YOZGAT EKONOMİSİ VE KAPSAYICI SOSYAL KALKINMA

Transkript

1 YOZGAT EKONOMİSİ VE KAPSAYICI SOSYAL KALKINMA Fahri SEKER 1, Murat ÇETİN 2 Özet Yeni kalkınma yaklaşımları; ülkelerin, bölgelerin ve illerin gelişiminin en önemli unsurunun kültür ve kapsayıcı kurumlar olduğunu vurgulamaktadırlar. Yozgat, beş bin yıllık sosyal, kültürel ve kurumsal birikimi ile tatmin edici bir kalkınma için gerekli potansiyele sahip bir şehir konumundadır. Ekonomik büyüme ve gelişmenin finansal ve fizik sermayeye bağlı olduğunu savunan anlayışların Yozgat ı kalkındırmadığı yakın tarihsel tecrübelerle görülmüştür. Bu nedenle, toplumun tüm kesimlerini dikkate alan ve sosyal sermayeyi etkin hale getirecek kapsayıcı büyüme anlayışının kamusal alanda tartışılması ve karar vericilerin yönlendirmesi gerekmektedir. Bu çalışmada, sosyal ve kültürel açıdan zengin tarihsel kaynaklara sahip Yozgat ın ekonomik ve sosyal yapısı yeni kalkınma yaklaşımları çerçevesinde ele alınarak, bu bağlamda tespit edilen sorunlar ortaya konulacak ve çözüm önerileri tartışılacaktır. Çalışmanın bulgularına göre Yozgat ın, orta ve uzun vadede kapsayıcı kurumlar ve öz kültürel değerler ile sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşması mümkün görünmektedir. Anahtar Kelimeler: Yozgat ekonomisi, kültür, sosyal kalkınma, kapsayıcı büyüme Abstract Economy Of Yozgat And Inclusive Social Development New development approaches emphasize that the most important elements of countries, regions and provinces development are culture and inclusive institutions. Yozgat, with five thousand years of social, cultural and institutional accumulation, is in a position of city having potential for satisfactory development. Near historical eperiences have shown that the understandings advocating that economic growth and development just depend on financial resources and physical capital haven t improved Yozgat. Therefore; the understanding of inclusive growth considering all segments of the society and that will make social capital effective should be discussed in the public sphere and should lead decision makers. In this study, the economic and social structure of Yozgat with rich historical resources in terms of social and cultural aspects will be dealt in the framework of new development approaches, the problems in this contet will be revealed and solutions proposals will be discussed. According to the findings of the study, it seems to be possible that Yozgat can achieve the objectives of sustainable development in medium and long term by the help of the inclusive institutions and self-cultural values. Keywords: Economy of Yozgat, culture, social development, inclusive growth 1. Giriş Yozgat, İç Anadolu Bölgesi nde yer alan ve kalkınmışlık göstergeleri olarak Türkiye ortalamalarının altında bir performans gösteren gelişmekte olan bir ildir. Türkiye nin diğer gelişmekte olan ve az gelişmiş illerindeki benzer sorunlarla karşı karşıya olan Yozgat, bu sorunların üstesinden gelebilmek için devlet destekli ve özel kesimin de katkı sağladığı çeşitli kalkınma modelleri uygulamaktadır. Bu kalkınma girişimleri ve 1 Yrd. Doç. Dr., Bozok Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, fahri.fseker@gmail.com. 2 Doç. Dr., Namık Kemal Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, mcetin@nku.edu.tr. 646

2 süreçlerinin şimdiye kadar ki odak noktası genellikle gelirin artırılmasına yönelik olmaktadır. Bununla birlikte ulusal ve uluslararası düzeyde yapılan araştırmalar, kalkınma olgusunu sadece gelir artışına endekslemenin önemli sakıncalar doğurabileceğini göstermektedir. Ekonomik büyüme ve kalkınmada gelir, sermaye ve finansman gibi unsurların dışında sosyal, siyasal ve kültürel faktörlerin de dikkate alınmasının hem araç hem de amaç olarak iki önemli nedeni vardır. Ekonomik büyümenin ötesinde sosyal gelişmeyi sağlayacak faktörler ekonomik gelişme için uygun bir ortam ve zemin hazırlamasından dolayı önemli bir araçsal değere sahiptir. Sosyal ve kültürel altyapı ve imkânlardaki gelişmeler aynı zamanda tüm ekonomik aktivitelerin nihai amacı olarak görülebilir. Aristoteles ten bu tarafa ifade edildiği gibi zenginlik ancak insanlara huzur ve mutluluk getirdiği takdirde değerlidir. Dolayısı ile maddi gelişme ile birlikte insanların mutluluk ve huzurunu sağlayan sosyal ve kültürel gelişmeye de önem vermek kalkınmanın önemli unsurları arasındadır. Yozgat, düşük ve orta gelir seviyesine rağmen uygun kalkınma politika ve stratejilerle daha yüksek bir refah ve sosyal kalkınmışlık düzeyine ulaşma imkânına sahip olacaktır. Bu nedenle daha kapsayıcı büyüme politikaları ve sosyal gelişmişlik göstergelerini dikkate alan uygulamalar Yozgat ı sosyo-ekonomik göstergeler bakımından daha yüksek bir sıralamaya taşıması beklenebilir. Kalkınmanın yukarıda sözü edilen boyutlarını incelemeyi hedefleyen bu çalışmanın bundan sonraki bölümleri şu şekilde devam edecektir: İkinci bölümde öncelikle sosyal ve ekonomik göstergeler ışığında Yozgat ekonomisi hakkında genel bilgiler verilmektedir. Üçüncü bölümde kapsayıcı büyüme ve sosyal kalkınma kavramları ele alınmakta ve dördüncü bölümde Yozgat ın kapsayıcı sosyal kalkınmasına dair tespitler ve çözüm önerileri ortaya konulmaktadır. Beşinci bölümde sonuçlar ve politika önerileri sunulmaktadır 2. Yozgat ve Sosyo-Ekonomik Göstergeler Yozgat, bölgenin en eski yerleşim merkezlerinden biri olarak kökleri Eski Hitit Krallığına kadar uzanmaktadır. Bozok platosunda yarı kurak karasal bir ikilime sahip olan Yozgat, 2015 yılı itibariyle İl genelinde yaklaşık 400 bin şehir merkezinde 80 bin nüfusa sahiptir. Tarım ve hayvancılığa dayanan bir ekonomik yapısı olmakla birlikte, son yıllarda sanayi ve hizmet sektörüne dayalı kalkınma çabaları hızla artmaktadır. Özellikle yeraltı madenleri (kömür, uranyum, gümüş, altın gibi) ve termal su kaynakları (Sorgun, Sarıkaya termal kaynakları gibi) bakımından zenginliği ile önemli bir ekonomik gelişme potansiyeline sahiptir. Diğer taraftan 2006 yılında kurulan Bozok Üniversitesi de sosyal ve ekonomik kalkınma için gerekli sosyal ve beşeri sermayesinin oluşumuna katkı sağlamaktadır. Yozgat ekonomisine dair son yıllarda yapılan en kapsamlı çalışma Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) nun yayımladığı Seçilmiş Göstergelerle Yozgat, 2013 adlı çalışmasıdır. Aşağıda TÜİK (2014) in çalışmasından Yozgat a dair temel bilgiler sunulmaktadır. Yozgat 2011 yılına göre kişi başına yaklaşık 7 bin dolar gelirle Türkiye ortalaması olan doların altındadır. Önemli bir sosyal ve aynı zamanda ekonomik bir gösterge olarak il genelinde nüfus artış hızı binde eksi 20 düzeyindedir. Başka bir ifadeyle Yozgat en fazla göç veren iller arasında yer almaktadır. Nüfusla ilgili diğer önemli bir gösterge doğum oranlarıdır yılında doğum oranı yüzde 1.39 ile Türkiye ortalaması olan yüzde 1.69 dan daha düşüktür. Diğer taraftan insani gelişmişlik endeksi alt göstergelerinden biri olan bebek ölüm oranları binde 7.1 ile Türkiye ortalamasının üstünde görünmektedir. Yozgat, dış ticaret rakamlarında Türkiye ortalamasının oldukça gerisinde kalmaktadır yılında firmalar yaklaşık 17 milyon dolarlık ithalat yaparken 14 milyon dolar değerinde ihracat yapmışlardır. Sağlık göstergelerine bakıldığında 2012 yılında yüzbin kişi başına düşen yatak sayısı 218 dir. Bu sayı 265 olan Türkiye ortalamasının altında olmasına rağmen son yıllardaki sağlık alanındaki yatırımlarla bu açığın kapatılması yönünde olumlu gelişmelerin olduğu görülmektedir. Toplam hekim ve hemşire sayısı bakımından 647

