KLASİK USUL ESERLERİNE GÖRE MEZHEBİN KURUCU İMAMLIĞININ ANLAMI 1

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 38, p , Autumn II 2015 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi Yayınlanma Tarihi KLASİK USUL ESERLERİNE GÖRE MEZHEBİN KURUCU İMAMLIĞININ ANLAMI 1 THE MEANING OF THE FOUNDER OF MADHAB LEADER IN THE CLASSICAL USUL WRITINGS Arş. Gör. Osman BAYDER Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Özet Hicri ikinci yüzyılın ortalarından itibaren fıkıh alanında birçok sistematik düşünce okulu (mezhep) kurulmuş ve bunlar yaklaşık iki yüzyıl içerisinde tüm Müslümanların benimsediği yapılar haline dönüşmüştür. Şüphesiz ki mezheplerin belirli imamların adlarıyla anılması basit bir isimlendirmeden ibaret değildir. Son dönemlerde bazı İslam hukuk araştırmacıları mezhebe ismini veren imamların bir mezhep kurmadıklarını, hatta bunların kendi dönemlerindeki mezhep kurmayan diğer fakihlerden bir farkının olmadığını dile getirse de klasik dönem usûl eserlerine bakıldığında mezhep imamlarının kendilerinden önceki ve sonraki diğer fakihlerden farklı faaliyetler icra ettikleri ve bu sayede kurucu imam olarak ön plana çıktıklarının belirtildiği görülmektedir. Cüveynî yle beraber ele alınan bu husus daha ziyade sahabenin mezhebinin taklit edilip edilemeyeceği konusu ekseninde ele alınmakta ve kurucu imamların mezheplerinin birçok açıdan sahabî imamların mezhebinden farklı olduğu ve bu açıdan sahabî imamların değil, mezhep imamlarının tesis ettiği mezhebe bağlanılması gerektiği dile getirilmektedir. Bu çalışmada klasik usûl eserleri esas alınarak kurucu imamların faaliyetleri ele alınacaktır. Usûl eserlerinde bu konuyla ilgili dile getirilenler dikkate alındığında kurucu imamlarının üç farklı faaliyetinin ön plana çıktığı görülmektedir. Bu faaliyetlerin birincisi ve en önemlisi mezhebin kurucu imamların kendilerine kadar gelen geleneği okuyup eleyerek buradan bir içtihat usûlü tesis etmeleri, ikincisi geliştirmiş oldukları içtihat usûlüne dayanarak fıkhın bütün alanlarına ilişkin hükümler elde etmeleri, üçüncüsü ise çözüm buldukları meseleleri kayda geçirmeleri yani fıkhı tedvin etmeleridir. Anahtar Kelimeler: Kurucu İmam, Mezhep, Ebu Hanife, İçtihat Usûlü, Fıkıh 1 Bu çalışma, Erciyes Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimince (Kod: SDK ) desteklenen Mezhebin Kurucu İmamına Muhalefetin İmkan ve Sınırı (Hanefi Mezhebi Örneği) başlıklı doktora tez projesinden üretilmiştir.

