TEZ ONAYI Prof. Dr. Salih MADEN danışmanlığında, Emel ÇAKIR tarafından hazırlanan Türkiye de Patates Siğili Etmeni Synchytrium endobioticum un Irkları

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKİYE DE PATATE S SİĞİLİ ETMENİ Synchytrium endobioticum un IRKLARININ BELİRLENMESİ Emel ÇAKIR BİTKİ KORUMA ANABİLİM DALI ANKARA 2008 Her hakkı saklıdır

2 TEZ ONAYI Prof. Dr. Salih MADEN danışmanlığında, Emel ÇAKIR tarafından hazırlanan Türkiye de Patates Siğili Etmeni Synchytrium endobioticum un Irklarının Belirlenmesi adlı tez çalışması tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Bitki Koruma Anabilim Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman: Prof. Dr. Salih MADEN Ankara Üniversitesi Bitki Koruma Anabilim Dalı Jüri Üyeleri: Başkan: Prof. Dr. Salih MADEN Ankara Üniversitesi Bitki Koruma ABD Üye: Prof. Dr. Sara DOLAR Ankara Üniversitesi Bitki Koruma ABD Üye: Prof. Dr. Celal ER Ankara Üniversitesi Tarla Bitkileri ABD Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof. Dr. Orhan ATAKOL Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi TÜRKİYE DE PATATES SİĞİLİ ETMENİ Synchytrium endobioticum un IRKLARININ BELİRLENMESİ Emel ÇAKIR Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Salih MADEN Patates Siğili hastalığı etmeni Synchytrium endobioticum un Türkiye deki ırkları yıllarında hastalığın görüldüğü Ordu, Niğde, Nevşehir ve Kayseri illerinden toplanan 18 izolatla araştırılmıştır. Ordu ve Nevşehir den elde edilen 2 izolat Almanya da Glynne-Lemmerzahl metodu kullanılarak test edilmiş; Ordu izolatının Avrupa ırk 1 olduğu, diğer izolatın hiçbir Avrupa ırkına girmediği saptanmıştır. Nevşehir (4) ve Niğde (1) den elde edilen 5 izolat Hollanda da Spieckermann metoduyla testlenmiş ve hiçbir izolatın Avrupa ırklarına girmediği saptanmıştır. Daha sonra 2008 yılında Nevşehir (7), Niğde (5) ve Kayseri (2) den elde edilen toplam 14 izolat Ukrayna ayırıcı patates çeşitleriyle (Poliska rojeva, Svitanok kyivskiy, Volovetska, Kobza, Nesabudka, Kosin-95, Barbara, Bojedar) Saltykova ve Yakovleva yöntemiyle test edilmiş ve izolatların hiçbir Ukrayna ırkına girmediği ve bu ayırıcı çeşitlerde belirgin 7 ırka ayrıldığı saptanmıştır. Bu izolatlar ayrıca Çek Cumhuriyeti ırklarına da uymamaktadır. Ekim 2008, 58 sayfa Anahtar Kelimeler: Irklar, Türkiye, Patates siğili, Synchytrium endobioticum i

4 ABSTRACT Master Thesis IDENTIFICATION OF PATHOTYPES OF Synchytrium endobioticum, THE CAUSAL AGENT OF POTATO WART DISEASE IN TURKEY Emel ÇAKIR Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Plant Protection Supervisor : Prof. Dr. Salih MADEN Pathotypes of the causal agent of Potato Wart caused by Synchytrium endobioticum, was determined by using 18 isolates collected from Niğde (5), Nevşehir (10) and Kayseri (2) and Ordu (1) provinces in Two isolates obtained from Ordu and Nevşehir were tested in Germany by Glynne-Lemmerzahl method; the Ordu isolate belonged to pathotype 1 of Europe and Nevşehir isolate did not match any of the western pathotypes. Five isolates collected from Nevşehir (4) and Niğde (1) were tested in The Netherlands by using Spieckermann method and they also did not belong any of the European pathotypes. In 2008, 14 isolates collected from Nevşehir (7), Niğde (5) and Kayseri (2) were tested by using Ukrainian differentials of Poliska rojeva, Svitanok kyivskiy, Volovetska, Kobza, Nesabudka, Kosin-95, Barbara, Bojedar, according to Saltykova and Yakovleva method and they also did not match any of the western European, Czech and Ukrainian pathotypes. This 14 isolates formed 7 distinct pathotypes. October 2008, 58 pages Key Words: Pathotypes, Potato Wart, Synchytrium endobioticum, Turkey ii

5 TEŞEKKÜR Bu çalışmamda bana araştırma imkanı sağlayan ve çalışmamın tüm aşamalarında ilgi, bilgi ve yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Sayın Prof. Dr. Salih MADEN e, laboratuar çalışmalarımda bana yardımcı olan Dr. Gerard Van LEEUWEN, Dr. Kerstin FLATH, Dr. Frank NIEPOLD, Ing. Johan MEFFERT, Dr. Aurica G. ZELYA, Dr. P.O MELNİK, Anastasia METELSKA, laborant Muradiye ORHAN a ve çalışmayı destekleyen TUBİTAK, TAGEM, KKGM, AZMMAE ve Niğde, Kayseri, Nevşehir, Ordu İl Tarım Müdürlüklerine teşekkürlerimi sunarım. Emel ÇAKIR Ankara, Ekim 2008 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Yöntem İzolatların elde edilmesi Glynne-Lemmerzahl metodu Spieckermann metodu Saltykova ve Yakovleva yöntemi BULGULAR ve TARTIŞMA Patates Siğili Etmeninin Irklarının Belirlenmesi Avrupa ayırt edici patates çeşitleri ile elde edilen sonuçlar Ukrayna ayırt edici patates çeşitleri ile elde edilen sonuçlar Bulguların Çek Cumhuriyet ırkları ve diğer ırklarla karşılaştırılması SONUÇ ve ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ iv

7 SİMGELER ve KISALTMALAR DİZİNİ EPPO A2 EU Avrupa ve Akdeniz Bitki Koruma Organizasyonu EPPO Karantina Organizmalarının Avrupa ve Akdeniz Bölgesinde Lokal Olarak Görülen Patojenler Listesi Avrupa Birliği v

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1 Patates siğil hastalığının yumruda oluşturduğu urlar... 2 Şekil 1.2 S. endobioticum un kalın duvarlı, dayanıklı kışlık sporu... 2 Şekil 1.3 Patates siğil hastalığının Türkiye de bulunduğu iller... 4 Şekil 2.1 Patates siğil hastalığının dünyada yayıldığı alanlar... 8 Şekil 3.1 Yumru göz alanlarının (1-2 mm uzunluğundaki sürgünlere sahip) Şekil 3.2 kesilmiş kısımları Patates göz kısımları etrafının ılık vazelin ile çevrilmesi ve su damlatılması Şekil 3.3 Taze siğil dokusunun kesilerek vazelinle çevrilmiş alana yerleştirilmesi. 16 Şekil 3.4 Kompostla örtülmüş inoküleli göz alanları Şekil 3.5 Kompost yapımında günlük nemlendirme ve karıştırma işlemi Şekil 3.6 Şekil 3.7 Şekil 3.8 Spieckermann test metoduna göre hazırlanan ve inoküle edilen yumru göz alanları Saltykova ve Yakovleva (1976) yönteminde patates çeşitlerinin göz alanlarının çıkarılması Synchytrium endobioticum un patotip ayırıcı patates çeşitleri ile kurulan deneme deseni Şekil 3.9 Göz alanlarının etrafının vazelin+parafin (1:1) karışımıyla çevrilmesi Şekil 3.10 Patates çeşitlerinin göz alanlarına su verilmesi Şekil 3.11 Göz alanları üzerine her izolata ait kompostun konulması vi