3 da Yozgat Türkiye ortalamalarına yakın bir yerdedir. Eğitim alanında Yozgat, ulusal sınavlardaki başarı sıralaması oldukça gerilerde görülmesine rağmen eğitim ve öğretim yılında ilkokulda öğretmen başına öğrenci sayısı 16 olarak belirlenmiştir ve bu Türkiye ortalamasından daha iyi bir gösterge niteliğindedir. Diğer taraftan Yozgat, yaklaşık yüzde 99 okullaşma oranı ile oldukça iyi bir seviyededir. Bununla birlikte orta öğretime katılım oranı yaklaşık yüzde 73 ile Türkiye ortalamasının altındadır. Yozgat yaklaşık 1 milyar TL değerinde bitkisel üretimle ülke genelinde 32. sırada yer almaktadır. Sahip olduğu canlı hayvanların değeri 2013 rakamlarıyla 890 milyon liradır. Bu üretim değeri ile Türkiye de 81 il içerisinde 24. sırada yer almaktadır. Yozgat ta beklenilenin aksine işsizlik oranı yüzde 8.6 ile 2013 yılında Türkiye ortalaması olan 9,7 lik değerin altındadır. İstihdam rakamları da ortalamanın üzerinde görülmektedir yılında yüzde 47 lik istihdam oranı yüzde 45 ülke ortalamasının üzerindedir. İnsani gelişmişlik göstergesi olarak kullanılan kişi başı elektrik tüketimi Yozgat ilinde 1331 Kwh ile Türkiye ortalamasının (2577) oldukça altındadır ve son sıralarda yer almaktadır. Su tüketimi de önemli bir refah göstergesi olarak görülmektedir. Yozgat su tüketim imkânlarını bakımından diğer illere göre daha avantajlı görülmektedir. Belediyelerin sağladığı kişi başı su miktarı 263 litre ile 216 litre olan Türkiye ortalamasının oldukça üzerindedir. Diğer bir refah göstergesi olarak bin kişi başına otomobil sayısı Yozgat ta 2013 rakamlarıyla 90 otomobildir. Türkiye genelinde ortalamanın 121 olduğunu düşünürsek bu rakam oldukça düşük kalmaktadır. Hayat standartlarının yüksekliğini gösteren kat kaloriferli ısıtma sistemini kullanan hanehalkı oranı 2011 rakamları ile yüzde 16,7 dir. Türkiye ortalaması yüzde 25,6 olmasına rağmen bu oranın çok düşük olmadığı da söylenebilir. Ancak sadece 200 km uzaklıktaki Ankara da bu oranın yaklaşık yüzde 65 olduğu bir durumda, bu oranın oldukça düşük olduğu görülmektedir. Türkiye de TÜİK in yeni başladığı önemli bir anket uygulaması mutluluk anketidir. Bu anket insanların hayat tatminlerini ölçmeye yönelik çeşitli sorunlar içermektedir. Ankete göre Yozgat ta mutlu olduğunu söyleyenlerin oranı yüzde 66,7 olarak tespit edilmiştir. Türkiye ortalamasının yüzde 59 olduğu göz önüne alındığında Yozgat ın oldukça yüksek bir mutluluk oranına sahip olduğu ifade edilebilir. Geleceğe dair umutlu olduğunu söyleyenlerin oranı Türkiye oranına çok yakın bir rakam olan yüzde 77,2 dir. Bu da göstermektedir ki, gelir düzeyi Türkiye ortalamasının oldukça altında olmasına rağmen Yozgat ta yaşayan insanlar genellikle mutlu bir hayat sürmekteler ve geleceğe yönelik oldukça iyimser ve umutlu oldukları söylenebilir. Bununla birlikte yılları arasında Yozgat yine de yüzde 20 lik bir nüfuz kaybı yaşayarak net göç veren iller arasında ilk sıralarda yer almaktadır. Gelişmişlik göstergeleri arasında sağlıklı toplum göstergesi olarak bebek ölüm oranları önemli bir gösterge niteliğindedir. Binde 7,1 oranı ile Türkiye de en düşük bebek ölüm oranı olan iller arasındadır. Çevre göstergesi olarak, kanalizasyon, atık suların arıtılması, atıkların toplanması, çevresel harcamalar gibi göstergeler bakımından Yozgat ın Türkiye ortalamalarına yakın olduğu görülmektedir (TÜİK, 2014: ). Kültürel faaliyetlere dair istatistiklerin başında kütüphane sayısı ve kitap sayısı gelmektedir. Bu göstergeler açısından çok tatmin edici sayılara henüz ulaşılamadığı görülmektedir. Yozgat ın genel olarak tiyatro salonu, gösteri ve seyirci sayıları bakımından da oldukça yetersiz olduğu görülmektedir (TÜİK, 2014: 162). Aşağıdaki Tablo 1 de Yozgat ın ilçelerini de kapsayan sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamaları verilmektedir yılı itibariyle 872 ilçe içerisinde Yozgat il genelinde Yozgat merkez ilçe 144. sıralama ile en gelişmiş ilçe konumundadır. Yerköy, Sorgun ve Boğazlıyan Türkiye ortalamalarına yaklaşırken diğer ilçeler sıralamada oldukça geride görülmektedirler. Sadece Kayseri, Sivas ve Yozgat illerini kapsayan TR72 648

4 bölgesinde Merkez ilçe 5. sırada yer almaktadır. Yine Yerköy ve Sorgun ilçeleri bu sıralamada üst sıralarda yer alırken, 2004 e göre daha düşük bir başarı sergileyen Boğazlıyan 47 ilçe arasında 13. sırada yer almaktadır. Tablo 1: Yozgat ve İlçelerinin 872 İlçe İçinde ve TR72 Bölgesinde 47 İlçe arasında Sosyo- Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması ve Endeks Değerleri Merkez ve İlçeler Sosyo-ekonomik Kalkınma Endeksi Türkiye Sıralaması (DPT, 2004) Endeks Değeri TR72 Bölgesinde 47 İlçe İçindeki Sıralaması (Oran, 2015c) Endeks Değeri Yozgat Merkez 144 0, ,3254 Yerköy 245 0, ,9208 Çandır 341-0, ,4342 Sorgun 419-0, ,3526 Boğazlıyan 445-0, ,1087 Yenifakılı 468-0, ,4015 Çayıralan 492-0, ,2791 Şefaatli 519-0, ,1359 Sarıkaya 583-0, ,5050 Akdağmadeni 614-0, ,0018 Saraykent 725-0, ,6130 Çekerek 758-0, ,4794 Aydıncık 760-0, ,9466 Kadışehri 815-1, ,7342 Kaynak: DPT, 2004; ORAN, 2015c. Aşağıdaki Tablo 2 de TR72 bölgesindeki illerin rekabet gücünün olduğu alanlar gösterilmektedir. Yozgat ekonomisinde, ağaç işleri, dericilik, ana metal sanayi, mobilya, gıda ürünleri, giyim eşyası ve tıbbi aletler gibi sektörlerde rekabet gücü potansiyelinin olduğu görülmektedir. Devlet teşvikleri ile birlikte bu sektörlerdeki yatırımlar, Yozgat ekonomisine önemli katkılar sağlaması beklenebilir. Tablo 2: RCA Endeksine Göre Kayseri, Sivas ve Yozgat İllerinde Rekabet Gücü Yüksek Sektörler Yılı Ortalaması Kayseri Sivas Yozgat Gıda ürünleri ve içecek Mobilya ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer ürünler Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat Plastik ve kauçuk ürünleri Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazlar Mobilya ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer ürünler Basım ve yayım; plak, kaset vb. Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek yapılan maddeler Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek yapılan maddeler Tabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı Büro, muhasebe ve bilgi işleme makineleri Ana metal sanayi 649

