SUÇ TÜRLERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN İSTATİSTİKSEL ANALİZİ

Transkript

1 8. Türkiye Ekonometri ve İstatistik Kongresi Mayıs 2007 İnönü Üniversitesi Malatya SUÇ TÜRLERİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN İSTATİSTİKSEL ANALİZİ Mustafa Aytac * Serpil Aytaç Nuran Bayram Özet Çalışmanın amacı, sanığın işlediği suç türlerinde hangi değişkenlerin istatistiksel olarak daha etkin olduğunu tespit etmektir. Çalışma, Bursa Emniyet Müdürlüğü Olay Yeri Ekipler Amirliğine 2004 yılı Ocak- Aralık aylarında getirilen sanıklar içinde işyerinde suç işleyenlere önceden hazırlanmış anket formunun uygulanması şeklinde yapılmıştır. Toplam 807 veri analize tabi tutulmuş ve verilerinin analiz edilmesinde frekans dağılımları, çapraz tablolar ve multinominal lojistik regresyon analizinden yararlanılmıştır. Sanıkların %8 i kadın, %92 si erkeklerden oluşmaktadır. Sanıkların %10 unun okuma yazma bilmediği, %50 ye yakınının herhangi bir gelir kaynağı olmadığı, %72 sinin daha önce gözaltına alındığı, %66 sının daha önce gözaltına alınma nedeninin şimdiki ile aynı olduğu, %41 inin daha önce cezaevinde yattığı tespit edilmiştir. Bunun yanı sıra, şahsa karşı işlenen suçlarda suça karışan kişi sayısının daha fazla olduğu, işyeri ile ilgisi olmayanların daha fazla şahsa karşı suç işlediği, babası vefat eden sanıkların daha fazla suç işlediği, ekonomik nedenlerle daha fazla mala karşı suç işlendiği, kamu güvenliğine karşı suçların daha çok psikolojik nedenlerle işlendiği, daha önce aynı suçu işleyenlerin yine aynı suçu işlemeye devam ettiği, genç yaşlarda mala karşı suçların daha fazla işlendiği ve gündüzleri daha fazla şahsa karşı suçların işlendiği tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: İşyeri suçları, Suç türleri, Multinominal lojistik regresyon analizi Abstract To determine which variables statistically were more effective within the types of crimes performed by the accused. The study was performed in cooperation with Bursa Police Department where questionnaires were given to suspects who were accused of work place crimes. Frequency and cross tables and multinomial regression analysis were applied to 807 data. 8% of all suspects were women and the remaining 92% were men. 10% of all suspects were illiterate; nearly 50% had no source of income, 72% were previously charged, 66% were previously charged with the same crime and 41% were previously in prison. On the other hand, it was found that more people were involved in crimes against persons, people in no relation to work place were more involved in crime against persons, people whose father died had more tendency to crime, more of them played part in crime against property because of economical reasons, ones who were involved in crime previously had more chance of doing the same crime again and there were more crime against persons during day hours. Key words: Workplace crime, Type of offences, Multinomial logistic regression analysis * Uludağ Üniversitesi, İİBF, Ekonometri Bölümü, 16059