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Yıllara göre Patates siğil hastalığının bulunduğu illerde saptanan bulaşık alanlar... 4 Çizelge 3.1 Nevşehir, Niğde, Kayseri ve Ordu illerinden toplanan S. endobioticum izolatları ve alındığı yerler Çizelge 3.2 Glynne-Lemmerzahl metoduna göre ırk belirlenmesinde kullanılan skala Çizelge 3.3 Spieckermann metoduna göre çeşit reaksiyonlarının değerlendirildiği skala 21 Çizelge 3.4 Synchytrium endobioticum un Avrupa daki farklı ırklarının belirlenmesinde kullanılan ayırt edici patates çeşitleri ve reaksiyonları Çizelge 3.5 Saltykova ve Yakovleva yönteminde her bir izolat için patotip ayırıcı patates çeşitlerinin testlendiği deneme deseni Çizelge 3.6 Saltykova ve Yakovleva yönteminde ırk belirlenmesinde kullanılan skala Çizelge 3.7 Ukrayna ırk ayırt edici patates çeşitleri ve bazı ırkların bu çeşitlerdeki reaksiyonları Çizelge 4.1 Glynne-Lemmerzahl metoduna göre test edilen Ordu 1 izolatının ayırıcı patates çeşitlerindeki reaksiyonları Çizelge 4.2 Avrupa ayırıcı patates çeşitlerinin Synchytrium endobioticum a reaksiyonlarının Ordu 1 izolatı ile karşılaştırılması Çizelge 4.3 Glynne-Lemmerzahl metoduna göre test edilen Nevşehir 1 izolatının ayırıcı patates çeşitlerindeki reaksiyonları Çizelge 4.4 Avrupa ayırıcı patates çeşitlerinin Synchytrium endobioticum a reaksiyonlarının Nevşehir 1 izolatı ile karşılaştırılması Çizelge 4.5 Spieckermann test metoduna göre test edilen Niğde 1 izolatının Avrupa ırk ayırt edici patates çeşitlerindeki reaksiyonları Çizelge 4.6 Avrupa ayırıcı patates çeşitlerinin Synchytrium endobioticum a reaksiyonlarının Niğde 1 izolatı ile karşılaştırılması Çizelge 4.7 Spieckermann test metoduna göre test edilen Nevşehir izolatların ırk ayırt edici patates çeşitlerindeki reaksiyonları Çizelge 4.8 Spieckermann test metoduna göre test edilen Nevşehir izolatları ile Avrupa ırk ayırt edici patates çeşitlerindeki reaksiyonlarının karşılaştırılması Çizelge 4.9 Saltykova ve Yakovleva yöntemi göre Nevşehir 1, 5, 6 ve 7, 8 nolu izolatlarının Ukrayna ayırıcı çeşitlerindeki reaksiyonları Çizelge 4.10 Saltykova ve Yakovleva yöntemi göre Nevşehir 9 ve 10 nolu izolatlarının Ukrayna ayırıcı çeşitlerindeki reaksiyonları Çizelge 4.11 Niğde izolatlarının Ukrayna ayırıcı çeşitlerindeki reaksiyonu ve Ukrayna ırkları ile karşılaştırılması Çizelge 4.12 Kayseri izolatlarından 1 ve 2 nolu izolatlarının Ukrayna ayırıcı çeşitlerindeki reaksiyonu ve Ukrayna ırkları ile karşılaştırılması Çizelge 4.13 Ukrayna ayırıcı patates çeşitlerindeki reaksiyonları itibarıyla Orta Anadolu Bölgesi Nevşehir, Niğde ve Kayseri illeri izolatları karşılaştırıldığında aynı reaksiyonu veren izolatların ayrılması vii

10

11 1. GİRİŞ Patates (Solanum tuberosum L.) orijini Türkiye olmayan nadir bitkilerden biridir. Patates ülkemize 150 yıl kadar önce Rusya ve Kafkaslar üzerinden Doğu Bölgelerimize, bir asır önce de Avrupa üzerinden Batı Bölgelerimize girmiştir. Bugün ise yurdumuzun her yerinde yetişebilmekle beraber özellikle Orta ve Doğu Anadolu Bölgelerinde çok önemli bir yere sahiptir (Anonim 2000). Patates içerdiği zengin karbonhidrat, potasyum, magnezyum, B1, B2, B3 vitaminleri nedeniyle tüm dünyada geniş üretim alanına sahiptir. Dünya genelinde 125 den fazla ülkede yetiştirilmekte ve 250 milyon ton yıllık üretimiyle buğday, mısır ve pirinçten sonra dördüncü sırayı almaktadır (Rowe 1993). Dünyada 2007 yılında ha alanda ton üretilen patates, Türkiye de ise ha alanda ton üretilmiştir ( 2008). Patates üretimini engelleyen birçok hastalık olmakla birlikte, en önemli ve en tahripkâr yumru hastalıklarından biri Synchytrium endobioticum (Schilb.) Percival un neden olduğu Patates siğil ya da kanser hastalığıdır. S. endobioticum sadece patatesi hastalandıran, toprak kökenli obligat-parazit bir fungustur. Hastalık patates yumrularında fındık büyüklüğünden yumruk büyüklüğüne kadar, bazen de daha büyük olan etli, pürüzlü, karnabaharı andıran urlar meydana getirmektedir (Smith and Onions 1997) (Şekil 1.1). Hastalık nedeniyle yumru tamamen bir ur halini alabilmekte veya ciddi enfeksiyonlarda yumru oluşumu engellenerek ürün kullanılmaz hale gelmektedir (Hampson 1991). 1

12 Şekil 1.1 Patates siğil hastalığının yumruda oluşturduğu urlar Fungusun oluşturduğu urların çürümesiyle toprağa yayılan dayanıklı sporlar (Şekil 1.2) 30 yıl kadar toprakta canlı kalabilmektedir (Smith et al. 1997). Şekil 1.2 Synchytrium endobioticum un kalın duvarlı, dayanıklı kışlık sporu 2

13 Bu hastalığın Avrupa ya ilk defa yıllarında patates üretimini sınırlandıran Patates geç yanıklık (Phytophthora infestans) hastalığından sonra Güney Amerika dan Avrupa ya ıslah materyali olarak getirilen hastalıklı patates yumrusu ve toprak örnekleri ile bulaştığı düşünülmektedir. Avrupa bu hastalıkla ilk kez 19. yüzyılın sonlarında tanışmıştır. Bu hastalığın varlığı İngiltere de 1901 yılında resmi olarak belirlenmiştir. Fakat hastalığın İngiltere ve İskoçya da 1876 veya 1878 başlarında olduğu tahmin edilmektedir. İngiltere den Avrupa ya 1888 yılından itibaren yayıldığı sanılmaktadır. Daha sonra bütün Avrupa ve Sovyetler Birliği ülkelerinde yayılmıştır. Almanya da hastalık ilk olarak 1908 yılında Westphalia da Spieckermann tarafından gözlenmiş ve sonradan Almanya daki patates yetiştirme merkezlerinin hepsinde tespit edilmiştir de Almanya da 2.8 milyon ha patates üretim alanının ha alanında hastalık bulunmaktaydı. Hastalık eski Sovyetler Birliği (USSR) nde 1938 de tespit edilmiş ve yaklaşık yetiştirme noktasında görülmüştür, 1971 de toplam ha alan hastalıkla bulaşmıştır. İsveç de 1912 de görülürken, Polonya da ilk kez 1925 de tespit edilmiştir. Hollanda da 1915 sonbaharında resmi olarak tespit edilmiş olmasına rağmen 1907 yılından itibaren görüldüğü bildirilmektedir (Baayen et al. 2006). Hastalığın Türkiye de varlığı ilk kez 2003 yılında resmi olarak rapor edilmiştir (Çakır 2005). Ancak hastalık ilk olarak 2001 yılında Ordu ve Nevşehir illerinde birer tarlada belirlenmiştir. Daha sonra Yıllarında yapılan survey çalışmalarında hastalığın Karadeniz Bölgesinde Ordu, Giresun ve Trabzon illerine, Orta Anadolu bölgesinde ise Nevşehir, Niğde ve Kayseri illerine yayıldığı saptanmıştır yılında ise Doğu Anadolu bölgesinde Erzurum da (Tortum) bir tarlada hastalık tespit edilmiştir. Türkiye de hastalığın görüldüğü patates yetiştirme alanları Şekil 1.3 de, yıllarında yapılan surveylerde hastalığın bulunduğu iller ve yıllara göre yeni bulunan bulaşık alanların miktarları Çizelge 1.1 de verilmektedir (Çakır vd. 2008). 3