2 464 Osman BAYDER Abstract Since in the half of the second hijri century, a great number of Islamic Law (fiqh) Schools have been founded and they have become the institutions that all Muslims adopted them in almost two centuries. Undoubtedly, to be mentioned with the name of same madhab imams (leader) is not a simple naming. Recently, although some researchers of Islamic law (fiqh) express that madhab imams (leader) who gave their names to madhab didn t establish a madhab actually and they aren t different from the other faqihs who didn t establish a specific madhab in their times, it can be seen madhab imams performed different activities from their predecessors and successors and so that they came to the fore as the founder when looked at classical usûl writings. This issue which came into question with al-cuwayni has been discussed on the focus of whether madhab of sahâba can be imitate or can t, founder imams madhabs are so different from madhabs of sahâbas in many ways, and it is necessary to follow the madhab of imams instead of madhab of sahâba. In this article, the activities of founder imams will be discussed based on classical usûl writings. When considered statements about this topic, it can be seen that three different activities of imams of madhab take attention. First and the most important of them is to establish a new ijtihad usûl by founder imams by reading and sieving the tradition coming up to them. Second one is that, based on the first one, they acquired general judgment (ahkâm). The last one is that they collected the fiqh based on this data. Keywords: Founder Imam, Madhab, Abu Hanifa, Ijtihad Usul, Fiqh GİRİŞ Mezheplerin oluşumu ve herkesin bir mezhebe bağlanmasını fıkhın ve fıkıh tarihinin en önemli vakıalardan biri olarak kabul etmek mümkündür. Zira mezhepler kurulup istikrar kazandıktan sonra tüm fıkhî faaliyetler bir mezhebe bağlı kalınarak sürdürülmüştür. Herkesin bir mezhebe bağlı hale geldiği tarih, muhtemelen hicri dördüncü yüzyılın başı veya ortalarından sonradır. Nitekim kaynaklarda özellikle tabakat-bibliyografi türü eserlerde yer alan bilgiler buna işaret etmektedir. Sözgelimi bu türdeki en eski eserlerden biri olan İbnu n-nedim in (385/995) el-fihrist adlı eserindeki fakihlere baktığımızda fakihlerin çoğu bir mezhebe bağlıdır. Belki İbnu n- Nedîm in fukaha arasında zikrettiği ashâbu lhadisi belli bir mezhebe intisab etmeyen fakihler olarak anlamak mümkündür. Ashâbu l-hadîse baktığımızda Süfyân es- Sevrî, Süfyan b. Uyeyne, Ahmed b. Hanbel, Buharî, Tirmizî gibi kişiler olduğunu görmekteyiz. İbnu n-nedîm in ehli hadis olarak zikrettiği en son kişi 333/941 yılında vefat eden Cafer ed-dekkâk tır. el- Fihrist inde mezhep mensuplarını kendi dönemine kadar zikrettiği halde 2 ehli hadiste 333 tarihinde durması bu tarihten sonra bir mezhebe mensup olmayanların kalmadığını veya İbnu n-nedîm in gözünden kaçacak derecede azaldığını göstermektedir. Nitekim son dönemde yapılan ve hicri 433 yılına kadarki kadıların hangi mezhebe mensup olduğunu ortaya koyan bir çalışmaya göre hicri 253 ye kadarki kadıların yarısı bir mezhebe bağlı değilken hicri 253 ile 433 yılları arasında bir mezhebe bağlı olmayan kadıların sayısı %7 ye inmiştir. 3 2 İbnu n-nedîm el-fihrist i 377 yılında yazmıştır. Hanefi mezhebinden en son zikrettiği kişiler Ebu Abdullah el-basrî (ö.369/979) ve Cessas (ö. 373/981) gibi fakihlerdir. Maliki mezhebinden en son zikrettiği kişi kendi döneminde yaşadığını söylediği Abdullah b. Ebu Zeyd el-kayravanî dir. Yine İbnu n-nedîm, el- Fihrist i yazdığı tarihte Zahiri mezhebinden Kadı el- Cezeri nin hala kadı olduğunu ifade etmektedir. Bkz. İbnu n-nedîm, Ebu l-ferec Muhammed b. Ebu l- Yakub, el-fihrist (thk. Rıza Teceddüd), yy. ty. s Monique Bernards - John Nawas, The Geographic Distribution of Muslim Jurists During the First Four Centuries AH, Islamic Law and Society, Vol. 10, No. 2, The Madhhab (2003) s.180.