2 1. Giriş Tomovic (1979) kitabında Breckenridge in suç tanımı olarak davranış problemlerini şekillendiren deneyim ve etkilerin ardıllığında ve sosyo-kişisel organizasyon bozukluğundan kaynaklanan bir durum olarak tanımlar. Bu kişisel ve sosyal kontrollerin başarısızlığı ile ilgili çeşitli değişkenleri içeren dinamik bir sosyal süreçtir. Suç işlenmesinde, kişinin yetiştiği aile yapısının tipi, oluşturulan kontrol mekanizmaları, kişinin sosyal çevresi, içinde bulunduğu grubun normları ve değer yargıları etkili olmaktadır. Durkheim a göre, bir toplumsal sapma biçimi olan suç tüm toplumlarda görülür. Ancak toplumdan topluma farklılık gösterir. Bir toplumda suç sayılan davranış biçimi başka bir toplumda suç olarak görülmeyebilir (Durkheim, 1985). Hiçbir işyerinin suçtan muaf olmaması ve suçun en iyi iş koşullarında dahi işlenmesi işyeri suçlarının ciddi bir şekilde ele alınmasını gerektirir. Genellikle en çok güvenilen elemanlar tarafından işlenebilen suçlar, hırsızlık, sahtecilik, soygun, dolandırıcılık, para transferi, kredi kart dolandırılıcılığı şeklinde ortaya çıkmaktadır. Avustralya da yapılan bir çalışmada 10 işletmenin 8 inde işyeri dolandırıcılık suçunu çalışanların işlediği tespit edilmiştir (Workplace Crime, 2005). İşletmelere karşı suçun kaynakları dışsal ve içsel olmak üzere iki başlık altında ele alınabilir. Dışsal kaynaklar işyerine dışardan gelen suç eğilimleri şeklinde tanımlanabilir. Örneğin işletmenin bulunduğu bölgede uyuşturucu hareketliliği yaşanıyorsa işyeri bundan zarar görecektir. Daha yaygın olanı ise işyerini direkt hedef alan dışsal suçlardır. Amerika da yaygın olarak işlenen organize hırsızlık suçları buna örnektir. İşletmelere karşı içsel suç pek çok araştırmalara konu olmaktadır ve çok fazla kayıplara neden olmaktadır (Challinger, 1998). Clark & Hollinger (1983) tarafından bu alanda çalışmalar mal (hırsızlık) ve zaman çalınması (işe gelmemek yada geç gelmek, öğlen yemek zamanını uzatmak vb) olarak değerlendirilmiştir. Araştırmaların çoğu çalışanlar tarafından yapılan hırsızlık üzerinde yoğunlaşmaktadır. İçsel suçun bir başka şekli de sabotaj olarak ele alınabilir (işyerini yakmak gibi). Genellikle içsel suçlar işyerindeki düşük moral ile ilişkilendirilir (Sykes, 1997). Yoksulluk, işsizlik, sosyal eşitsizlik, yasal olmayan uyuşturucu ticareti, ateşli silahların alım satımı, suçluların sınır dışı edilmesi ve varolan suçlu adaletinin etkinsizliği suçun kaynakları arasında sayılmaktadır (Harriott 2002). Yapılan araştırmalar sonucunda işsizlerin veya düşük gelir grubuna sahip olan bireylerin suç işlemede yüksek bir yüzdeye sahip olduğu ortaya çıkarılmıştır (Australian Institute of Criminology, 2004 : McCarthy 1995; Salmelainen 1995; Lamontage vd. 1996; Sarasalo, Bergman & Toth 1997; Tonglet 2000). Krasnovsky and Lane (1998) bireyleri suça götüren faktörler arasında sosyal uzaklaşma ve depresyonun etkisi olduğunu belirtmişlerdir. Gottfredson & Hirshi a (1990) göre, eğitim durumu ile suçluluk arasında güçlü bir ilişki vardır. Suçluların eğitim durumları iyi değildir. Onlar okulu sevmezler ve okuldan kaçmaya yada okulu erken yaşta terk etmeye meyillilerdir. Sonuç olarak okul değişkeni yada eğitim durumu suç ve suç işlemede çok güçlü bir etkiye sahiptir. Cinsiyet ve suç arasında yakın bir ilişkinin olduğunu uluslararası suç istatistiklerinden görmek mümkündür. Erkekler kadınlara göre daha fazla suç işlemektedirler. Bununla birlikte kadının çalışma hayatında daha fazla yer almasıyla birlikte suç oranlarında da artış gözlenmiştir (Dönmezer, 1981).

3 Yapılan çalışmalar sonucunda yaş ile suç arasındaki ilişki ortaya çıkarılmıştır. Anti-sosyal faaliyetlere eğilim okul sıralarında başlamakta, yaşları arasında en yüksek sınıra çıkmakta ve yaşlılık çağı ile birlikte azalmaktadır (Dönmezer, 1981). Gillin, suçları ekonomik suçlar, cinsel suçlar, şiddet suçları ve siyasi suçlar olarak dört kategoride sınıflandırırken, Stahl, Finnegan & Kang (2003) suçları, şahsa karşı, mala karşı, kamu düzenine karşı, kamu güvenine karşı ve narkotik olarak beş kategoride sınıflamıştır. Brenner & Goodman (2002) tarafından yapılan çalışmada suçlar; sahsa karşı, mala karşı, devlete karşı ve ahlaki suçlar olarak dört kategoride ele almışlardır. Demirbaş (2001) ise, şiddet suçları, cinsel suçlar, mal aleyhine işlenen suçlar, trafik suçları, ekonomik suçlar, çevre suçları, bilgisayar suçları ve alkol ve uyuşturucu suçları olmak üzere on kategoride toplamıştır. Görüldüğü gibi literatürde suç türleri farklı şekillerde sınıflamaya tabi tutulmuştur. Türk Ceza Kanununa (TCK) göre suç türleri ise; vatana ihanet suçları, hürriyete karşı suçlar, devlet yönetimine karşı suçlar, adliyeye karşı işlenen suçlar, kamu düzenine karşı suçlar, kamu güvenine karşı suçlar, kamu esenliğine karşı suçlar, genel ahlaka ve aile düzenine karşı suçlar, kişiye karşı suçlar ve mala karşı suçlar şeklinde on farklı grupta ele alınmaktadır. Bu çalışmada da TCK deki suç türleri dikkate alınarak analizler yapılmıştır. Şunu da belirtmekte yarar vardır ki, çalışma işyeri suçlarını kapsadığı için TCK nın belirlediği on farklı suç türünden sadece üç farklı suç türü elde edilmiştir. Bunlar aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Analiz İçin Suç Kategorileri Mala karşı suçlar Kamu güvenine karşı suçlar Şahsa karşı suçlar 2. Amaç ve Yöntem Tablo 1: İşyerinde işlenen suçlara ait suç tanımları Suç Tanımları Başkasının malına zarar verme, dolandırıcılık, emniyeti suiistimal, hırsızlık, yağma Umumi sahtecilik, (resmi-özel evrakta sahtecilik) sahtecilik ile ilgili suçlar Kasıtlı adam öldürme, kastı aşan adam öldürme, yaralama, hakaret-sövme, özel tahrik, kişiye karşı şiddet Çalışmanın amacı, sanığın işlediği suç türlerinde hangi değişkenlerin istatistiksel olarak daha etkin olduğunu tespit etmektir. Uludağ Üniversitesi ile Bursa Emniyet Müdürlüğü nün birlikte yürüttükleri işbirliği protokolü çerçevesinde desteklenen ve kabul edilen İşyeri Suçları ve Bu Suçlara Neden Olan Faktörlerin Belirlenmesi ve Sektörel Suç Haritasının Çıkartılması adlı proje sonuçlarından bir kısmının analizle değerlendirilmesinden oluşan bu çalışmada veriler Bursa Emniyet Müdürlüğü Olay Yeri Ekipler Amirliğine 2004 yılı Ocak-Aralık aylarında getirilen sanıklar içinde işyerinde suç işleyenlere önceden hazırlanmış anket formunun uygulanması şeklinde yapılmıştır. Proje yürütücüleri tarafından hazırlanan anket formu şahıs bilgileri, suç bilgileri ve suç yeri bilgileri olmak üzere toplam üç bölümden oluşmaktadır. Bunun yanı sıra, şahıs bilgilerinde 33, suç bilgilerinde 13 ve suç yeri bilgilerin de ise 4 soru yer almıştır. Toplam 807 veri analize tabi tutulmuş ve verilerinin analiz edilmesinde frekans dağılımları, çapraz tablolar ve multinominal lojistik regresyon analizinden yararlanılmıştır.

4 3. Bulgular Bursa Emniyet Müdürlüğü Olay Yeri Ekipler Amirliğine 2004 yılında getirilen 807 sanığın %8 i kadın, %92 si erkeklerden oluşmaktadır. Sanıkların %10 unun okuma yazma bilmediği, %4 ünün sadece okuma yazma bildiği, %70 inin ilköğretim mezunu olduğu ve %16 sının da lise ve üstü eğitime sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu sanıkların %50 ye yakınının herhangi bir gelir kaynağı olmadığı, %28 inin daha önce gözaltına alınmadığı, %72 sinin ise daha önce gözaltına alındığı, %66 sının daha önce gözaltına alınma nedeninin şimdiki ile aynı olduğu, %41 inin daha önce cezaevinde yattığı, %11 ininin annesinin vefat ettiği, annesi vefat edenlerin %51 inin sanık 18 yaşından küçük iken olduğu, %21 inin babasının vefat ettiği, babası vefat edenlerin %53 ünün sanık 18 yaşından küçük iken olduğu, anne ve babası boşanan sanıkların %89 unun sanık 