5 Ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek yapılan maddeler Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat Tabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı Giyim eşyası Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) Tekstil ürünleri Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat Mobilya ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer ürünler Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) Basım ve yayım; plak, kaset vb. Metalik olmayan diğer mineral ürünler Kaynak: ORAN, 2015b. Gıda ürünleri ve içecek Tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat Giyim eşyası 3. Kapsayıcı Büyüme ve Sosyal Kalkınma Kapsayıcı büyüme, küresel gelir ve refah artışının toplumun bütün kesimlerini kapsayacak bir şekilde yönetilmesini sağlayacak politika ve süreçleri ifade etmektedir. OECD (2013) ye göre ulusal ve küresel düzeyde, gelirin adil bölüşümünü ve refah çıktılarının dezavantajlı grupların da faydalanmasını sağlayacak yeni bir bakış açısı gereklidir. Aşağıdaki Şekil 1 de gösterildiği gibi kapsayıcı büyüme stratejileri için zaman faktörü, kimin için düzenlemeler yapılacağı, hangi çıktıların hedeflendiği önemlidir. Kapsayıcı büyüme, gelir artışının sadece ekonomik boyutu ile ilgilenmez. Aynı zamanda sosyal katılım fırsatları, farklı sosyal ve ekonomik ortamdaki bireylerin durumlarının dikkate alınmasını da gerektirir. Bu amaçlara ulaşabilmek için şüphesiz gelir artışı ve beraberinde ortaya çıkan refah artışı merkezi bir role sahiptir. Bununla birlikte, istihdam yaratacak mesleki gelişimler, sağlık şartları, becerileri geliştirecek eğitim fırsatlarının eşitliği, sosyal bağların güçlendirilmesi, sivil ve sosyal katılımı geliştirecek kurumsal düzenlemelerin yapılması, çevresel iyileştirmeler, sosyal koruma ve güvenlik, gıda güvenliği ve barınma gibi temel konular da kapsayıcı büyümeyi destekleyecek önemli bileşenler olarak ifade edilebilir. Şekil 1: Kapsayıcı Büyümenin Boyutları Kaynak: OECD, 2013 (Aktaran: Seker, 2015) 650

6 Sosyal kalkınma ve ilerleme temelde toplumların ekonomik, siyasi ve sosyal yönleriyle bir bütün olarak gelişmesini ifade eder. Sosyal gelişim fikrinin ilk olarak ortaya çıkışı Herbert Spencer ve Auguste Comte gibi Batı modernleşmesinin öncü düşünürlerine kadar geri götürülse de bugünkü anlamda kullanılması son yıllara denk gelmektedir larda Birleşmiş Milletler in temellerini attığı insani gelişme kavramının daha ileri bir versiyonunu ifade eden sosyal gelişme kavramı, toplumdaki bireylerin gelir, sağlık ve eğitim gibi ihtiyaçlarının ötesinde refah ihtiyaçlarını ve fırsatları da dikkate alır. Bu amaçla oluşturulan Sosyal Gelişme Endeksi-Social Progress Inde (SPI), üç ana konuyu kapsamaktadır (Sökmen, 2014): i) Temel insani ihtiyaçlar, ii) Refahın temelleri, iii) Fırsatlar. Temel ihtiyaçlar; insanın yaşamını sürdürebilmesi için gerekli beslenme, barınma, suya erişim ve güvenlik gibi en temel gereksinimleri ifade etmektedir. Refahın temelleri; temel eğitim, bilgiye ve iletişim kanallarına erişim, sağlıklı yaşam ve çevresel sürdürülebilirlik faktörlerini kapsamaktadır. Fırsatlar; bireylerin kendilerini gerçekleştirmelerini ve değer verdikleri bir hayatı onurlu bir şekilde yaşayabilmeleri için gerekli kolektif haklar, ayrımcılıkla mücadele ve yüksek öğretime erişim gibi üst seviyedeki faktörlerden oluşmaktadır. Aşağıdaki Şekil 3 te açıkça görüldüğü gibi, sosyal gelişme kavramı hem insani gelişme hem de ekonomik gelişme kavramlarını kapsamaktadır. Dolayısıyla sosyal gelişmeden söz ederken sadece toplumsal hayata katılım, eşitlik ve güven gibi Maslow un ihtiyaçlar hiyerarşisinde en üst tabakada yer alan ihtiyaçlar dikkate alınmamaktadır. Aynı zamanda eğitim, sağlık, yeteneklerin geliştirilmesi, yoksulluğun azaltılması, temel hizmetlere ve ihtiyaçlara ulaşım gibi diğer insani ihtiyaçları da bir bütün olarak kapsamaktadır. Şekil 3: Ekonomik, İnsani ve Sosyal Gelişme Alanları Kaynak: Foa, Kapsayıcılığın zıddı bir kavram olarak sosyal dışlama da kapsayıcı büyüme ile birlikte ele alınması gereken önemli bir konudur. Sosyal dışlama esas olarak eğer bireyler belli toplumsal oluşum ve faaliyetlere katılmak istiyorsa ve fakat kendi kontrolünün dışındaki nedenlerden dolayı bunu gerçekleştiremiyorlarsa sosyal olarak dışlanmanın ortaya çıktığı söylenebilir (Şenkal ve Bülbül, 2007). Toplumsal katılımın önündeki en büyük engellerden biri gelir yoksunluğu olarak görülmektedir. Yoksulluk birçok sosyal imkânlara erişimi engellediği gibi onurlu bir yaşam sürmenin de önündeki en büyük engellerden biridir. Bununla birlikte gelirin dışında cinsiyete, etnik kökene, dahil olduğu toplumsal sınıfa ve inançlara bağlı sosyal dışlanmalar da yaşanabilir. Dolayısıyla sosyal dışlanmışlık, bir bütün olarak insanın yaşam kalitesini önemli ölçüde düşüren bir etken olduğu ifade edilebilir. Kapsayıcılık ve sosyal gelişme konuları birbirlerine sıkı bir şekilde bağlı çalışma alanlarını 651