3 Klasik Usul Eserlerine Göre Mezhebin Kurucu İmamlığının Anlamı 465 Bu %7 lik oranın kahir ekseriyetinin de hicri 333 den önce olduğunu söylemek yanlış bir tespit olmayacaktır. Görüldüğü üzere yaklaşık 153 yıllık bir zaman zarfında mezhepler herkesin intisap ettiği yapılar haline dönüşmüştür. Bu aslında çok hızlı sayılabilecek bir yayılmadır. Mezheplerin neden bu kadar hızlı yayıldığı, fakih-avam herkesin bağlı olduğu yapılar haline nasıl geldiği, üzerinde durulması gereken bir husustur. Kanaatimizce bu hızlı yayılmanın en önemli sebeplerinden biri, aşağıda ele alınacak olan mezhep imamlarının tesis etmiş oldukları güçlü içtihat usulleridir. Her geçen gün yeni müntesiplerin de katkısıyla daha da güçlenen bu ekollere, bir ekole mensup olmayan bireysel fakihler karşı duramamışlardır. Kurucu İmamların Faaliyetleri Sünni mezheplerin teşekkülünü ele aldığı bir makalesinde Christopher Melchert, mezhep imamı olarak kabul edilen imamların bir mezhep kurmadığı görüşünün uzun süreden beri yaygın kabul gören ilmi bir kanaat olduğunu dile getirir. 4 Mezheplerin kendisine ismini veren imamlar tarafından kurulmadığını düşünenlere göre kurucu imam olarak kabul edilen kişiler, kurucu kimliği hak edecek bir faaliyet sürdürmemişlerdir. Bunlar esasında kendilerinden önceki veya kendi dönemlerindeki fakihlerden farklı bir şey de yapmamışlardır. Sonraki dönemlerde farklı bazı sebeplerle geçmişteki bazı imamların isimleri ön plana çıkarılmış ve bunların kurucu kimlikleri geçmişe dönük olarak inşa edilmiştir. 5 4 Christopher Melchert, Sünnî Fıkıh Mezheblerinin Teşekkülü, çev. Nail Okuyucu, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 41 (2011/2),, s Bkz. Christopher Melchert, Sünnî Fıkıh Mezheblerinin Teşekkülü, s. 221; Ignaz Goldziher, İntroduction to İslamic Theology and Law (İngilizceye çev. Bernard lewis) Princeton 1981, s. 49. George Makdisi, Ortaçağ Hukuk Tarihinde Hukuk Loncaları, çev. H. Buna mukabil klasik fıkıh usûlü eserlerine baktığımızda mezhep imamlarının faaliyetlerine genişçe yer verildiği, mezhep imamlarının önceki fakihlerden farklı faaliyetler sürdürdüğü ve bu faaliyetleri sebebiyle kurucu imam oldukları ifade edilmektedir. Kurucu imamların faaliyetlerine ilk defa Cüveynî nin değindiği görülmektedir. 6 Cüveynî söz konusu meseleyi mezhep imamlarının mezhebinin taklit edilebilmesine rağmen sahabilerin mezheplerinin neden taklit edilmediği problemi çerçevesinde ele almaktadır. Bu soru esasında herkesin bir mezhebe bağlı hale geldiği, daha doğrusu herkesin büyük mezheplerden birine bağlanması gerektiği ile ilgili tartışmanın bir devamıdır. Cüveynî bu soruya cevap sadedinde mezhep imamlarının sahabeden farklı ameliyeler icra ettiğini ve dolayısıyla onların mezheplerinin birçok açıdan sahabilerin mezhebinden farklı olduğunu söylemekte ve sahabilerin