14 Şekil 1.3 Patates siğil hastalığının Türkiye de bulunduğu iller Çizelge 1.1 Yıllara göre Patates siğil hastalığının bulunduğu illerde saptanan bulaşık alanlar İller Yıllara Göre Bulaşık Alanlar (da) Toplam (da) NEVŞEHİR NİĞDE KAYSERİ ORDU GİRESUN TRABZON TOPLAM Hastalığın taşıdığı büyük önemden ve kimyasal mücadelesinin olmamasından dolayı yasal yaptırımlarla tüm dünyada yayılması önlenmeye çalışılmaktadır. S. endobioticum un bir tarlada bir kez görülmesi halinde, tüm ürün pazarlanamaz olarak nitelendirilmekte ve fungusun topraktaki varlığını uzun yıllar sürdürebilmesi nedeniyle bulaşık tarlalarda çok uzun yıllar patates üretimi güvenli bir şekilde yapılamadığı gibi, bu alan ihraç amaçlı hiçbir üretimde de kullanılmamaktadır. Avrupa Birliği nin 1969 yılında yayımladığı bir konsey direktifi Patates Siğil Hastalığının Mücadelesi üzerine bir model ortaya koymaktadır. Buna göre; hastalığın görüldüğü alanlarda yapılacak ilk mücadele hâlihazırda bulaşmış olan tarlalardaki bulunuşunu, mevcut koruma tedbirleri yoluyla sınırlandırmak, ikinci olarak bulaşık tarlaların etrafındaki alanlarda dayanıklı 4

15 patates çeşitlerini kullanmaktır. Avrupa Birliği, 69/464 sayılı konsey direktifi ile bulaşık alanların etrafında koruma amacıyla oluşturulan bir kuşakta resmi olarak belirlenmiş dayanıklı çeşitlerin kullanımını zorunlu kılmaktadır. Genellikle, bulunduğu her ülkede uygulanan bu sıkı karantina tedbirleri sonucunda, EPPO bölgesinde hastalık kontrol edilmiş ve gerçek kayıplar minimum düzeye indirilmiştir (Smith et al. 1997). Etmen birçok yere dağılmış, bugüne kadar belirlenen 43 ırkı ile önemli derecede ürün kaybına neden olmaktadır. Ukrayna da hastalıkla bulaşık alanlarda % oranında ürün kaybı olduğu bildirilmektedir (Zelya and Melnik 1998). Bulaşık alanlarda patates yetiştirilmeye devam edilmesi halinde bu hastalık sağlıklı patates üretimini tamamen engellemektedir (Heald 1933). Hastalığın Avrupa da yaygın 1, 2, 6, 8 ve 18 olmak üzere beş ırkı mevcuttur (EPPO 2004). Hastalık pek çok ülkede farklı ırklar oluşturmuştur, Avrupa da bugüne kadar 43 ırk tanımlanmış, bu ırkların bir kısmı zamanla yok olmuş, bir kısmı ise halen yaygın olarak bulunmaktadır. Tanımlanan ırkların orijinleri Hollanda, Almanya, Ukrayna ve Çek Cumhuriyeti dir. Bu ırkların ayırımında Deodara, Tomensa, Eersteling, Producent, Combi, Saphir, Delcora, Miriam, Karolin, Ulme ve Belita patates çeşitleri kullanılmaktadır (EPPO 2004). Ülkeler ırkları standart ayırıcı setle birlikte kendi ülkelerinde lokal yetiştirilen, oradaki ırklara reaksiyonları belirlenmiş patates çeşitlerini kullanarak da ayırmaktadırlar (Baayen et al. 2006). Patates çeşitlerinin reaksiyonu ve dayanıklılığı ise etmenin ırklarına göre değişmektedir. Fungusun toprakta çok uzun yıllar kalması, hastalığın kimyasal mücadelesinin olmaması ve bilinen münavebe yöntemlerinin bu hastalıkla mücadelede yetersiz kalması nedeniyle hastalığın bulunduğu yerde hapsedilerek eradike edilmesi gereklidir. Hastalığın yayılmasının önlenmesinde en önemli mücadele yöntemi; uygulanan karantina ile birlikte bulaşık alanların etrafında dayanıklı çeşitlerin kullanımıdır (EU 1969). Patojenin yaygın ve kaybolan ırklarına karşı ticari değeri olan dayanıklı patates çeşitleri yetiştirilerek hastalık önlenmeye çalışılmıştır. Hastalığın önlenebilmesi için mutlaka ırklarının belirlenmesi ve her ırka karşı dayanıklı patates çeşitlerinin yetiştirilmesi gerekmektedir. 5

16 Türkiye de ırkların belirlenmesi için bugüne kadar herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışma ile patojenin bilinen yaygın ırklarının bulunduğu üç ülkedeki (Almanya, Hollanda ve Ukrayna) ırkları araştırılarak Türkiye deki ırk/ırkları ortaya konulmuştur. 6

17 2. KAYNAK ÖZETLERİ Synchytrium endobioticum (Shilbersky) Percival (sinonim, Synchytrium solani Massee) olan bir fungus olup, Chytridiomycota sınıfı Chyrtridiales takımında yer alır. Etmen EPPO A2 karantina listesindedir. Kültür bitkisi olarak tek konukçusu patates olmakla birlikte Meksika da yabani Solanum spp. de enfeksiyon meydana getirmektedir. Domates dâhil olmak üzere birçok Solanaceae bitkisine yapay olarak inoküle edilmiştir. Tüm EPPO bölgesinde yaygın konukçusu patateslerdir. Hastalık yeşil aksamda genellikle görülmemekle birlikte bitkinin canlılığında azalmaya neden olabilir. Yapraklar hastalıkla enfekte olabilse de asıl enfeksiyon merkezi kökler hariç yumru, stolon ve kök boğazıdır. Yumru gözlerinde başlangıçta beyaz daha sonra yeşil ve ilerleyen zamanda koyulaşarak çürüyen karnabahar benzeri urlar meydana getirir (Smith et al. 1997). Fungusun gelişimi için ortalama sıcaklık 18 C veya daha serin, yıllık yağışın en az 700 mm olduğu şartlar en uygun koşullardır. Synchytrium endobioticum hif oluşturmayan ancak sporangiumlar içerisinde hareketli zoosporları içeren obligat parazit bir fungustur. Yazlık sporangiumlar ince duvarlı ve kısa ömürlüdür. Kışlık sporangia ise kalın duvarlı ve oldukça uzun zaman canlı kalabilmektedir (EPPO 2004). Hastalık patates yetiştirilen alanlarda meydana gelmiş ise, ağır enfeksiyonlar oluşturmakta ve bu alanlarda sürekli patates ekimiyle sağlıklı patates yetiştirmek mümkün olamamaktadır (Heald 1933). Synchytrium endobioticum sera şartlarında yapay olarak domatese inokule edilmiş ve bu bitkide de hastalık meydana getirdiği ortaya konmuştur (Hampson 1981). 7

18 Synchytrium endobioticum Güney Amerika nın Andean bölgesinden 1880 lerde Avrupa ya getirilmiştir. EPPO bölgesinde Avusturya, Beyaz Rusya, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Faroe Adaları, Finlandiya, Almanya, İrlanda, İtalya, Litvanya, Letonya, Hollanda, Norveç, Polonya, Romanya, Rusya, Slovenya, İsveç, İsviçre, Tunus, İngiltere, Ukrayna ve Yugoslavya da hastalık vardır. Asya, Afrika, Kuzey ve Guney Amerika, Okyanus ülkelerinde ise daha az sayıda ülkede bulunmaktadır (Smiht et al. 1997). Alınan sıkı karantina tedbirlerine rağmen bu hastalık Avrupa ve Doğu Bloğu ülkelerinde lokal olarak varlığını sürdürmektedir. Hastalık gittikçe yayılmıştır ve bugün çok sayıda Avrupa Ülkesinde tespit edilmiştir (Şekil 2.1) ( p.htm, 2008). Şekil 2.1 Patates siğil hastalığının dünyada yayıldığı alanlar 8