7 göstermektedir. Kapsayıcı büyümenin hedefindeki kitle ve çalışma alanları ile sosyal gelişmenin hedefindeki gruplar ve amaçların benzer olduğu söylenebilir. Bu nedenle kapsayıcı büyüme perspektifi aynı zamanda sosyal gelişme alt bileşenlerini de kapsamaktadır. Aşağıdaki Tablo 3 te sosyal gelişme endeksinin temel ve alt bileşenleri gösterilmektedir. Tablo 3 ten görüldüğü gibi Türkiye nin sosyal gelişme endeksinin bir alt göstergesi olarak temel ihtiyaçlar kategorisinde oldukça iyi bir puana sahip olduğu görülmektedir. Bununla birlikte, refahın temelleri ve fırsatlar alt endekslerinde kendi gelir grubundaki ülkelere kıyasla daha düşük puanlara sahiptir. Düşük maliyetli konuta erişim ve üniversite sayısı bakımından iyi durumda olunmasına rağmen, fırsatlar grubundaki farklı kimliklere saygı, ayrımcılık, tolerans ve katılım gibi alt başlıklarda oldukça düşük bir puan değerine sahiptir. Tablo 3: Sosyal Gelişme Endeksi nde Türkiye nin Puanları, SOSYAL GELİŞME ENDEKSİ (64.62) TEMEL İNSAN İHTİYAÇLARI (82.10) REFAHIN TEMELLERİ (64.36) FIRSATLAR (47.41) Beslenme ve Temel Tıbbi Tedavi (94.45) Temel Bilgiye Erişim (91.49) Kişisel Haklar (56.02) Yetersiz Beslenme Yetişkin Okuma Oranı Siyasi Haklar Gıda Eksikliği İlkokul Katılım Oranı İfade Özgürlüğü Doğumda Ölüm Oranı Alt Ortaöğretim Katılım Oranı Toplantı/Gösteri Hakkı Ölü Doğum Oranı Üst Ortaöğretim Katılım Oranı Hareket Özgürlüğü Çocuk Ölüm Oranı Bulaşıcı Hastalık Sebepli Ölümler Ortaöğretime Katılımda Cinsiyet Eşitliği İletişim ve Haberleşmeye Erişim (57.61) 652 Kişisel Mülkiyet Hakkı Kişisel Özgürlükler ve Seçim Hakkı (64.60) Su ve Temizlik (95.90) Mobil Telefon Aboneliği Bireysel Seçimlerde Özgürlük İçme Suyuna Erişim İnternet Kullanıcıları İbadet Özgürlüğü Temiz Suya Ulaşımda Kırsal-Kentsel Farklar Basın Özgürlüğü Endeksi Modern Kölelik, İnsan Kaçakçılığı ve Çocuk Evlilikleri Sanitasyon İmkânlarına Erişim Sağlık (67.82) Doğum Kontrol Talebinin Karşılanması Barınma (79.86) Beklenen Yaşam Süresi Yolsuzluk Düşük Maliyetli Konut Mevcudiyeti Bulaşıcı Olmayan Hastalık Ölümleri (30-70) Tolerans ve Katılım (32.41) Elektrik Erişimi Obezite Oranı Kadına Saygılı Muamele Elektrik Arzı Kalitesi Dış Mekân Hava Kirliliğinden Kaynaklanan Ölüm Göçmenlere Karşı Hoşgörü Kapalı Alan Hava Kirliliği Sebepli Ölümler İntihar Oranı Eşcinsellere Karşı Hoşgörü Kişisel Güvenlik (58.18) Ekosistemin Sürdürülebilirliği (40.52) Cinayet Oranı Sera Gazı Emisyonları Dini Hoşgörü Şiddet Suçları Düzeyi Yüzde Olarak Kaynaklardan Su Çekimi Azınlıklara Yönelik Ayrımcılık ve Şiddet Toplumsal Güvenlik Ağları Algılanan Suç Oranı Biyoçeşitlilik ve Habitat Yüksek Öğretime Erişim (36.62) Politik Terör Toplumun Ortalama Yükseköğretim Süresi Trafik Kazası Ölümleri Kadınların Ortalama Eğitim Süresi Eğitimde Fırsat Eşitsizliği Uluslararası Sıralamalara Giren Üniversite Sayısı Kaynak: SPI, 2015 (Aktaran: Sökmen, 2014).

8 Kalkınma ekonomistleri ve uluslararası kalkınma örgütleri zamana ve mekana bağlı olarak çok farklı kalkınma reçeteleri ortaya koymuşlardır lar ve 1970 lerde devletin kalkınma süreçlerinde etkin rol alması gerektiğini savunan görüşler ön plana çıkmaktadır. Fakat bu politika önerilerini dikkate alan bazı ülkeler (Tayvan ve Güney Kore gibi) başarılı olurken bazı ülkeler (Latin Amerika ülkeleri gibi) kalkınma konusunda beklenen başarıyı gösterememişlerdir (Holdler ve Dreher, 2013) lara gelindiğinde Birleşmiş Milletler Teşkilatının öncülüğünde kalkınma paradigmalarında ve politika önerilerinde önemli ve köklü değişiklikler meydana gelmiştir. Ekonomik ve sosyal kalkınmanın gelir dışında başka göstergelerle ifade etme çabaları kurumsal olarak ilk defa Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı-UNDP (1990) tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu kurumun ortaya koyduğu insani gelişme endeksi, ilk defa gelir dışında gelişmişlik göstergesi olarak bir ölçek olma niteliğini taşımaktadır. Endeks oluşturulurken 3 önemli gösterge kullanılmıştır: Gelir, sağlık ve eğitim. Gelir göstergesi olarak kişi başına gelir, sağlık göstergesi olarak doğumda yaşam beklentisi, çocuk ölüm oranları ve eğitim göstergesi olarak okuma-yazma ve okullaşma oranları kullanılmıştır. Bu göstereler sadece geliri kullanan yaklaşımlara göre daha geniş bir bakış açısını ifade etmekle birlikte yine de sınırlı bir yaklaşımı yansıtmaktadır. Bu yaklaşımı eleştiren bazı araştırmacılar daha geniş bir ölçek oluşturmak amacıyla sosyal kalkınma üzerinde odaklanmışlardır. Bu yaklaşımda gelir, eğitim ve sağlık gibi göstergelerin yanı sıra, çevre, sosyal ilişkiler, ekonomik ve finansal olanaklara erişim imkânı, demokratik süreçlere, kültürel ve sosyal etkinliklere katılım olanakları, temel hak ve özgürlüklerden yararlanabilecekleri ekonomik ve sosyal altyapının uygun olması gibi göstergeler de kullanılmıştır. Hayat standartlarını ölçme girişimi zor olmakla birlikte sosyal kalkınma değişkenlerini kullanarak gelişmişlik düzeyi somut olarak ifade edilebilir. Bu göstergelerden en önemlilerinden biri nüfusa dair olan göstergelerdir. Bir ülkedeki nüfusun yapısı, nüfus hareketleri, göçler gibi değişkenler toplumun genel sosyoekonomik yapısı hakkında önemli bilgiler vermektedir. Diğer taraftan beslenme, temiz su ve çevre, sağlık ve hastalıklar, eğitim ve istihdam gibi göstergeler önemli sosyal gelişmişlik göstergeleridir (CSS, 2015). Diğer taraftan, sosyal gelişme ile yakından ilişkili bir kavram olarak sosyal sermaye, toplumda ekonomik ve sosyal işbirliği yapma kapasitesini, toplumsal hayatın her alanında geçerli olan güven düzeyini ve sosyal dayanışma becerisini ifade eden bir kavramdır. İlk defa Putnam (1993, 1995a) tarafından kullanılan bu kavram, daha sonra üzerinde en fazla tartışılan konulardan biri haline gelmiştir. Dünya Bankası-WB (2010) na göre ise sosyal sermaye ortak eylemlerin oluşmasını sağlayan normlar ve ağları ifade etmektedir. Benzer şekilde Putnam (1995b) a göre sosyal sermaye toplumdaki bireylerin sosyal araçlarla (sosyal ilişki ve ağlar, normlar ve güven duygusu gibi) ortak amaçlara ulaşabilme kapasitesidir. Woolcock ve Narayan (1999) a göre sosyal sermaye üç başlık altında sınıflandırılabilir: i) toplumdaki eşit bireyler arasındaki ilişki biçimlerini bağlayıcı sosyal sermaye, ii) toplumdaki farklı statülerdeki kişiler arasında gerçekleşen ve belli bir amaç için bir araya gelen insanların ilişki biçimi olarak köprü kurucu sosyal sermaye, iii) güç ve iktidar barındıran kurumsal sistemlerle kurdukları bağları ve kurumları duydukları güveni ifade eden birleştirici sosyal sermaye (Aktaran: Akın, 2013). Aşağıdaki Tablo 4 te Putnam ın sosyal sermaye endeksinin bileşenleri gösterilmiştir. Putnam, sosyal sermayeyi somut göstergelerle ifade etmek için dört temel gösterge kullanmıştır: i) Toplumsal yaşama dair göstergeler ii) Kamusal ilişki biçimlerine dair göstergeler iii) Formel olmayan sosyal ilişkilere dair göstergeler iv) Güven göstergeleri. Toplumsal sosyal sermayesi yüksek toplumların, ekonomik ve sosyal gelişmeler açısından daha avantajlı olduğu ifade edilmiştir. Sosyal sermaye aynı zamanda, kapsayıcı büyüme ve sosyal gelişme için gerekli alt yapı gereksinimlerini sağlamasını açısından önemlidir. Sosyal sermayesi düşük toplumlarda, sosyal gelişmeyi sağlayacak politika uygulamalarının da başarılı olmasını beklemek zor olacaktır. 653