değil, mezhep imamlarının tesis ettiği mezhebe bağlanılması gerektiği sonucuna ulaşmaktadır. Mezhep imamlarının gerek içtihat usûlünü tesis ederken gerekse de füru görüşlere çözümler bulurken geçmiş ulemanın bu husustaki görüşlerine dayandığından, onların görüşlerini dikkate aldığından şüphe yoktur. Başka türlü ifade edecek olursak mezhep imamlarının geliştirmiş oldukları içtihat usûlü ve çözüm buldukları Tuncay Başoğlu, İslam ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim, Klasik Yay. İstanbul 2337, s Sonraki usulcülerin bu konuda atıf yaptıkları ilk kişinin Cüveynî olması bunu desteklemektedir. Sözgelimi bkz. İsnevî, Cemaluddin Ebu Muhammed Abdurrahman b. el-hasan, et-temhîd fî tahrîci l-furû ale l-usûl, Thk: Muhammed Hasan Heyto, Müessesetu r-risâle, Beyrut 1981, I, 527. Bu konuyla ilgili bir değerlendirme bkz. E. Said Kaya, Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhi istidlal, Basılmamış Doktora Tezi, MÜİF Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2331, s

4 466 Osman BAYDER meseleler sıfırdan üretilmiş olmayıp asıl itibarıyla Hz. Peygamber ve sahabeden gelen geleneğe dayanmaktadır. Nitekim birçok müellif, mezhep imamlarının kendilerinden önceki bilgilere dayandığı ve bunları eleme işlemine tabi tuttuğunu ifade etmektedir. Sözgelimi Cüveynî mezhep imamlarını, öncekilerin söylediklerine bakan ve onları eleyen (sebr) olarak tanıtmaktadır. 7 Benzer şekilde Gazâlî, mezhep imamlarından önceki ulemanın, şeriatın rükünlerini kayıt altına alıp külliyatını tesis ettiğini ifade etmektedir. 8 Ancak mezhep imamları, her ne kadar bu geleneğe dayanmış olsalar da yapmış oldukları şeyin, birtakım hususlarda öncekilerden farklılıklar arz ettiği görülmektedir. Cüveynî ve onu takip eden usûlcülerin kurucu imamların farklı faaliyetleri olarak dile getirdiklerini şu üç başlık altında toplamak mümkündür. Kurucu imamlar, 1) Sistematik bir içtihat usûlü tesis etmişlerdir 2) Tüm fıkhî meselelere çözümler üretmişlerdir 3) Ürettikleri fikhî bilgiyi tedvin etmişlerdir. 9 Şimdi bu üç hususla ne kast edildiğini usul eserlerinden hareketle izah etmeye çalışacağız. 1) Sistematik Bir İçtihat Usulü Tesis Etmek Birçok müellif, mezhep imamları ile sahabî müçtehitler arasındaki en temel farkın bu olduğu görüşündedir. Cüveynî Muğîsu l-halk ta belirli bir mezhep imamına bağlanmanın caiz olmasına rağmen mezhep imamlarından önceki görüşlere hatta Hz. Ebubekir ve Hz. Ömer dâhil olmak üzere sahabîlerin görüşlerine uymanın caiz olmamasını, mezhep imamlarından öncekilerin bütün meselelere cevap verecek bir usûl geliştirmemiş olmasına bağlamaktadır. Benzer şekilde el-burhân da sahabenin taklit edilmesinin caiz olmama sebebini, onların içtihâdın yöntemlerini yani kıyas, istihsân gibi yöntemleri bir bütün olarak düzenlememiş, inceleme yollarını açıklamamış ve meselelerin ifade tarzlarını düzene bağlamamış olmalarına bağlamaktadır ki tüm bunların anlamı onların sistematik bir içtihat yöntemi geliştirmemiş olmalarıdır. Cüveynî mezhep imamlarının taklit edilebileceğini söyleyerek onların söz konusu faaliyetleri icra etmiş olduğuna işarette bulunmaktadır. 