18 yaşından küçük iken boşandığı ve sanıkların %27 sinin ailesinde daha önce gözaltına alınan birilerinin olduğu tespit edilmiştir. Sanıkların cinsiyete göre yaş ve daha önceki sabıka sayısı dikkate alınarak hazırlanan tablo aşağıda sunulmuştur. Tablo 2 Sanığın cinsiyete göre yaş ve daha önceki sabıka sayısı değişkenlerindeki ortalama ve standart sapmaları (n=807) Değişkenler Kadın Erkek Toplam n Ort. s.s n Ort. s.s n Ort. s.s Yaş 61 22,80 10, ,20 9, ,01 9,46 Daha önceki sabıka sayısı 29 20,31 14, ,16 17, ,45 16,84 Tablodan kadın sanıkların yaş ortalamasının erkek sanıkların yaş ortalamasından düşük olduğu, buna karşın kadın sanıkların daha önceki sabıka sayısının erkek sanıkların daha önceki sabıka sayısından fazla olduğu görülmektedir. İlgili veri grubunda bağımlı değişken olarak sanığın işlediği suç türü, bağımsız değişkenler olarak olaya karışan kişi sayısı, sanığın işyeri ile ilgisi, sanığın babasının sağ-vefat durumu, sanığın suçu işleme nedeni, sanığın işlemiş olduğu önceki suç türü (sanığın yeni işlediği suç türü ile aynı kategorilere sahip), sanığın yaşı ve olayın gerçekleşme zamanı gibi değişkenler dikkate alınarak analize tabi tutulmuştur. Kuşkusuz suçlar sadece bu değişkenlere bağlı değildir. Ailede fert başına aylık gelir, ailedeki kişi sayısı, kardeş sayısı, ikametgah yeri gibi değişkenlerde suçu etkileyen faktörler arasında yer almaktadır. Yapılan çalışma beyana dayandığı için sanıklar pek çok değişkenin yer aldığı soruyu boş bırakmıştır. Bu nedenle sadece aşağıdaki değişkenler analize dahil edilmiştir. Ayrıca çalışmada yer alan suç nedeni değişkeninde diğer kategorisi, suç işlemeyi meslek yada alışkanlık haline getirenleri, suçun işlendiği yerde alınması gereken güvenlik önlemlerinin (personel, alarm, duvar, çit, kamera vs.) olmadığını yani güvenlik yetersizliğini, sektörün veya işletmenin yapısından kaynaklanan alınması gereken önlemleri belirtmektedir.

5 Tablo 3 Suç türü bağımlı değişkeni için lojistik regresyon analizinde kullanılan değişkenlerin frekans dağılımı Değişkenler Kategoriler N % Suç türü Mala karşı suçlar ,3% Kamu güvenine karşı suçlar 39 7,3% Şahsa karşı suçlar 45 8,4% Sanığın işyeri ile ilgisi Var 66 12,3% Yok ,7% Babasının sağ-vefat Sağ ,7% Vefat ,3% Suç nedeni Ekonomik ,4% Psikolojik ,8% Diğer ,8% Önceki suç türü Mala karşı suçlar ,3% Kamu güvenine karşı suçlar 28 5,2% Şahsa karşı suçlar 99 18,5% Sanığın yaşı ,9% ,8% ,9% ,4% Zaman Gece ,1% Gündüz ,9% Toplam ,0% Bağımlı değişken üç kategoriden oluştuğu için iki ayrı model ortaya çıkmıştır. Birinci modelde mala karşı işlenen suçlar ile şahsa karşı işlenen suçlar karşılaştırılmakta, ikinci modelde ise, kamu güvenine karşı işlenen suçlar ile şahsa karşı işlenen suçlar karşılaştırılmaktadır. Tablo 4: Suç türü bağımlı değişkeni için multinominal lojistik regresyon analizi Bağımsız Değişkenler 1. Model 2. Model Kategoriler B p Exp (B) B p Exp (B) Sabit 1,438,147 -,091,933 Suça Karışan Kişi Sayısı Sürekli değ. -,370,019,691 -,005,979,995 İşyeri İle İlgisi 1 Evet -1,287,022,276 1,700,011 5,475 Baba Sağ-Vefat 2 Sağ -1,398,016,247-2,579,001,076 Suçu İşleme Nedeni 3 Ekonomik 3,031,000 20,716 2,642,003 14,042 Psikolojik 2,839,000 17,099 3,924,000 50,586 Önceki Suç Türü 4 Mala karşı 2,443,000 11,509,525,469 1,690 Kamu güv.,455,621 1,576 2,374,018 10, ,487,108 4,426,122,915 1,130 Yaş ,565,005 13,000 1,913,062 6, ,701,063 5,479 1,389,138 4,009 Zaman 6 Gece -2,200,000,111-3,340,000,035 Referans kategorileri: 1 Hayır; 2 Vefat; 3 Diğer; 4 Şahsa karşı; ; 6 Gündüz Kurulan modelin doğru sınıflama yüzdesi %90,3 dür.