9 Toplumsal Yaşamın Ölçümü Tablo 4 : Putnam ın Sosyal Sermaye Endeksinin Bileşenleri Son bir yılda yerel organizasyonların aktivitelerine katılım Son bir yıl içerisinde örgüt ya da kulüplerin yönetiminde görev alma Her bin kişiye düşen kentsel ve sosyal örgüt sayısı Son bir yılda kulüp toplantılarına ortalama katılım sayısı Kamusal Olaylara Gösterilen İlgilinin Ölçümü Seçimlere katılım oranı Kent ya da okula ilişkin toplantılara katılım oranı Toplumsal Gönüllülüğün Ölçümü Her bin kişiye düşen sivil toplum örgütü sayısı Son yılda toplumsal projelerde kaç kez yer alındığının ortalama sayısı Son yılda gönüllü işlerde ortalama kaç kez yer alındığı Enformel Sosyalleşmenin Ölçümü Arkadaşlarımı ziyaret için çok zaman harcarım yargısını onaylama Son yılda ev toplantılarına katılımın ortalama sayısı Güvenin Ölçümü Çoğu insan güvenilirdir yargısını onaylama Çoğu insan dürüsttür yargısını onaylama Kaynak: Tüysüz, 2011: Yozgat ve Kapsayıcı Sosyal Kalkınma Bölgelerin ve illerin sosyal kalkınmasını daha yakından izleyen ve yerel karar alma birimlerine önemli destekler sağlayan en önemli devlet kurumlarından biri kalkınma ajanslarıdır ların başlarında yapılanmaya başlayan ajanslar, 2000 li yıllarda bütün Türkiye yi kapsayacak şekilde ekonomik bölgelerde faaliyet göstermeye başlamıştır. TR72 Bölgesi nde kurulan Orta Doğu Kalkınma Ajansı (ORAN) Kayseri, Sivas ve Yozgat illerinde faaliyetlerine devam etmektedir. Yerel yönetimlerin çalışmalarına destek sağlamak, bölgenin yerel kalkınma kapasitesinin geliştirilmek, kamu kurumları ve diğer kuruluşlar arasındaki iş birliğini artırmak, bölgelerin potansiyel kaynak ve olanaklarını tespit etmek ve ekonomik ve sosyal gelişmeyi hızlandırmak gibi önemli görevler üstlenen Ajansların en önemli misyonlarından biri de sosyal kalkınmayı destekleyici çalışmalar yapmaktır. Kalkınmanın sadece üretim ve gelir artışının ötesinde çok farklı unsurları içerdiği ön kabulü ile özellikle az gelişmiş bölgelerde sosyal kalkınmaya ve sosyal sermayenin geliştirilmesine öncelik veren bir yaklaşımın hakim bakış açısı olduğunu belirtmek gerekir. Bu bakış açısı ORAN ın 2011 ve 2015 yılları arasında hazırladığı tüm faaliyet raporlarında görülmektedir. Örneğin, Beşeri ve Sosyal Sermaye, Kurumsal Kapasite ve Yönetişim başlığı altında, bölgede örgütlenme kültürünün güçlendirilmesi, sivil toplum faaliyetlerine katılımın artırılması, katılımcı kültürel ortamın geliştirilmesi, bölgede göçün azaltılmasına yönelik girişimlerde bulunulması, istihdam olanaklarının artırılması gibi konular incelenmekte ve gerekli alanlarda destekler sağlanmaktadır. Diğer taraftan yaşam kalitesinin artırılması da sosyal kalkınmanın önemli hedeflerinden biri olarak görülmektedir. Öncelikle sosyal alanda hizmet sunan kurum ve kuruluşlar arasındaki koordinasyonun geliştirilmesine yönelik çalışmaların yapılması ifade edilmektedir. Bu sorun özellikle sosyal kalkınmada kaynakların verimli ve etkin kullanılması ve aynı zamanda etkin bir yönetişimin gerçekleşmesi için önemli bir unsur olarak görülebilir. Toplumun tüm kesimlerini kapsayan bir sosyal kalkınma anlayışı çerçevesinde özellikle dezavantajlı grupların sosyal hayata katılımını ve toplumsal imkânlara erişimlerini artıracak önlemlerin alınması, özellikle vurgulanan konular arasındadır. Diğer taraftan kapsayıcı büyümenin en önemli temel bileşeni istihdam olanaklarının geliştirilmesidir. Bu çerçevede faaliyet raporlarında belirtilen iş sağlığı 654

10 ve çalışma koşullarının iyileştirilmesine yönelik çalışmaların yapılmasına dair ifadelerde bulunmaktadır. Sosyal kalkınma hiç şüphesiz eğitim olanaklarının ve fırsatlarının geliştirilmesi ile başlayacaktır. Eğitim sektörü hem insan sermayesinin hem de sosyal sermayenin geliştirilmesi açısından hayati bir önem taşımakla birlikte ek olarak ve daha da önemlisi gelir yoksunu insanların bu yoksulluklarını ortadan kaldırabilecek ve fırsat eşitlikleri sağlayabilecek en önemli lokomotif faktör olarak da görülebilir. Eğitim kurumlarının fiziki altyapısının iyileştirilmesini ve eğitim kalitesinin artırılmasını sağlayacak her türlü yatırım ve faaliyetler, sadece eğitim sektörünü değil diğer pozitif dışsallıklarla birlikte toplumsal kalkınmanın da tüm boyutlarına önemli katkılar sağlayacaktır. Sağlık hizmetlerindeki iyileştirmeler de sosyal kalkınmanın en önemli göstergelerindendir. Hekim sayısının artırılması, bina ve cihaz gibi fiziki olanakların artırılması bölgede sağlık altyapısının gelişmesini sağladığı gibi bu hizmetlere erişim imkânlarının da artmasını sağlayacaktır. Özellikle bu hizmetlerin kapsayıcı bir şekilde yürütülebilmesi bölge ve iller bazında bu olanaklardan başta kırsal alanda yaşayan halklar olmak üzere yoksullar, kadınlar ve çocuklar gibi dezavantajlı gruplarında faydalanmalarının sağlanmasına bağlı olduğu ifade edilebilir. Kapsayıcı bir sosyal kalkınma için istihdam olanaklarının artırılması öncelikli hedeflerden birisi olduğu daha önce ifade edilmişti. İstihdamın artırılmasının en önemli araçlarından birisi insan kaynaklarının geliştirilmesidir. Özellikle piyasa taleplerine uygun olarak nitelikli eleman açığının giderilmesi gerekmektedir. Bu amaçla, hizmet içi mesleki ve teknik eğitim faaliyetlerinin artırılması hayati bir önem taşımaktadır. Yine aynı şekilde bireysel kapasite ve becerilerin artırılmasına yönelik projeler kapsamında eğitim faaliyetlerinin artırılması, tarım ve hayvancılıkta uğraşanlara iyi tarım uygulamaları konusunda destekler verilmesi istihdam üzerinde önemli katkılar sağlayacaktır. Ayrıca çeşitli eğitim kursları ile bireylere; bilgisayar kullanımı, iletişim teknikleri ve el becerileri gibi yeteneklerinin geliştirilmesine yardımcı olacak girişimler de bireylerin iş sahibi olmasının önünün açacaktır. Çarpıcı bir örnek olması açısından, bölgede yüksek ücretlerle çalışacak çoban açığının giderilmesi de bu tür girişimlerle sağlanacaktır. Aynı zamanda bu tür eğitimler sayesinde, bireyler başkalarının iş verme olanaklarına mecbur kalmak yerine kendi işlerini de kurabilecekleri fırsatları da elde etmiş olacaklardır. Kentsel ve sosyal altyapının geliştirilmesi sosyal kalkınmanın tüm kesimleri kapsaması için gerekli temel ve acil ilerleme alanlarının en önemlilerindendir. Bu altyapıların oluşturulmasında doğal ve sosyal çevrenin de iyileştirilmesi gerekmektedir. Doğal çevresel iyileştirmeler sağlamak için biyolojik arıtma tesisleri, kullanım sularının kalitesinin artırılması, kanalizasyon altyapısının bütün yerleşim yerlerini kapsayacak şekilde yaygınlaştırılması gibi önlemler alınması gerekmektedir. Sosyal çevrenin iyileştirilmesine yönelik, toplumsal faydaları artıracak fiziki olanakların artırılması ve kültürel çevrenin bölgenin ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde geliştirilmesi gerekmektedir. Örneğin sosyal ağların oluşturulması ve dezavantajlı gruplara sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması, eğitim-öğretim kurumlarının daha etkin bir şekilde toplum hizmetine sunulması gibi girişimler, sosyal altyapıyı önemli ölçüde güçlendirecektir. TR72 Bölgesinde ORAN ın faaliyetlerine başlaması ile birlikte, genel olarak bölgenin özelde ise Yozgat ın ekonomik ve sosyal gelişmesine dair çeşitli araştırmalar ve destek uygulamaları gerçekleştirilmektedir. Çalışma grupları, seminerler, alan araştırmaları, anket uygulamaları, hibe destekleri ve çalıştaylar gibi birçok etkinlik ve faaliyetler ile kalkınma ajansının bölgedeki illerin kalkınmasına önemli katkılar sağladığı görülmektedir. Ekonomik projelere sağlanan hibe desteklerinin yanında sosyal kalkınmayı geliştirecek birçok destek ve araştırmanın da yapıldığı görülmektedir. Bu çalışmalardan en önemlilerinden biri 2013 yılında yapılan Yozgat 2023 Kalkınma Çalıştayı dır. Bu çalıştayda birçok ekonomik konu gündeme alındığı gibi sosyal kalkınma amaçları tespit edilerek çözüm önerileri sunulmuştur. Bu sorun ve öneriler aşağıda açılanmaktadır (ORAN, 2013b: 35-36). 655