10 İlkiyâ nın (ö. 534/1113) bu konudaki görüşü de hocası Cüveynî yle benzerdir. Ona göre sahabe müçtehitlerinin taklit edilmemesinin gerekçesi, vaz etmiş oldukları usûlün bütün meselelere çözüm üretmeye yetmemesidir. Buna mukabil Ebu Hanife, Şâfiî ve diğer mezhep imamlarının usûlleri bütün meselelere çözüm üretebilecek kapasitedir. Eğer bir sahabînin bir konudaki görüşünün taklit edilmesini caiz görürsek, onu taklit eden kişi başka bir meselede de o sahabînin görüşüne başvuracak fakat belki de cevabını bulamayacaktır. 11 Aynı bakış açısı İbn Berhân (ö.518/1124) tarafından da sürdürülmüştür. İbn Berhân el-vusûl adlı eserinde sahabe imamlarının tüm hadise ve vakıalara çözüm bulacak düzeyde usûl ve kavâidinin olmadığını, onlardan sonra gelen imamla- 7 Cüveynî, İmâmu l-haremeyn Abdulmelik, el-burhân fî usuli l-fıkh, (thk: Abdulazim ed-dîb), Katar 1399, s Gazali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, el- Menhûl min ta likâti l-usûl (thk: Muhammed Hasan Heyto), s Bir diğer değerlendirme için bkz. E. Said Kaya, Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhi istidlal, s Cüveynî, İmamu l-haremeyn Abdulmelik, Muğisu lhalk fî tercîhi l-kavli l-hak, el-matbaatu l-mısriyye, 1934, s.17-18; Cüveynî, el-burhân, s Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Bahadır, el- Bahru l-muhît, (nşr: Abdülkadir Abdullah el-ânî), Vezâretu l-evkâf ve ş-şuûni l-islâmiyye bi l-kuveyt, Kuveyt 1992, VI,

5 Klasik Usul Eserlerine Göre Mezhebin Kurucu İmamlığının Anlamı 467 rın usûl vaz ettiklerini belirtmektedir. 12 el- Vusûl ün başka bir yerinde bir konuyla ilgili itiraz sadedinde müçtehit şöyle tarif edilmektedir: Müçtehit, bütün hadise ve vakıalara çözüm üretebilecek bir usûl tesis eden kişidir. 13 Görüldüğü kadarıyla buradaki müçtehit tanımı doğrudan mezhep imamlarını tanımlamaya yöneliktir. 14 Hanefi fakih İbn Kemal Paşa (ö. 943/1534) da fukaha tabakatında şeriatte müçtehitliği ele alırken bunun mezhep imamlarına ait bir tabaka olduğunu ifade ettikten sonra bu tabakanın belirleyici içtihâdî faaliyetinin usûl tesis etmek olduğunu belirtmektedir. Görüldüğü kadarıyla İbn Kemal Paşa nın şeriatte müçtehitlik kavramı, diğer mezheplerde kullanılan mutlak/müstakil müçtehitlik kavramından farklıdır. Zira İbn Kemal Paşa bunu tamamen mezhep imamlarına has bir tabaka olarak değerlendirirken, diğer mezheplerdeki mutlak müçtehitlik kavramının sahabe ve sonrasındaki tüm fakihlerin yer alabileceği bir tabaka olduğu görülmektedir. 