19 Patates siğil hastalığı Türkiye de ilk kez 2003 yılında Karadeniz Bölgesinde Ordu ili Aybastı ilçesinde yerel patates çeşitlerinde tüketim amaçlı yetiştiricilik yapılan ev bahçelerinde, ardından aynı yıl Orta Anadolu Bölgesinde Niğde ve Nevşehir illerinde ticari patates yetiştirilen iki tarlada Agria, Donella, Granola, Marfona ve Russet Burbank çeşitlerinde tespit edilmiştir (Çakır 2005) Yıllarında yürütülen survey çalışmalarında; Türkiye patates yetiştirme alanları Patates siğil hastalığı açısından taranmıştır. Buna göre Orta Anadolu Bölgesinde sırasıyla Nevşehir ilinde da, Niğde ilinde da, Kayseri ilinde da alanda bulaşıklık tespit edilmiştir. Karadeniz Bölgesinde Ordu ilinde da, Trabzon ilinde 8.9 da, Giresun ilinde toplam 15 da alanda hastalık tespit edilmiştir. Doğu Anadolu Bölgesinde Erzurum da ise ilk kez 2007 yılında bir tarlada tespit edilmiştir. Bulaşık alanların hastalık haritaları oluşturulmuş, AB ve EPPO tarafından Synchytrium endobioticum için belirlenmiş karantina tedbirleri uygulanmıştır (Çakır et al. 2008). Avrupa Birliği 69/464 konsey direktifi Patates Siğil Hastalığının Mücadelesi üzerine bir model ortaya koymaktadır. Hastalığın görüldüğü alanlarda patates veya üretim materyali yetiştirilmesi yasaklanmıştır. Hastalığın görüldüğü alanlarda yapılacak ilk mücadele hâlihazırda bulaşmış olan parsellerdeki bulunuşunu koruma tedbirleri yoluyla sınırlandırmak, ikinci olarak bulaşık tarlaların etrafındaki alanlarda dayanıklı patates çeşitlerini kullanmaktır. Avrupa Birliği bulaşık alanların etrafında koruma amacıyla oluşturulan bir zonda resmi olarak belirlenmiş dayanıklı çeşitlerin kullanımını zorunlu kılmaktadır (EU 1969). EPPO (1999), hastalığın kimyasal mücadelesinin olmadığı, ancak uygulanacak sıkı karantina tedbirleri ile önlenebileceği, bunun için de yumru ve toprak analizleri yapılarak etmenle bulaşık alanların tespit edilmesi gerektiği ve uygulanacak Avrupa Birliği ülkelerince kabul görmüş standart metotları bildirmektedir. 9

20 Hampson and Coombes (1991), fungusun kimyasal kontrolü amacıyla yüksek dozda bakır sülfat içeren kimyasalların kullanımının çevreye olan zararlarından dolayı kabul edilemeyeceğini, Patates siğilini önlemek amacıyla St.John s çalışma istasyonunda biyolojik mücadele konusunda yürütülen çalışmalarda bulaşık toprağın öğütülmüş yengeç bacağı ile zenginleştirilmesi halinde hastalığın baskı altına alındığını bildirmektedir. Putnam and Sinderman (1994), Hooker ve ark. (1981) na atfen S. endobioticum un toprakla taşınan bir fungus olduğunu ve toprakta canlılığını 38 yıla kadar muhafaza eden dayanıklı sporlar meydana getirdiğini, organizmanın ömür uzunluğu ve kimyasal kontrol yöntemleri ile yok edilememesinden dolayı karantina programlarıyla yayılışının önlenmesinin hedeflenmesi gerektiğini bildirmektedirler. Hastalık dayanıklı çeşit kullanımı; ayak, makine ve tekerlerin dezenfeksiyonu ile etkili bir şekilde kontrol altına alınmaktadır. Formaldehitin bu amaçla kullanılan bir dezenfektan olduğu ancak sağlık ve güvenlik nedeniyle alternatiflerinin araştırılması gerektiği vurgulanmaktadır. Seralarda yer dezenfeksiyonu için kullanılan % 10 hycolin, % 1 Antec Farm Fluit S, % 5 Formaldehit solusyonuna batırılan siğil dokuları hassas patatesler üzerinde testlenmiş ve etkili bir şekilde canlı sporangiada azalma olduğu tespit edilmiştir (Reed and Dikens 1993). Fungusun değişik ayırıcı patates çeşitleri üzerindeki virülansları göre tanımlanan birçok ırkı (patotipi) vardır. Patotip 1 (Avrupa ırk 1) EPPO bölgesinde en yaygındır ve buna ilaveten birçok ülkede ortaya çıkan tek patotiptir (EPPO 2004). Baayen et al. (2006), Başlangıçta S. endobioticum un sadece 1 patotipinin bilindiğini, patates çeşitlerinin patates siğil hastalığına karşı ya dayanıklı, ya da hassas olarak ayrılmakta olduğunu ve patotip belirlenmesine bir gereksinim olmadığını ancak yeni 10

21 patotiplerin çıkışından bu yana ve aynı zamanda bazen iyi belirlenemeyen veya zayıf belirlenen çok sayıda patotiplerin tanımından sonra patates siğil hastalığının yönetimi ve hastalığın çıkışı hakkında haberleşme eksikliğinin daha fazla bir karmaşa yarattığını; bunun engellenebilmesi için şu anda belirlenen patotiplerin tanımı için yeni bir standart kodun kullanımı ve ortak bir ayırıcı çeşit setinin oluşturulmasının gerekliliğini, bugün 15 Avrupa ülkesinde patates siğili hastalığı tespit edildiğini, Avrupa da şu anda 40 dan fazla patotip tanımlandığı, literatürde daha fazlası olduğu fakat kodlanmadığını bildirmektedirler. Avrupa da yaygın patotiplerin 1, 2, 6, 8, 18 nolu olduğu ve bu patotiplerin, patotip ayırt edici patates çeşitlerinden her bir patotip için dayanıklı ya da hassas reaksiyon veren Deodora, Tomensa, Eersteling, Producent, Combi, Saphir, Delcora, Miriam, Karolin, Ulme, Belita patates çeşitlerinde oluşan reaksiyonlara göre ayırt edilebileceği bildirilmektedir (EPPO 2004). Ukrayna da Synchytrium endobioticum un 1, 11, 13, 18, 22 nolu ırkları mevcuttur. Bu patotipler Poliska rojeva, Svitanok kyivskiy, Volovetska, Kobza, Nesabudka, Kosin-95, Barbara, Bojedar patates çeşitlerinde oluşan hassas ya da dayanıklı reaksiyonlar ile belirlenmektedir (Melnik 2003). Türkiye de ticari olarak yetiştirilen yemeklik, sanayilik nişastalık ve ileride üretim izni alabilecek patates çeşitlerinin patates siğil hastalığına karşı reaksiyonlarını, hastalığın bu çeşitlerde verime ve pazar değerine etkisini tespit etmek amacıyla yıllarında tarla koşullarında çalışılmıştır. Tarla denemeleri Türkiye de hastalığın bulunduğu iki bölgede Orta Anadolu da Nevşehir ili Kaymaklı kasabasında ve Karadeniz Bölgesinde Ordu ili Aybastı ilçesinde seçilen spor yoğunluğu bilinen bulaşık tarlalarda iki farklı yerde yapılmıştır. Bu çalışma ile Türkiye de yetiştirilmekte olan Russet Burbank, Hermes, Desire, Panda, Lady Rosetta, Soleia, Justine, Alaska, Elodie, Van Gogh, Felsina, Adora, Mondial, Latona, Agria, Lady Claire, Marfona, Satina, Cosmos, 11

22 Granola, Sante, Banba, Slaney, Orla, Provento, Konsul, Anna, Kanka, Hopaley, Agata, 92 F 100.3, Chiepe, Colorado, Canelle, Doline, 92 F , Donald, Tomensa, Dorado, Charlotte, Ranger Russet, Farmer, Green Vale 51, Horizon, White Lady, Valor, Cabaret, Pomeroy, Marabel, Buchan, Miragro, Sebastian, Serafina, Harmony, Barnadette, Cycloon, ticari patates çeşitleri ve yöresel Aybastı Beyazı, Aybastı sarısı çeşitleriyle çalışılmıştır. İncelenen ticari çeşitlerden Latona, Provento ve Van Gogh çeşitleri tolerant, diğer çeşitler ise hassas olarak değerlendirilmiştir. Mahalli çeşitlerden Aybastı sarısı kendi bölgesinde hastalığa dayanıklı bulunmuştur. Hastalıklı alanda en yüksek pazarlanabilir verimi Provento, en düşük verimi ise Lady Rosetta çeşidinin sağladığı tespit edilmiştir (Çakır et al. 2006). Patates siğil hastalığının patotiplerinin; tarla testleri, (Stachewicz 1980, Potoček et al. 1991, Melnik 1998, Stachewicz and Langerfeld 1998), serada saksı testleri (Melnik 1998) ve laboratuar testlerinden; yazlık sporangium kullanılarak çalışılan Glynne- Lemmerzahl (Glynne 1925, Lemmerzahl 1930, Noble and Glynne 1970) veya siğil dokusundan kompost hazırlanarak kışlık sporangium ile çalışan Spieckermann (Spieckermann and Kothoff 1924) metotlarıyla ayırt edici patates çeşitleri vasıtasıyla tespit edilebileceği bildirilmektedir. 12