11 Yozgat ın sosyal ve ekonomik kalkınmasın önündeki en önemli engellerden sorunlardan birinin göç sorunu olduğu ifade edilebilir. Göç sorunu hem bir neden olarak hem de bir sonuç olarak ele alınması gereken sorunların başında gelmektedir. Özellikle Yozgat tan göç edenlerin önemli bir kısmının nitelikli insan sermayesinden oluştuğu düşünüldüğünde bu kaybın çok önemli bir sorun olduğu görülecektir. Diğer önemli bir sorun olarak, eğitim kalitesinin düşüklüğü ve bunun önemli bir uzantısı olarak merkezi sınavlarda başarı oranının Türkiye ortalamasının çok altında olduğu ifade edilmektedir. Her ne kadar sağlık yatırımlarındaki önemli bir artış görülmekte ise de (Üniversite ve Bölge Hastaneleri), birçok sağlık sorunu için Ankara ve Kayseri gibi çevre illere bağımlılık devam etmektedir. Diğer önemli bir sorun, yerleşim yerlerindeki uygun olmayan yapılaşmalar ve estetikten uzak mimari, kişilerin yaşam kalitesini önemli ölçüde düşürmektedir. Özellikle Yozgat merkez ilçede ranta dayalı imar planları, dar alanda uygun olmayan bir şehirleşmeyi ortaya çıkardığı görülmektedir. Çalıştay da üzerinde önemle durulan sorunlardan biri, il genelinde kültür, sanat ve spor tesislerinin nitelik ve sayı olarak yetersizliğidir. Bu bağlamda Yozgat il merkezinde devlet destekli önemli projelerden biri olan Yozgat Spor Vadisi projesi, bu konudaki önemli bir açığı kapatma potansiyeline sahiptir. Aşağıdaki Tablo 5 te gösterilen kültür ve kültürel altyapı göstergeleri, Yozgat ın TR72 bölgesinde bulunan diğer illere kıyasla birçok göstergede önemli ölçüde geride olduğunu göstermektedir. Bu göstergeler değerlendirilirken nüfus büyüklükleri dikkate alınsa dahi Sivas ve Kayseri ye göre önemli farklılıkların olduğu görülecektir. Örneğin il geneli nüfus bakımından Sivas la benzer özelliklere sahip olmasına rağmen Yozgat; sinema, kütüphane ve yayınlanan kitap sayısı bakımından oldukça gerilerde bulunmaktadır. Tablo 5: Tablo: Kültür ve Kültürel Altyapı Göstergeleri (2011) Yozgat Sivas Kayseri Sinema salonu sayısı Yüz bin kişiye düşen sinema salonu sayısı/ sıralama Yüz bin kişiye düşen sinema salonu-il sıralaması Tiyatro salonu sayısı Orkestra, koro ve müzik topluluğu konser sayısı Yayımcı sayısı Yayınlanan kitap sayısı Halk kütüphanesi sayısı Müze ve örenyeri ziyaretçi sayısı (2012) Kaynak: ORAN, 2013b. Yukarıdaki kültür göstergeleri, Türkiye de Şehirlerin Sürdürülebilirlik Araştırması ile uyumludur. Sosyal performans açısından Yozgat 60. sırada yer almaktadır. Alt kategori olarak kültür/sanat alanında ise daha aşağı bir sıralama olan 72. sırada görülmektedir. Tablo 6: Sosyal Gelişme Endeksi ve Yozgat Değerlendirmesi SOSYAL GELİŞME ENDEKSİ (ORTA) TEMEL İNSAN İHTİYAÇLARI (İYİ) Beslenme ve Temel Tıbbi Tedavi (İyi) REFAHIN TEMELLERİ (ORTA) Temel Bilgiye Erişim (Orta) FIRSATLAR (ORTA) Kişisel Haklar (Orta) Yetersiz Beslenme Yetişkin Okuma Oranı Siyasi Haklar Gıda Eksikliği İlkokul Katılım Oranı İfade Özgürlüğü Doğumda Ölüm Oranı Alt Ortaöğretim Katılım Oranı Toplantı/Gösteri Hakkı Ölü Doğum Oranı Üst Ortaöğretim Katılım Oranı Hareket Özgürlüğü 656

