döneme ait hisse senedi sayısına bölünmesi ile bulunan değer. Hisse Senedi: Anonim ortaklıkların ihraç ettikleri, anonim ortaklığın sermaye payını temsil eden kıymetli evrak niteliğine sahip menkul kıymet. Hurda Değer: Yatırımın ekonomik ömrü sonundaki değeri. İ İç Denetim: İşletme yöneticilerine sorumluluklarını yerine getirmede yardımcı olan ve işletme tarafından görevlendirilen denetçiler tarafından gerçekleştirilen bir süreç. İç İskonto: Bugünkü değer üzerinden hesaplanan iskonto oranı. İç Verimlilik Oranı Yöntemi: Yatırım projelerinin maliyetini, yatırımdan sağlanan net nakit akışlarına eşitleyen orana göre proje değerlemeye dayanan yöntem. İhtiyatlı Finanslama Stratejisi: İşletmelerin sahip olduğu tüm varlıkların uzun vadeli kaynaklarla finanse edilmesi. İskonto Oranı: Gelecekteki nakit akışlarının bugünkü değerlerini hesaplamada kullanılan oran, indirgeme oranı. İş Planı: Girişimcinin kurulu veya kurmayı düşündüğü iş ve işletmesi ile ilgili düşüncelerinin, hedeflerinin, planlarının yer aldığı bir doküman. İşletme Bütçesi: Bir işletmenin gelecekteki belli bir dönemine ilişkin faaliyetlerinin tüm cephelerini kapsayan yönetim planlaması. İşletme Değerini Maksimize Etmek: Finansal kararlarla ilgili gelecekte sağlanacak nakit akışlarının bugünkü değerini ençoklama. İzahname: Sermaye piyasası araçlarının ihracında ya da halka arzında ortaklıklarca halkı şirket ve hisse senetleri konularında bilgilendirmek amacıyla düzenlenmesi gereken belge. K Kârlılık Endeksi: Nakit girişlerinin bugünkü değerleri toplamının, nakit çıkışlarının bugünkü değerleri toplamına oranı. Kredi Analizi: Kredi taleplerinin değerlendirilmesi için yapılan analizler. 20

20 Kredi Standartları: Alıcının tanımlanması ve özelliklerinin ortaya konulması ile ilgili özellikler. L Leasing: Maddi duran varlık yatırımlarının finansmanında kullanılan, yatırım mallarının mülkiyeti satıcıda kalmak koşuluyla, bir sözleşmeye dayalı olarak belirlenen bir kira bedeli ile edinilmesi ile ilgili yöntem. Likidite: Varlıklarda paraya dönüşme, kaynaklarda geri ödenme hızı olarak anlaşılan bir kavram. M Maddi Olmayan Varlıklar: Teknik uzmanlık, marka ve patent gibi varlıklar. Maddi Varlıklar: Mal ya da hizmet üretiminde kullanılan reel varlıklar. Maliyet analizleri: Maliyet bilgilerinden yararlanarak, işletmenin hem geçmiş dönemlerine yönelik maliyet verileri ile üretimi arasındaki ilişkileri irdeleyen hem de işletmenin geleceğine yönelik kararlar için yöneticilere bilgiler üreten analizler. Marjinal Sermaye Maliyeti: Kaynak olarak elde edilen ek (en son) birimin ağırlıklı ortalama maliyeti. Melek Yatırımcı: Henüz fikir aşamasında olan bir iş fırsatına yatırım yapan, işletmelerin büyümeleri veya gelişmeleri için sermaye sağlayan kişiler. Menkul Kıymet: Ortaklık veya alacaklılık hakkı sağlayan belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel getiri getiren, misli nitelikte seri halde çıkarılan, ibareleri aynı olan kıymetli evrak. N Nakit: Para gibi her an harcanmaya uygun, TL veya döviz cinsinden kasa ve banka mevduatları ile pul ve kupon türü hazır değerler. Nakit Akım Tablosu: Bir sağlık kurumunda, belli bir dönemde oluşan nakit akışının hangi kaynaklardan sağlandığı ve nerelere harcandığını açıklayan bir finansal tablo. Nakit Benzeri Varlıklar: Anında nakde çevrilebilen ve nakitlerin kısa vadede değerlenebilmesi için elde edilmiş bulunan menkul kıymetler. Nakit Bütçesi: Bir faaliyet dönemi içerisinde tahsil edilmesi beklenen nakitler ile aynı dönem içerisinde ödenmesi gereken nakitlere ilişkin tahminlerin gösterildiği bir finansal araç. Net Bugünkü Değer Yöntemi: Yatırım projelerinin maliyeti ile net nakit akışlarının bu günkü değeri arasındaki farka dayanarak projeleri değerlendirmeye dayanan yöntem. Net Çalışma Sermayesi: Dönen varlıklar ile kısa vadeli yabancı kaynaklar arasındaki fark. O-Ö Olağanüstü Çalışma Sermayesi: İşletmelerin grevler, yangınlar, sel baskınları ve savaşlar gibi olağanüstü durumlarda karşılaştıkları güçlükleri kısmen gidermek için bulundurdukları çalışma sermayesi. Oran Analizleri: Finansal yönetimde sıklıkla kullanılan, finansal tablolar üzerinde yer alan kalemlerin birbirine bölünmesi ile elde edilen oransal verilere dayanılarak yapılan bir analiz türü. Otofinansman: İşletmelerin kendi kaynakları ile yarattıkları finansman. Öz Kaynak: İşletmelerde varlıkların finansmanında işletme sahibi veya ortaklarından sağlanan kısım. P Para Piyasası: Kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasa. Paranın Zaman Değeri: Aynı miktardaki paranın bugünkü değerinin gelecekteki değerinden daha büyük olması. Şimdki tüketimden vazgeçmenin bedeli. R Reel Faiz: Satınalma gücündeki artış oranı. Repo: Bir menkul kıymetin geri alım vaadi ile satımı. Risk: Gerçekleşmeme olasılığı. Risk sermayesi: Kendilerine finansman arayan şirketlerin ve/veya yeni fikirleri olan girişimcilerin; kendilerine yatırım yapabilecekleri risk almaya hazır finansör/ sermayedarlar ile buluşması. 21