15 2) Usûl çerçevesinde yeni meseleler vaz etmek Kurucu imamlar geliştirdikleri içtihat usûlünü birçok meseleye uygulamış ve böylece fıkhın bütün alanlarına ilişkin so- 12 İbn Berhân, Şerefulislam Ebu l-feth Ahmed b. Ali, el- Vusûl ila l-usul (thk: Abdulhamid Ali Ebu Züneyd), Mektebetu l-meârif, Riyad 1983, II, فإن اجملتهد هو الذي أص ل لنفسه أصوال (.353 II, İbn Berhân, el-vusûl, (تفي بأحكام احلوادث والوقائع مجلة 14 Burada Sem anî nin (ö. 489/1396) de ismini zikretmek gerekir. Şâfiî ye intisabın gerekliliği başlığında Sem ânî mezhep imamlarının usul temhîd ettiğini, fürû tefrî ettiğini, usulünün gerektirdiği şekilde meselelerden bahsedip sahih kaidelere dayanan doğru içtihatta bulunduklarını söyler. Detaylı bilgi için bkz. Sem anî, Ebu l-muzaffer Mansur b. Muhammed, Kavâtiu l-edille fi l-usûl, el-mektebetu l- Asriyye, Sayda-Beyrut 2011, II, Hanefi fakih İbnu l-hümâm da bu konuya değinse de onun Cüveynî ye atıfla görüşlerini tekrarladığı görülmektedir. Bkz. Emir Padişah, Muhammed Emin, Teysiru t-tahrir, Matbaa Mustafa el-bâbî, yy. 1351, IV, nuçlara ulaşmışlardır. Buna göre Ebu Hanife nin ve diğer mezhep imamlarının bütün füru görüşleri arasında usûlî bir birlik bulunmaktadır. Nitekim yukarıda ifade edilen İlkiyâ nın bir sahabinin bir konudaki görüşünün taklit edilmesini caiz görmemiz durumunda onu taklit eden kişi başka bir meselede de o sahabinin görüşüne başvuracak fakat belki de bulamayacaktır. ifadesi sahabenin tüm meselelerde birbiriyle tutarlı, aynı usûle dayalı olarak ortaya konulmuş görüşlerinin olmadığını söylemektedir. Buna göre bir imamın taklit edilebilmesi için, onun bir usûle dayanarak tüm meselelere çözümler üretilmiş bir mezhebe sahip olması gerekir. Cüveynî, Muğîsu l-halk adlı eserinde Sahabe birçok fer i meseleye cevap vermemiş, bütün vakıalara çözüm bulmak suretiyle meseleleri tahrîc etmemiştir demekte ve mezhep imamlarının bütün vakıalara çözümler bulduğuna işaret etmektedir. 16 Cüveynî ye göre mezhep imamlarının usûlleri tüm meselelere çözüm bulabilecek ölçüdedir; ancak tüm meselelere nassen çözüm bulmuş olmaları şart değildir, yeni çıkan meselelere onların usûllerinden tahrîc yoluyla çözüm bulunabileceği için sonuç olarak bütün meselelerin çözümüne cevap vermiş olmaktadırlar. 17 el-ğiyâsi adlı eserinde de Cüveynî, sahabe imamlarının vuku bulmadan evvel olayların sebeplerini belirtmediklerini bu yüzden geçmiş ulemanın mezhebini eleme-seçme işlemine tabi tutan araştırmacı imamların mezhebinin bize yeterli olduğunu belirtir. 18 Cüveynî burada mezhep imamlarının farazî fıkhı tesis ettiklerini ifade etmektedir. Cüveynî nin öğrencisi Gazâlî de el- Menhûl adlı eserinde aynı görüşü dile getirmektedir. Ona göre mezhep imamların- 16 Cüveynî, Muğisu l-halk, s Cüveynî, Muğîsu l-halk, s Cüveynî, İmâmu l-haremeyn Abdulmelik el-ğiyâsi (thk. Mustafa Hilmî ve Fuad Abdulmun im), Dâru d- Da ve, İskenderiyye 1433, s. 297.