12 Çocuk Ölüm Oranı Bulaşıcı Hastalık Sebepli Ölümler Ortaöğretime Katılımda Cinsiyet Eşitliği İletişim ve Haberleşmeye Erişim (İyi) Kişisel Mülkiyet Hakkı Kişisel Özgürlükler ve Seçim Hakkı (İyi) Su ve Temizlik (Orta) Mobil Telefon Aboneliği Bireysel Seçimlerde Özgürlük İçme Suyuna Erişim İnternet Kullanıcıları İbadet Özgürlüğü Temiz Suya Ulaşımda Kırsal- Kentsel Farklar Basın Özgürlüğü Endeksi Modern Kölelik, İnsan Kaçakçılığı ve Çocuk Evlilikleri Sanitasyon İmkânlarına Erişim Sağlık (Orta) Doğum Kontrol Talebinin Karşılanması Barınma (İyi) Beklenen Yaşam Süresi Yolsuzluk Düşük Maliyetli Konut Mevcudiyeti Bulaşıcı Olmayan Hastalık Ölümleri (30-70) Tolerans ve Katılım (Orta) Elektrik Erişimi Obezite Oranı Kadına Saygılı Muamele Elektrik Arzı Kalitesi Kapalı Alan Hava Kirliliği Sebepli Ölümler Kişisel Güvenlik (İyi) Dış Mekan Hava Kirliliği Dolaylı Ölüm İntihar Oranı Ekosistemin Sürdürülebilirliği (Orta) Göçmenlere Karşı Hoşgörü Eşcinsellere Karşı Hoşgörü Cinayet Oranı Sera Gazı Emisyonları Dini Hoşgörü Şiddet Suçları Düzeyi Yüzde Olarak Kaynaklardan Su Çekimi Azınlıklara Yönelik Ayrımcılık ve Şiddet Toplumsal Güvenlik Ağları Algılanan Suç Oranı Biyo-çeşitlilik ve Habitat Yüksek Öğretime Erişim (Orta) Politik Terör Trafik Kazası Ölümleri Toplumun Ortalama Yükseköğretim Süresi Kadınların Ortalama Eğitim Süresi Eğitimde Fırsat Eşitliği Uluslararası Sıralamalara Giren Üniversite Sayısı Yozgat, ekonomik ve sosyal kalkınma için gerekli en önemli faktör olan sosyal sermaye göstergesinde de oldukça sorunludur. Kalkınma Bakanlığı nın Sosyal Sermaye Endeksi ne göre Yozgat 81 il içinde 67. Sırada gözükmektedir. Yukarıdaki Tablo 6 da yükseköğretime düşük katılım düzeyi sosyal sermayenin de gelişmesinde önemli bir engel olarak görülebilir. Yozgat ın istihdam oranlarına bakıldığında 2010 yılı rakamlarına göre önemli iyileşmelerin olduğu görülmektedir da işsizlik yüzde 12 gibi yüksek bir düzeyde iken 2013 yılında yüzde 9,7 ye gerileyerek Türkiye ortalamasının altına düşmüştür. İstihdamın artması, büyümenin kapsayıcı olmasını sağlayan en önemli faktörlerden birisi olduğu göz önüne alındığında, Yozgat için kapsayıcı bir büyümeden söz edilebilir. Yozgat, düşük ortaöğretime katılım oranı ve üniversiteye giriş sınavlarındaki düşük başarısından dolayı sosyal kalkınma endeksinde ancak orta dereceli bir puan sahip olabilmektedir. Bununla birlikte Bozok üniversitesindeki artan kalite ve üniversiteye erişimin kolaylaşması nedeniyle sosyal gelişmişlik endeksindeki bu kategoride daha iyi bir değer alacaktır. Kişi başına hekim sayısının ortalamalarının altında olması sağlık endeksinin de orta seviyede derecelendirilmesine neden olmaktadır. Özellikle kırsal alanda sağlık hizmetlerine erişimdeki sıkıntıların kısmen devam ettiği söylenebilir. İletişim olanaklarında Yozgat genelinde önemli ilerlemelerin olduğu görülmektedir. Bununla birlikte internet abone sayısı, GSM abone sayısında Türkiye ortalamalarının altında kalmaktadır (ORAN, 2013b). Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri ne göre hava kirliliği Sivas ta 1., Yozgat ta 2. ve Kayseri de 4. öncelikli çevre sorunudur yılında Yozgat ın Sorgun ilçesi, I. Grup kirli ilçe olarak 657

13 değerlendirilmiştir. 2009, 2010 ve 2012 yıllarında Yozgat ın Sorgun ilçesi üç genelgede de I. Grup kirli ilçe olarak gösterilirken diğer ilçeler II. Grup kirli ilçeler arasındadır. İl ve ilçe gruplarına göre kullanılacak kömür kalitesi belirlenmekte, hava kalitesi artırılmaya çalışılmaktadır. Yozgat ta toprak kirliliğine neden olan etkenler arasında plansız kentleşme ilk sırada yer almaktadır. Ayrıca, Yozgat ta erozyon ilk üç sorun arasında yer almaktadır (ORAN, 2013b). Yozgat 2013 Kalkınma Çalıştayı nda belirtilen belli başlı sorunlar önem sırasına göre şu şekilde ifade edilebilir: İl genelinde göç sorunu bulunmaktadır. Nitelikli işgücü yetersizliği; yeraltı sularının kirlenmesi; ilde tam teşekküllü hastane sayısı azlığı; var olan hastanelerde kapasite yetersizliği önemli sorunlar arasında yer almaktadır. Kentsel dönüşüm kapsamında çarpık kentleşme sorunu artmakta ve şehrin mimari dokusu zedelenmektedir. Sivil toplum kuruluşlarının faaliyetlerinin desteklerinin az olması; ilden çıkan yetişmiş insan gücü ve yatırımcının geri dönmemesi ve beyin göçü olması; il içinde aile-içi iletişim ve problemlerle başa çıkmada eksiklik; hastanelerde personel (doktor, hemşire gibi) sirkülasyonu çok sık yaşanması çözümü acil sorunlardandır. Sosyal yardımlaşmada ihtiyacın ötesinde yardımların yapılması tembelliğe neden olmaktadır. Ayrıca çocuklara yönelik bir özel politika uygulamalarının çok başarılı olduğu söylenemez. Bu anlamda çocuk merkezi eksikliğinden söz edilebilir. Kadınların sosyal hayata katılması için yeterli çalışma yapılmamaktadır. Sosyal ve kültürel aktiviteler için uygun bina yoktur ve sosyal kalkınmaya yönelik projelere karşı olumsuz bakış açısı devam etmektedir. Nitelikli liselerin (sağlık lisesi, fen lisesi gibi) sayısı azdır ve üniversite çevresinde sosyo-kültürel, eğlence ve alış-veriş merkezinin az olması sosyal kalkınmanın önündeki engeller arasındadır. Sosyal projelerin azlığı ve veriminin ölçülememesi ve kadınlar için aile yaşam merkezlerinin yetersiz oluşu da bu sorunlar arasında sıralanabilir. Yozgat ta düzenlenen 2016 Kalkınma Vizyonu Çalıştayı nda da sosyal kalkınmaya dair, beşeri, sosyal sermaye ve kurumsal kapasite ile yönetişimin geliştirilmesi, yaşam kalitesinin iyileştirilmesi, eğitim kalitesinin yükseltilmesi, sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması ve altyapısının güçlendirilmesi gibi konu başlıklarında önemli tespit ve çözüm önerileri sunulmuştur. Tespit edilen temel sorunlara getirilen çözümler aşağıdaki Tablo 7 de gösterilmektedir. Tablo 7: Yozgat Sosyal Kalkınma Çözüm Önerileri SOSYAL ALTYAPIYA İLİŞKİN ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Kadınlar sosyal ve sanatsal faaliyetlere yönlendirilmelidir. Üniversite öğrencileri ve akademisyenlere yönelik sosyal donatı alanları yaygınlaştırılmalıdır. Şehrin yerleşim alanları planlı bir şekilde genişletilmelidir. Engelliler için bakım merkezi yapılmalıdır. Sosyal ortamın oluşturulması noktasında şehir planları dâhilinde sosyal alanlar oluşturulmalıdır. Çarpık kentleşme, kentsel dönüşümle çözülmelidir. Park ve bahçe sayılarının nitelik ve niceliği artırılmalı, yapılaşmalarda yoğunluk düşük tutulmalıdır. Sosyal aktivite merkezleri, sürekli eğitim merkezleri ve spor kompleksleri yapılmalıdır. EĞİTİME İLİŞKİN ÇÖZÜM ÖNERİLERİ İl Merkezi ve İlçelerde farklı eğitim birimleri kurulmalıdır (Yeni Fakülteler, askeri birlik ve eğitim merkezi, polis yüksekokulu). Üniversitede kültürel ve sosyal alanlara yönelik işlevsel birimler açılmalıdır. (Konservatuar, Güzel Sanatlar, Arkeoloji) Üniversitesinin akademik anlamda gelişmesine olanak sağlayacak ve diğer üniversiteler ile iş birliğini sağlayacak mekanizmalar geliştirilmelidir. İl genelinde öğrenci başına düşen öğretmen sayısı artırılmalıdır. Kırsal yerleşim yerlerindeki kız çocuklarının eğitim fırsatlarını artıracak önlemler alınmalıdır. SOSYO KÜLTÜREL ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Bireylerarası ve toplumsal işbirliği kültürünün gelişmesini sağlayacak önlemler alınmalıdır. Yerel Yönetimler, Kalkınma Ajansları ve STK lar arasındaki iş birliği artırılmalıdır. 658