23 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1 Materyal Çalışmanın ana materyalini Patates siğil hastalığının görüldüğü Nevşehir, Niğde, Kayseri ve Ordu illerinden alınan siğil materyali, Avrupa ırklarını ayırt edici patates çeşitleri (Deodara veya Corine, Producent, Delcora, Miriam, Saphir, Belita) ve Ukrayna ırklarını ayırt edici patates çeşitleri (Poliska rojeva, Svitanok kyivskiy, Volovetska, Kobza, Nesabudka, Kosin-95, Barbara, Bojedar, P hibrit ve Lorh); Nevşehir, Niğde, Kayseri ve Ordu illerinden elde edilen S. endobioticum izolatları oluşturmaktadır (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1 Nevşehir, Niğde, Kayseri ve Ordu illerinden toplanan Synchytrium endobioticum izolatları ve alındığı yerler Nevşehir 1 Nevşehir/Kaymaklı Kasabası Üretici Osman ERDENER Nevşehir 2 Nevşehir/Kaymaklı Kasabası Nevşehir 6 Nevşehir/Merkez Kaymaklı Özlüce sınırı Üretici Yusuf DALCI Yüksek gerilim Hattı yanı Nevşehir 7 Nevşehir/Merkez Derinkuyu ilçesi Güneyce Köyü Yılancıbaşı mevkii Üretici Yusuf ERBAŞI Nevşehir 10 Nevşehir/Merkez Çardak Köyü, Eneği boğazı mevkii Üretici Ahmet ÖZTÜRK Niğde 1 Niğde Merkez Ağcaşar köyü Niğde 4 Niğde Merkez Gölcük köyü Bulduk mevkii Üretici Ünal BEYGÜR Niğde 5 Alay Kasabası Yalvaç Kalıntıları (Alay 386) Üretici Hazım ERAS Nevşehir 3 Nevşehir/Derinkuyu ilçesi Nevşehir 4 Nevşehir/Derinkuyu ilçesi Nevşehir 8 Nevşehir/Merkez Çardak köyü Eneği boğazı mevkii Üretici: Nevzat ERASLAN Niğde 2 Niğde Merkez Gölcük köyü Yatmış mevkii Üretici Kemal OLGUN Kayseri 1 Kayseri/Yeşilhisar Derbentbaşı Köyü Kayseri 2 Kayseri/Yeşilhisar Gülbayır köyü Nevşehir 5 Özlüce Köyü Kaymaklı yolu sonu Üretici Şevki ÜNVER Nevşehir 9 Nevşehir/Merkez Çardak Köyü, Çekirge Mevkii Üretici Kamuran TANRIKULU Niğde 3 Niğde Merkez Gölcük köyü Yatmış mevkii Üretici Ünal BEYGÜR Ordu 1 Ordu/Aybastı 13

24 3.2 Yöntem Patates siğil hastalığının görüldüğü Niğde, Nevşehir, Kayseri ve Ordu ilerinde patates tarlalarında sürvey yapılmıştır. Her tarlaya ait toplanan siğiller patojenin ırklarının belirlenmesi amacıyla eldeki materyalin taze siğil ya da kompost haline getirilmiş olmasına bağlı olarak Glynne-Lemmerzahl metodu, Spieckermann metodu, Saltykova ve Yakovleva nın yöntemlerine göre test edilmiştir İzolatların elde edilmesi Hastalığın görüldüğü Niğde, Nevşehir, Kayseri ve Ordu ilerinde yapılan sürvey çalışmalarında; daha önce bulaşık olduğu belirlenen tarlalar etrafında Patates Siğil Hastalığı Uygulama Talimatı nda (Anonim 2004) bildirildiği üzere hasat esnasında tarlada zik zak çizilerek yumru kontrolleri yapılmıştır. Tarlalarda hastalık genellikle birkaç bitkide lokal olarak bulunmuştur. Belirti gösteren yumrulardan siğil kısımları ayrılarak karton torbalara konulmuş, her tarlaya ait örnek etiketlenerek laboratuara getirilmiştir. Az miktardaki siğiller Agria veya Marfona patates çeşitleri üzerinde laboratuar şartlarında çoğaltılmış, çoğaltılan her bir siğil örneği bir izolat kabul edilmiştir Glynne-Lemmerzahl metodu Bu metotta yumrular Rhizoctonia solani nin gelişiminin engellenmesi amacıyla Moncerem CA (pencycuron + captan) ile ilaçlanmıştır. Bir ve iki mm uzunluğundaki sürgünlere sahip yumru göz alanları 27x27 mm boyutlarında kesilmiştir (Şekil 3.1). Göz kısımlarının etrafı ılık vazelin ile çevrilmiş ve bu halka içerisine bir iki damla su damlatılmıştır (Şekil 3.2). 14

25 Şekil 3.1 Yumru göz alanlarının (1-2 mm uzunluğundaki sürgünlere sahip) kesilmiş kısımları Şekil 3.2 Patates göz kısımları etrafının ılık vazelin ile çevrilmesi ve su damlatılması Her bir ayırıcı çeşit için iki bağımsız test ve her test için her çeşitten 25 göz alanı kullanılmıştır. Irkı tanımlanacak taze siğil dokusundan 2-3 g veya daha büyük taze siğil dokusu kesilerek vazelinle çevrilmiş alana yerleştirilmiştir (Şekil 3.3). 15

26 Şekil 3.3 Taze siğil dokusunun kesilerek vazelinle çevrilmiş alana yerleştirilmesi Üzerlerine taze siğil yerleştirilen göz alanları 8-12 C de 48 saat inkubasyona bırakılmıştır. Daha sonra taze siğil dokusu yumrular üzerinden alınarak yumruların üstü nemli bir kompost veya toprakla 2 cm kalınlığındaki örtülerek gün, 16-18ºC de bekletilmiş (Şekil 3.4) ve sonuçlar değerlendirilmiştir (Glynne 1925, Lemmerzahl 1930, Noble and Glynne, 1970). Şekil 3.4 Kompostla örtülmüş inoküleli göz alanları 16

27 Patates çeşitlerinin reaksiyon değerlendirmesi Çizelge 3.2 de verilen skalaya göre yapılmıştır (Langerfeld and Stachewich 1994). 17

28 Çizelge 3.2 Glynne-Lemmerzahl metoduna göre ırk belirlenmesinde kullanılan skala (Langerfeld and Stachewich 1994). Çok dayanıklı (Dayanıklı grup 1) Erken savunma nekrozları, herhangi gözle görülür bir sorus yok Dayanıklı (grup 1) Geç savunma nekrozları; sorus oluşumu kısmen görülebilir, soruslar olgun değil veya olgunluktan önce nekrotik lekeli Az dayanıklı (Dayanıklı grup 2) Az hassas Çok geç savunma nekrozları, tek bir sorus oluşumu veya sorus alanlarında gelişme fakat tamamıyla nekrozla kaplanmış, savunma reaksiyonları baskın fakat her zaman olgunlaşmış sorus alanlarından hızlı olmayan enfeksiyon yayılışı, sayıları beşe kadar olabilen nekrotik olmayan sori oluşumu, yumrudan zonla ayrılan net nekrozlar, çeşite yüksek saldırı belirtisi Enfeksiyon dağılmış, sori ve sorus alanları nekrotikleşmemiş, az sayıda, nekrozlar gözler üzerindeki diğer enfeksiyon alanları bulunabilir, gözlerde şekil bozukluğu (kalınlaşma) olabilir Çok hassas Yoğun enfeksiyon alanları, nekrozlaşan sori ve sorus alanları, ön tümör formu oluşumu 18