6 Mala karşı işlenen suçlar ile şahsa karşı işlenen suçların karşılaştırıldığı birinci modelde, mala karşı işlenen suç türünde suça karışan kişi sayısının şahsa karşı işlenen suçlara karışan kişi sayısına kıyasla daha az olduğu, diğer bir ifade ile, şahsa karşı işlenen suçlarda suça karışan kişi sayısının daha fazla olduğu tespit edilmiştir. İşyeri suçlarında işyeri ile ilgisi olmayanların daha fazla şahsa karşı suç işlediği, babası vefat edenlerin daha fazla suç işlediği, ekonomik nedenlerle yaklaşık 21 kat, psikolojik nedenlerle de yaklaşık 17 kat daha fazla mala karşı suç işlendiği, daha önce mala karşı suç işleyen sanıkların 11,5 kat daha fazla aynı suç türünü işlediği (bu durum sanıkların daha çok önceden işlediği suçu işlemeye devam ettiğini veya suçta uzmanlaşmaya gittiğinin bir göstergesi şeklinde yorumlanabilir), yaş arasında olan sanıkların yaş arası olan sanıklara nazaran 13 kat daha fazla mala karşı suç işlediği ve şahsa karşı işlenen suçlara kıyasla gece daha az mala karşı suçların işlendiği (yani şahsa karşı suçların daha çok gündüz işlendiği) sonuçlarına ulaşılmıştır. Kamu güvenine karşı işlenen suçlar ile şahsa karşı işlenen suçların karşılaştırıldığı ikinci modelde, işyeri ile ilgisi olan sanıkların yaklaşık 5,5 kat daha fazla kamu güvenine karşı suç işlediği (resmi-özel evrakta sahtecilik vb), babası vefat edenlerin daha fazla suç işlediği, ekonomik nedenlerle yaklaşık 14 kat, psikolojik nedenlerle 50,6 kat daha fazla kamu güvenine karşı suç işlendiği, daha önce kamu güvenine karşı suç işleyen sanıkların 10,7 kat daha fazla aynı suç türünü işlediği ve bu suçların gündüz daha fazla işlendiği sonuçlarına ulaşılmıştır. 4. Sonuç Sanığın işlediği suç türlerinde hangi değişkenlerin istatistiksel olarak daha etkin olduğunun ortaya çıkarılmasının amaçlandığı bu çalışmada, analiz sonuçları genel olarak değerlendirildiğinde aşağıdaki bulgulara ulaşılmıştır. Şahsa karşı işlenen suçlarda suça karışan kişi sayısının daha fazla olduğu, İşyeri ile ilgisi olmayanların daha fazla şahsa karşı suç işlediği, Babası vefat eden sanıkların daha fazla suç işlediği, Ekonomik nedenlerle daha fazla mala karşı suç işlendiği, Kamu güvenliğine karşı suçların daha çok psikolojik nedenlerle işlendiği, Daha önce aynı suçu işleyenlerin yine aynı suçu işlemeye devam ettiği, Genç yaşlarda mala karşı suçların daha fazla işlendiği, Gündüzleri daha fazla şahsa karşı suçların işlendiği tespit edilmiştir. Kaynaklar Australian Institute of Criminology (2004), Crimes against Business: A Review of Victimisation, Predictors and Prevention, Technical and Background Paper, No. 11 Brenner S. W., Goodman M. D., (2002), Cybercrime: The Need to Harmonize National Penal and Procedural Laws, International Society for the Reform of Criminal Law 16th Annual Conference, Technology and Its Effects on Criminal Responsibility, Security and Criminal Justice, December 6-10, Challinger D., (1998), The realities of crime against business, Crime Against Business Conference, The Australian Institute of Criminology, Melbourne June

7 Dönmezer S., (1981), Kriminoloji, 6. Baskı, İstanbul Üniversitesi Yayın No:2891, Hukuk Fakültesi No:639, İstanbul. Durkheim E., (1985), Toplumbilimsel Yöntemin Kuralları, Çev: C. B. Akal, B/F/S Yayınları, İstanbul. Friedrichs, David, O. (2002); Occupational Crime, Occupational Deviance, and Workplace Crime: Sorting out the difference, Criminal Justice, Vol.2(3): Gottfredson M, Hirschi T. (1990), A general theory of crime. Palo Alto, CA. Stanford University Press Harriott A., (2002), Crime Trends In The Caribbean and Responses, Report the United Nations Office on Drugs and Crime, November 12 Stahl A, Finnegan T, Kang W. (2003) Easy Access To Juvenile Court Statistics: (Online) Washington Dc: U.S Department Of Justice. Office Of Juvenile Justice And Delinquency Prevention, Tomovic, V.A. (1979), Definitions in Sociology: Convergence, Conflict And Alternative Vocabularies. Diliton Publications, Inc.: St. Catherines, Ontario. Tutar Erol (Editor), (2002), Ulaşım Nisan 2006 Workplace Crime: It s a crime: why don t many private companies take workplace fraud seriously?, (2005), Facts from the 2005 Chubb, Private Company Risk Survey