14 SAĞLIK ALTYAPISINA İLİŞKİN ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Bozok Üniversitesi bünyesinde engellilere yönelik fizik tedavi merkezi yapılmalıdır. Bölge Hastanesi Projesi tamamlanmalıdır Termal tesislerin engelliler için kullanımı kolaylaştırılmalıdır. Kent içi ulaşım daha etkin bir şekilde düzenlenerek, ulaşım imkânları kolaylaştırılmalıdır. Şehir merkezi ve üniversite arasında raylı sistem (tramvay) kurulmalıdır. Nohutlu tepesi ve merkez arasında teleferik sistemi kurulmalıdır. İlçelerin doğal ve kültürel özelliklerini ortaya çıkartacak tanıtım amaçlı festivaller düzenlenmelidir. Kaynak: ORAN, 2016a. Aşağıdaki Tablo 8 de Yozgat ın gelişim bileşenleri gösterilmektedir. Bileşenlerden en fazla dikkati çeken unsur sosyal kalkınma için gerekli altyapının yetersizliğidir. İnsani ve sosyal gelişmişliğin en önemli göstergelerinden olan eğitim ve sağlık göstergesi Yozgat il geneli için kısmen yeterli olduğu görülmektedir. Tablo 8: Yozgat İli Gelişim Bileşenleri Tablosu Bulunabilirlik Düzeyi BİLEŞENLER Yeterli Coğrafi Yapı Pazara Yakınlık Kara Yolu Demir Yolu Teknik Alt Yapı Hava Yolu İletişim Enerji Eğitim Sosyal Altyapı Sağlık Turizm Kaynaklarının Bulunabilirliği Turizm Altyapı Yatırımları Teknoloji ve İnovasyon Girişimci Potansiyelinin Varlığı İşgücü Üst Düzey Yönetici ve Teknik Personel Sermaye Hammadde Organize Sanayi Bölgesi Küçük Sanayi Siteleri Üniversite-Sanayi İşbirliği Kaynak: ORAN, 2013b. Kısmen Yeterli Yetersiz 659

15 5. Sonuç Yozgat kapsayıcı ve güçlü bir ekonomik ve sosyal kalkınma için öncelikle güçlü sosyal, tarihsel ve kültürel değerlerine dönmelidir. Bu değerler özellikle iki kanaldan ilin ekonomik ve sosyal kalkınmasını hızlandıracaktır. Maridal (2013) te de belirtildiği gibi, ilk olarak, yozlaşmamış gerçek değerlere dayalı ilişkiler biçimi bireysel motivasyonları güçlendirecektir. İkinci olarak, bu değerler sosyal sermayeyi geliştirerek ekonomik kalkınma için gerekli uygun zemini sağlayacaktır. Bu nedenle Yozgat ın kalkınmasına dair bakış açısı ve düşünce biçimlerinde hem karar vericiler nezdinde hem de genel halk kitleleri açısından köklü değişikliklere ve zihinsel dönüşüme ihtiyaç vardır. Yozgat ın ekonomik ve sosyal göstergeler bakımından Türkiye ortalamasına yakın ve üzerinde bir performans gösterebilmesi için öncelikle bu gelişmenin sağlanacağı uygun sosyal ve kurumsal çevrenin geliştirilmesi gerekmektedir. Bunun da ötesinde kapsayıcı büyümeyi ve ekonomi dışındaki faktörleri dikkate almayan bütün girişimlerin sonuçsuz kalma olasılığı yüksektir. Nitekim tarihsel olarak geçmişte sadece maddi ve ekonomik unsurları dikkate alan, maddi teşvikler ve devlet destekli yatırımlar gibi salt ekonomistik kalkınmacı yaklaşımlar Yozgat ın sürdürülebilir kalkınmasına önemli bir katkı sağlamamış, aksine, zaman kaybına ve sermaye israfına neden olmuştur. Dolayısıyla, Yozgat iki önemli gerekçeyle sosyal kalkınmaya ve kapsayıcı büyümeye önem vermelidir. Birincisi, az gelişmişlikten kurtulmanın bir aracı olarak tercih edilecek bu yöndeki politikalar, ekonomik büyümenin önemli bir lokomotif gücü olacaktır. İkinci olarak, Yozgat düşük ve orta gelir seviyelerinde olsa bile, sosyal kalkınmayı ve kapsayıcı büyümeyi önceleyen politikalar, toplumun daha yüksek bir hayat standardına ve refah seviyesine ulaşmasını sağlayacaktır. 6. Kaynaklar Akın, S. (2013). Sosyal Sermaye ve Ekonomik Büyüme: Farklı Gelir Grupları Üzerine Yatay Kesit Analizi. International Journal of Social Science, 6 (7), CSS, (2015). Center for Sustainable Systems (2015). Social Development Indicators. Center for Sustainable Systems, University of Michigan. Foa, R., undated, Indices of Social development Research Applications, manuscript, Harvard. indsocdev.org Hodler, R., Dreher, A. (2013). Development (paradigm) failures. Journal of Development Economics, 101, Maridal, J.H. (2013). Cultural impact on national economic growth. The Journal of Socio-Economics, 47, OECD (2013). OECD Workshop on Inclusive Growth, OECD Conference Centre Session Notes. oecd.org/inclusive-growth/meetings. ORAN (2011), Faaliyet Raporu:2010. Kayseri. ORAN (2012), Faaliyet Raporu:2011. Kayseri. ORAN (2013a), Faaliyet Raporu:2012. Kayseri

16 ORAN (2013b). Yozgat 2023 Kalkınma Çalıştayı. Kayseri. ORAN (2014), Ara Faaliyet Raporu:2013. Kayseri. ORAN (2015a). Ara Faaliyet Raporu:2014. Kayseri. ORAN (2015b). TR72 Bölgesinde Öne Çıkan Sektörler. Kayseri. ORAN (2015c). TR72 Bölgesi Bölge Planı: Hızlı Bakış. Kayseri. ORAN (2016a). Yozgat Kalkınma Vizyonu Çalıştayı Sonuç Raporu ve Eylem Planı. Kayseri. oran.org.tr. UNDP (1990). Human Development Report New York: Oford University. Putnam, R.D. (1993). Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy. Princeton, NJ: Princeton University Press. Putnam, R. (1995a). Bowling Alone: America s Declining Social Capital, Journal of Democracy, 6 (1), Putnam, R. (1995b), Tuning in, Tuning Out: The Strange Disappearance of Social Capital in America, Political Science And Politics, 28(4), Seker, F., (2015). Kalkınma Etiği ve Kapsayıcı Büyüme. Ankara: Nobel. Sökmen, A. (2014). Sosyal Gelişme Endeksi Türkiye İçin Ne İfade Ediyor? Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı Değerlendirme Notu, N201421, Ankara: TEPAV ekibimiz/s/1248/ali+sokmen SPI, Social Progress Imperative, (2015). Social Progress Imperative: Social Progress Inde. http//www. socialprogressimperative.org. Şenkal, A., Bülbül, Y. (2007). Kalkınma İktisadı ve Sosyal Yapılar Piyasa ve Sosyal Yapıların Çözünürlüğü. Çalışma ve Toplum, 15, TÜİK (2014). Seçilmiş Göstergelerle Yozgat, Ankara: TÜİK. Tüysüz, N. (2011). Sosyal Sermayenin Ekonomik Gelişme Açısından Önemi ve Sosyal Sermaye Endeksinin Hesaplanması. T.C. Kalkınma Bakanlığı, Yayın No: Ankara. WB, World Bank (2010). Overview: Social Capital, Washington, DC: World Bank. Woolcock, M., Narayan, D. (2000). Social Capital: Implications for Development Theory, Research and Policy. The World Bank Research Observer, 15 (2),