29 Çizelge 3.2 de ilk 3 grupta yer alan çeşitlerin reaksiyonu dayanıklı (R) diğer 2 grupta yer alan çeşit reaksiyonları hassas (S) olarak değerlendirilmiştir Spieckermann metodu Bu metoda göre taze siğillerden kompost hazırlanmıştır. Siğiller 1 cm büyüklüğünde kesilmiş ve 1 kg siğil 3 kg kum ile karıştırılarak C de inkubasyona bırakılmıştır. Karışım her gün çeşme suyu veya saf su ile nemlendirilmiştir. Karışım ilk 2 ayda günlük olarak, son iki ayda ise haftalık karıştırılmıştır. Daha sonra 2 ay süreyle nemlendirme ve karıştırma işlemi yapılmayarak aynı sıcaklıkta kurutularak toplam 6 ayda kompost yapımı tamamlanmıştır (Şekil 3.5). Şekil 3.5 Kompost yapımında günlük nemlendirme ve karıştırma işlemi Her test için hassas çeşitlerden 54 yumru kullanılmış ve 4 C de tutulan yumrulardan, esas gözlerden en az birini içeren doku kısmı (2x2 cm) kesilmiştir. Bu çıkarılmış gözler 19

30 buharla 100 C de 2 saat dezenfekte edilmiş ve bir nemlendirici bulunan, 1 cm kalınlığında, ahşap bir kutu içerisine (24.0 x 37.5 x 4.5 cm) aralarında 2 mm olacak şekilde dokuz sıra şeklinde yerleştirilmiştir. Yirmidört saat serin bir yerde (4-18 C de) kurutulmuştur. Göz alanları iyi bir şekilde nemlendirildikten sonra her göz alanı üzerindeki göze 1-1,5 g inokulum konulmuştur. Göz alanları tekrar nemlendirilerek C de karanlıkta yüksek nemde (başlangıçta % 80, 14 gün sonra % 90 a getirilecek) bırakılmıştır. Yetiştirme periyodu boyunca göz alanları iyi bir şekilde nemlendirilmiştir. Sekiz-on gün sonra ana sürgün (6-8 cm ulaştığında) 1 cm kalacak şekilde kesilmiştir. Sonraki 8-10 günde yan sürgünlerin uzunluğu 8-10 cm e ulaşınca sürgünler 3,5 cm kalacak şekilde tekrar kesilmiş, bundan sonra bu işlem iki kez daha yapılmıştır (Şekil 3.6). Şekil 3.6 Spieckermann test metoduna göre hazırlanan ve inoküle edilen yumru göz alanları Çeşitlerin reaksiyon değerlendirmeleri Çizelge 3.3 de verilen bu metodun skalasına göre yapılmıştır (Spieckermann and Kothoff 1924). 20

31 Çizelge. 3.3 Spieckermann metoduna göre çeşit reaksiyonlarının değerlendirildiği skala Erken savunma nekrozları (Almanya tip 1, Hollanda tip -) Ölü epidermal hücreler koyu kahve renkli, sık sık çizgi veya merdiven şeklinde, gözler üzerinde bozulmalar. Sorus oluşumu yok, fungusun istilası çok fazla belirgin değil. Bu tip R (dayanıklı ) olarak değerlendirilmiştir. Geç savunma nekrozları (Almanya tip 2, Hollanda tip P) Nekrotik alanlar daha geniş, dağılmış ve kahverengi veya olgun sori oluşumu. Bu tip R (dayanıklı ) olarak değerlendirilmiştir. Çok geç savunma nekrozları (Almanya tip 3, Hollanda tip F) Az hassas (Almanya tip 4, Hollanda tip R): Tek olgun sori veya sorus alanları sporangia gelişmesi ile birlikte fakat tamamen nekrozlar tarafından çevrilmiş. Savunma nekrozları baskın fakat olgunlaşma alanında veya sorustan daha hızlı değil, sayısı 5 kadar nekrotik olmayan sori veya sporangia, aynı zamanda nekrozlar yumru parçalarının içinde belirgin. Bu tip R (dayanıklı ) olarak değerlendirilmiştir. Yayılmış enfeksiyon, yumru parçalarının diğer alanlarına yayılmış nekrozlar. Gözler bozulmuş olabilir. Bu tip enfeksiyon S (hassas) olarak kabul edilmiştir. Hassas (Almanya tip 5, Hollanda tip I,II,III,IV,V,X): Küçük, büyük nekrotik olmayan enfeksiyon alanları ve tümörler. Tümörler ve gözler üzerinde enfeksiyon alanları yoğun meydana gelmiş. Göz formasyonu engellenmiştir. Büyüklüğüne göre, siğil sınıflandırılabilir (I, 2-3 mm; II, 4-5 mm; III, 6-7 mm; IV, 8-10 mm; X, mm ve daha büyük). Bu tip enfeksiyon S (hassas) olarak kabul edilmiştir. Avrupa ırklarının belirlenmesi için kullanılan Glynne-Lemmerzahl ve Spieckermann metotlarıyla Synchytrium endobioticum un farklı patotiplerinin belirlenmesinde kullanılan ayırt edici patates çeşitleri ve reaksiyonları Çizelge 3.4 de verilmektedir (EPPO 2004). 21

32 Çizelge 3.4 Synchytrium endobioticum un Avrupa daki farklı ırklarının belirlenmesinde kullanılan ayırt edici patates çeşitleri ve reaksiyonları (EPPO 2004). Çeşitler Synchytrium endobioticum un ırkları Deodara S S S S S Tomensa S S S S S Eeersterling S S S S S Producent R S S S S Combi R S S S S Saphir R S R R R Delcora R R R S S Miriam R R R R S Karolin R R R R R Ulme R R R R R Belita R R R R - Langerfeld et al.1994 e göre ; Panda R R R R R Sissi R R R R S R : Dayanıklı, S : Hassas Saltykova ve Yakovleva yöntemi Türkiye izolatlarının Ukrayna ırklarına uyup uymadıklarının belirlenmesi amacıyla Nevşehir, Niğde ve Kayseri illerinden elde edilen 14 izolat Saltykova ve Yakovleva yöntemi (Saltykova and Yakovleva 1976) kullanılarak incelenmiştir. Irk ayırıcı patates çeşitlerinin (Poliska rojeva, Prolisok, Svitanok kyivskiy, Volovetska, Kobza, Nesabudka, Kosin-95, Barbara, Bojedar) göz alanları çıkarılmıştır (Şekil 3.7). Her bir çeşitten 3 tekerrür ve her tekerrürde 3 yumru + 3 gözden oluşan kontrol olmak üzere hazırlanan ırk ayırıcı patateslere Spieckermann test metoduna göre hazırlana 15 izolata ait kompost inoküle edilmiştir. Kontrol patates çeşiti olarak burada test edilecek tüm ırklara hassas olduğu bilinen P hibrit veya Lorh patates çeşitleri kullanılmıştır. 22

33 Şekil 3.7 Saltykova ve Yakovleva (1976) yönteminde patates çeşitlerinin göz alanları çıkarılması Bu çalışmada kullanılan deneme deseni Çizelge 3.5 ve Şekil 3.8 de verilmektedir. Çizelge 3.5 Saltykova ve Yakovleva (1976) yönteminde her bir izolat için ırk ayırıcı patates çeşitlerinin testlendiği deneme deseni Patotip Ayırıcı Patates Çeşitleri(O) Poliska rojeva Prolisok Svitanok kyivskiy Volovetska 1. Tekerrür O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O Kontrol (0) Tekerrür O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O Kontrol (0) Tekerrür O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O Kontrol (0) O: Testte kullanılan ayırıcı patates çeşidi, 0: Kontrol patates çeşidi Kobza Nesabudka Kosin-95 Barbara Bojedar 23

34 Şekil 3.8 Synchytrium endobioticum un patotip ayırıcı patates çeşitleri ile kurulan deneme deseni Bu testte de patates çeşitlerinin göz alanlarının etrafı vazelin+parafin (1:1) karışımıyla çevrilmiş (Şekil 3.9) ve sulanmış (Şekil 3.10) üzerlerine yaklaşık 2-3 g S. endobioticum kompost inokulumu yerleştirilmiştir (Şekil 3.1.). Şekil 3.9 Göz alanlarının etrafı vazelin+parafin (1:1) karışımıyla çevrilmesi 24

35 Şekil 3.10 Patates çeşitlerinin göz alanlarına su verilmesi Şekil 3.11 Göz alanları üzerine her izolata ait kompostun konulması 25

36 İnokulasyon yapılan yumrular karanlıkta +11 C de 24 h inkubasyona bırakılmıştır. İnkubasyon süresi tamamlandıktan sonra yumrular 18 C ye alınmış, 2 2,5 ay süresince günlük nemlendirmeler yapılarak test tamamlanmıştır. Saltykova ve Yakovleva (1976) yönteminde patates çeşitlerinin reaksiyonları Çizelge 3.6 de verilen skalaya göre yapılmıştır (Melnik 2003). Çizelge 3.6 Saltykova ve Yakovleva (1976) yönteminde ırk belirlenmesinde kullanılan skala Grup 1 (Dayanıklı) Grup 2 (Dayanıklı) Grup 3 (Hassas) Enfekte edilmiş sürgünlerde nekrozlar, bireysel soruslar (her sürgünde en fazla 5) bulunabilir Geç lokalize veya genel nekroz ile bağlantılı olarak dağınık veya toplu enfeksiyon çıkar veya hiçbir nekroz olmayabilir Sürgünler deforme olmuş ve siğiller genellikle görülür. Ukrayna ırk ayırt edici patates çeşitleri ve bazı ırkların bu çeşitlerdeki reaksiyonları Çizelge 3.7 de verilmektedir Çizelge 3.7 Ukrayna ırk ayırt edici patates çeşitleri ve bazı ırkların bu çeşitlerdeki reaksiyonları Patates Synchytrium endobioticum ırklarına gösterilen reaksiyonlar Çeşitleri Poliska rojeva S S S S S Prolisok R S S S S Svitanok R S S S S kyivskiy Volovetska R R S S S Kobza R S S R S Nesabudka R S S S R Kosin-95 R S R R S Barbara R S S R R Bojedar R R R R R R : Dayanıklı, S : Hassas 26

37 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1 Patates Siğili Etmeninin Irklarının Belirlenmesi Avrupa ayırıcı çeşitleri ile elde edilen sonuçlar Avrupa ırklarının araştırılması amacıyla taze siğil dokusu mevcut olduğu ve daha çabuk sonuç verdiği için Karadeniz Bölgesinden Ordu ili Aybastı ilçesine ait 1 izolat, Orta Anadolu bölgesinden Nevşehir ili Kaymaklı kasabasından 1 izolat olmak üzere toplam 2 izolat Glynne-Lemmerzahl metoduyla testlenmiştir. Orta Anadolu bölgesinden Nevşehir ili Kaymaklı kasabası ve Derinkuyu ilçesinden 4 ve Niğde ili Merkez Ağcaşar köyü 1 izolat olmak üzere alınan toplam 5 izolat ise Spieckermann metoduna göre test edilmiştir. Karadeniz Bölgesi Ordu ilinden alınan ve Glynne-Lemmerzahl metoduna göre iki kez test edilen Ordu 1 izolatına ait sonuçlar Çizelge 4.1 de verilmektedir. Yapılan test sonucu Avrupa ayırıcı patates çeşitlerinin Synchytrium endobioticum a reaksiyonları (Langerfeld et al. 1994, EPPO 2004, Baayen et al. 2006) Almanya nın ayırıcı çeşitleri ile karşılaştırılmıştır (Çizelge 4.2). 27

38 Çizelge 4.1 Glynne-Lemmerzahl metoduna göre test edilen Ordu 1 izolatının ayırıcı patates çeşitlerindeki reaksiyonları Birinci test sonuçları İkinci test Toplam Glynne-Lemmerzahl metodu Glynne-Lemmerzahl metodu Glynne-Lemmerzahl Ordu1 Patates skalasına göre enfeksiyon skalasına göre enfeksiyon metodu skalasına göre izolat çeşitleri tipindeki yumru sayısı tipindeki yumru sayısı enfeksiyon tipindeki sonucu yumru sayısı Dayanıklı Hassas Dayanıklı Hassas Dayanıklı Hassas Irk Tomensa S Sorka R Saphir R Desiree R Miriam R Sissi R Karolin R Ulme R Panda R : Çok dayanıklı (Dayanıklı grup 1), : Dayanıklı (grup 1), : Az dayanıklı (Dayanıklı grup 2), : Az hassas, : Çok hassas Çizelge 4.2 Avrupa ayırıcı patates çeşitlerinin Synchytrium endobioticum a reaksiyonlarının Ordu 1 izolatı ile karşılaştırılması Çeşitler Synchytrium endobioticum ırkları Ordu 1 izolat sonucu Tomensa S S S S S S Deodara S S S S S Eersterling S S S S S Sorka R S S S S R Producent R S S S S Combi R S S S S Desiree R S S S S R Saphir R S R R R R Miriam R R R R S R Sissi R R R R S R Karolin R R R R R R Ulme R R R R R R Panda R R R R R R Belita R R R R - S: Hassas, R: Dayanıklı 28

39 Çizelge 4.1 de yer alan Ordu 1 izolatına ait patates çeşitlerinin reaksiyonları incelendiğinde birinci test sonuçlarında Glynne-Lemmerzahl metodu skalasına göre; Tomensa çeşiti az hassas reaksiyon kademesinde 8, çok hassas kademesinde 18 yumru bulunduğu için hassas; ikinci test sonuçlarına göre ise dayanıklı kademede 1, az dayanıklı kademede 3, az hassas kademede 2, ve 9 yumruda çok hassas enfeksiyon gösterdiği için hassas olarak değerlendirilmiştir. Sorka çeşiti çok dayanıklı grup skalasında birinci test sonucunda 2, ikinci testte ise 7 yumruda reaksiyon vermiştir. Bu çeşit birinci testte dayanıklı grup skalasında 11, ikinci testte ise 13 yumruda reaksiyon göstermiş ve dayanıklı olarak değerlendirilmiştir. Saphir çeşiti birinci teste çok dayanıklı grup skalasında 2, ikinci testte çok dayanıklı grup skalasında 4 yumruda, dayanıklı grup skalasında ise birinci testte 11, ikinci testte 7 yumruda enfeksiyon vermiştir. Bu çeşitte ikinci testte 1 yumruda az dayanıklı skalasında reaksiyon tespit edilmiş ve çeşit dayanıklı olarak değerlendirilmiştir. Desire, Miriam, Sissi çeşitleri sırasıyla birinci testte çok dayanıklı grup skala değerinde 2, 1, 5 yumruda, dayanıklı grup skala grubunda ise sırasıyla 11, yumruda reaksiyon göstermişlerdir. İkinci testte ise Desire, Miriam, Sissi çeşitleri sırasıyla çok dayanıklı grup skalasında sırasıyla 1, 1, 9 yumruda, dayanıklı grup skalasında ise sırasıyla 3, 2, 3 yumruda reaksiyon vermiştir bu sonuçlarla bu çeşit dayanıklı olarak değerlendirilmiştir. Panda çeşiti birinci ve ikinci teste sırasıyla 2 ve 12 yumruda çok dayanıklı grup, 24 ve 4 yumruda ise dayanıklı grup skalasında reaksiyon göstererek dayanıklı reaksiyon vermiştir. Karolin, Ulme çeşitleri ikinci testte elde edilmiş ve yapılan testte Karolin çeşiti 6 yumruda çok dayanıklı, 6 yumruda dayanıklı skala değerinde, Ulme çeşidi ise çok dayanıklı grupta 12, dayanıklı grupta 4 yumruda reaksiyon vermiş her iki çeşitte dayanıklı olarak değerlendirilmiştir. Bu sonuçlar Çizelge 4.2 deki Avrupa ırk ayırıcı çeşitlerinin Synchytrium endobioticum un yaygın ırklarının (1, 2, 6, 8, 18) reaksiyon tablosu ile karşılaştırıldığında; Tomensa çeşidinin hassas, Sorka, Desiree, Saphir, Miriam, Sissi, Karolin, Ulme ve Panda çeşitlerinin dayanıklı reaksiyon verdiği tek ırk olan Avrupa ırk 1 de gösterilen reaksiyon sonuçları ile aynıdır. Elde edilen test sonuçlarından Karadeniz Bölgesi Ordu ili Aybastı ilçesinden alınan Ordu 1 izolatın ırk 1 olduğu tespit edilmiştir. 29

40 Orta Anadolu bölgesinden Nevşehir ili Kaymaklı kasabasından alınan ve Glynne- Lemmerzahl metoduna göre iki kez test edilerek elde edilen Nevşehir 1 izolatına ait sonuçlar Çizelge 4.3 de verilmektedir. Yapılan test sonucu Avrupa ayırıcı patates çeşitlerinin Synchytrium endobioticum a reaksiyonları (Langerfeld et al. 1994, EPPO 2004, Baayen et al. 2006) tablosu ile karşılaştırılmıştır (Çizelge 4.4). Çizelge 4.3 Glynne-Lemmerzahl metoduna göre test edilen Nevşehir 1 izolatının ayırıcı patates çeşitlerindeki reaksiyonları Patates çeşitleri Birinci test sonuçları İkinci test Toplam Glynne-Lemmerzahl metodu Glynne-Lemmerzahl metodu skalasına göre enfeksiyon skalasına göre enfeksiyon tipindeki yumru sayısı tipindeki yumru sayısı hassas, : Çok hassas Glynne-Lemmerzahl metodu skalasına göre enfeksiyon tipindeki yumru sayısı ndeki yumru sayısı Dayanıklı Hassas Dayanıklı Hassas Dayanıklı Hassas Tomensa S Sorka S Saphir R Desiree S Miriam R Sissi S Karolin R Ulme R Belita R Panda S : Çok dayanıklı (dayanıklı grup 1), : Dayanıklı (grup 1), : Az dayanıklı (dayanıklı grup 2), : Az Nevşehir 1 izolatı sonucu 30

41 Çizelge 4.4 Avrupa ayırıcı patates çeşitlerinin Synchytrium endobioticum a reaksiyonlarının Nevşehir 1 izolatı ile karşılaştırılması Çeşitler Synchytrium endobioticum ırkları Nevşehir 1 izolat sonucu Tomensa S S S S S S Deodara S S S S S Eeersterling S S S S S Sorka R S S S S S Producent R S S S S Combi R S S S S Saphir R S R R R R Desiree R S S S S S Miriam R R R R S R Sissi R R R R S S Delcora R R R S S Karolin R R R R R R Ulme R R R R R R Belita R R R R - R Panda R R R R R S R: Dayanıklı, S: Hassas Nevşehir 1 izolatı ile Glynne-Lemmerzahl metoduna göre yapılan iki testte Tomensa çeşiti birinci teste dayanıklı skala grubunda 4, az hassas skalasında grubunda 4, çok hassas skalasında ise 5 yumruda reaksiyon vermiştir. İkinci teste ise dayanıklı grup skalasında 4, az hassas skala grubunda 4, çok hassas skala grubunda 13 yumruda reaksiyon vererek hassas olarak değerlendirilmiştir. Sorka çeşidi birinci testte dayanıklı skala grubunda 2 yumruda enfeksiyon verirken çok dayanıklı grupta 1, az hassas skala grubunda 2, çok hassas skala grubunda ise 10 yumruda reaksiyon vermiştir. İkinci testte ise az dayanıklı skala grubunda 3, az hassas skala grubunda 4, çok hassas skala grubunda 13 yumruda enfeksiyon göstererek hassas olarak değerlendirilmiştir. Saphir çeşiti birinci testte çok dayanıklı skala grubunda 3, dayanıklı skala grubunda 12 yumruda reaksiyon verirken, ikinci testte çok dayanıklı skala grubunda 9, dayanıklı skala grubunda 11 yumruda reaksiyon vermiş ve dayanıklı olarak değerlendirilmiştir. Desiree çeşidi birinci testte dayanıklı skala grubunda 6, az hassas ve çok hassas skala grupların 4 er yumruda reaksiyon göstermiştir. İkinci testte çok dayanıklı skala 31

42 grubunda 3, dayanıklı skala grubunda 6, az dayanıklı skala grubunda 3, az hassas skala grubunda 2, çok hassas skala grubunda 6 yumruda belirlendiği için hassas olarak değerlendirilmiştir. Miriam çeşidi birinci ve ikinci teste çok dayanıklı grupta toplam 17, dayanıklı grupta ise toplam 18 yumruda reaksiyon göstermiş, dayanıklı olarak değerlendirilmiştir. Sissi çeşidi birinci ve ikinci teste toplam çok dayanıklı grup skalada 3, dayanıklı grup skalada 19, az dayanıklı grup skalada 10, az hassas skalada 2 yumruda reaksiyon göstermiş hassas olarak değerlendirilmiştir. Karolin ve Ulme çeşitleri ikinci testte kullanılmış, bu iki çeşit çok dayanıklı grup skalasında sırasıyla 8, 12, dayanıklı skala grubunda her iki çeşitte de 8 er yumruda, az dayanıklı grupta 2, 3 yumruda reaksiyon vererek her iki patates çeşidi de dayanıklı olarak değerlendirilmiştir. Belita çeşidi 10 yumruda çok dayanıklı skala grubunda reaksiyon verirken, 8 yumruda da dayanıklı reaksiyon vermiş ve dayanıklı olarak değerlendirilmiştir. Panda çeşidi birinci testte çok dayanıklı grup skalasında reaksiyon vermezken ikinci testte çok dayanıklı skalada 6 yumruda reaksiyon vermiştir. Her iki teste dayanıklı grupta 11, az dayanıklı grupta 4, az hassas grupta 7, çok hassas grup skalasında da 16 yumruda reaksiyon göstererek hassas reaksiyon vermiştir. Nevşehir 1 izolatı Tomensa çeşidi hassas, Sorka çeşidi hassas sonucu ile ırk 2, 6, 8 ve 18 in reaksiyonlarına uygundur. Fakat Saphir dayanıklı ve Desiree hassas reaksiyonu ile ırk 2 sonuçlarından ayrılmaktadır. Miriam çeşidinin verdiği dayanıklı reaksiyon ile ırk 18 e, Sissi çeşidinin hassas reaksiyonuyla da ırk 6 ve 8 de verilen reaksiyonlara da uymadığı görülmektedir. Panda çeşidi tüm Avrupa ırklarına dayanıklı reaksiyon göstermekte ancak Nevşehir 1 izolatında verdiği hassas sonuçla Avrupa ırklarından ayrılmaktadır. Çizelge 4.4 de Avrupa ayırıcı patates çeşitlerinin Synchytrium endobioticum a reaksiyonlarının Nevşehir 1 izolatı ile karşılaştırıldığında bu patates çeşitlerinin reaksiyonlarının hiçbirine uymadığı görülmüştür. Orta Anadolu bölgesinden Nevşehir ili Kaymaklı kasabası ve Derinkuyu dan alınan 4 ve Niğde ili Merkez Ağcaşar köyü 1 izolat olmak üzere alınan toplam 5 izolat da Spieckermann test metoduna göre Avrupa ayırıcı patates çeşitleri ile testlenmiş ve 32

43 Niğde izolatı sonuçları Çizelge 4.5 de, Avrupa ayırıcı patates reaksiyonları ile karşılaştırılması Çizelge 4.6 da, Nevşehir izolatları Çizelge 4.7 de Avrupa ayırıcı patates reaksiyonları ile karşılaştırılması Çizelge 4.8 de verilmektedir. Çizelge 4.5 Spieckermann test metoduna göre test edilen Niğde 1 izolatının Avrupa ırk ayırt edici patates çeşitlerindeki reaksiyonları Çeşit Dayanıklı Reaksiyon Reaksiyon tipi Hassas Reaksiyon Kayıp 0 - P F R I II III IV V X Deodara S Producent S Saphir S Delcora S Miriam S Belita R R : Dayanıklı, S : Hassas Niğde1 izolat sonucu Çizelge 4.6 Avrupa ayırıcı patates çeşitlerinin Synchytrium endobioticum a reaksiyonlarının Niğde 1 izolatı ile karşılaştırılması Çeşitler Synchytrium endobioticum ırkları Tomensa S S S S S Niğde 1 izolat sonucu* Deodara S S S S S S Eeersterling S S S S S Producent R S S S S S Combi R S S S S Saphir R S R R R S Miriam R R R R S S Delcora R R R S S S Karolin R R R R R Ulme R R R R R Belita R R R R - R * Yaygın Avrupa ırklarının hiç birine uymamıştır 33