6 468 Osman BAYDER dan önceki ulema, şeriatın rükünlerini kayıt altına almış ve külliyatını tesis etmiştir, bununla beraber onlar meseleler takdir etmemiş, sadece kendilerine yetecek kadar meselelere cevap vermişlerdir. Mezhep imamları ise farklı olarak meydana gelmeden önce vakıalar takdir ederek meselelere çözüm üretmiştir. 19 Mezhep imamlarının füru üretme faaliyeti Hanefi eserlerde de üzerinde hasseten durulan bir konudur. Birçok Hanefi kaynakta Ebu Hanife nin birçok füru meselelere çözümler ürettiği ve Ebu Hanife nin bu konuda öncü olduğu dile getirilmektedir. Özellikle Hidâye nin mukaddimesinde âlimlerin sıfatı olarak geçen evâilu lmüstanbitîn 20 yani istinbat edenlerin öncüleri ifadesinin Hidâye şârihleri tarafından yapılan şerhinde konuya değinilmektedir. Hidâye şarihlerinden Sığnâkî ye (ö.714/1314) göre evâilu l-müstanbitîn ile kastedilen Ebu Hanife ve ashâbıdır. Zira mesele istinbat etme ve vaz etme konusunda onlar öncüdürler. Onlar şer i meselelerin kaidelerini oluşturup (temhid) tebyin etmiş, fıkhi meseleleri istinbat etmişlerdir. Bunlardan sonra kitap yazanlar veya mesele vaz edenler onların ilim denizinden, usûllerinin ummanından faydalanmış ve (meseleleri) onların asıllarına göre bina edip onların koydukları esaslara göre okumuşlardır. 21 Bir diğer Hidâye şârihi Kâki nin (749/1348) Mirâcu d-dirâye sinde de benzer bir izah yer almaktadır. Evâilu l-müstanbitîn ile kastın Ebu Hanife ve ashâbı olduğunu söyleyen Kâkî ye göre bunun sebebi Ebu Hanife ve ashâbının meselelerin kaidelerini oluşturmuş olmasıdır. Kâkî, ashâbımızın 19 Gazali, el-menhûl s Gazâlî nin öğrencisi İbn Berhân da mezhep imamlarının füru meselelere çözümler üretme faaliyetlerine özel olarak değinmektedir. Bkz. İbn Berhân, el-vusûl, II, 367. وخص أوائل املستنبطني بالتوفيق حىت وضعوا مسائل من كل جلي ودقيق Sığnâkî, Ebu Abdullah el-huseyn, en-nihâye ale l- Hidâye, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuru Osmaniye, no: 1768, I, 3a. vaz ettiği meselenin sayısı 1 milyon 173 bin küsürdür 22 diyerek vaz edilen meselenin çokluğuna dikkat çekmektedir. 23 3) Fıkhı Tedvin Etmek Tedvîn, fıkhi meselelerin gelişigüzel kayda geçirilmesi değil, sistematik bir tarzda yazılmasını ifade eder. Fıkhın tedvini ilk defa mezhep imamları tarafından gerçekleştirilmiştir. Gazâlî, el-menhûl de mezhep imamlarından önceki ulemanın fıkhı bablara göre tasnif etmediğini söyleyerek 24 söz konusu faaliyetin mezhep imamları ile beraber başladığına işaret etmektedir. Tedvin faaliyeti, fıkhın gelişmesi noktasında önemli bir adımdır. Zira bu bir yandan fıkhın mevzuu ve mesailinin ortaya konulması suretiyle müstakil bir disiplin haline gelmesini sağlamış, diğer yandan görüşlerin sağlıklı bir şekilde sonraki dönemlere ulaşmasına imkân tanımıştır. Nitekim sahabîlerin mezhebinin taklit edilemeyeceğini söyleyen birçok müellif bunu, onların görüşlerinin sağlıklı bir şekilde bize ulaşmamış olmasına bağlamaktadır. Sözgelimi İsnevî nin (ö. 772/1373), İbn Berhân ın el-evsat adlı eserinden naklettiğine göre İbn Berhân sahabenin mezhebinin taklit edilmemesini onların mezheplerinin tedvin edilmemiş olmasına bağlamaktadır. Tedvin edilmediği için mukallit onlardan birinin mezhebi ile yetinemeyecek ve başka bir mezhebe intikal etmek durumunda kala- 22 Mekki nin Menâkıb ında sadece Ebu Hanife nin vaz ettiği meselenin sayısı 533 bin olarak geçmektedir. Bkz. Mekki, Muvaffakuddin b. Ahmed el-harizmi, Menâkıb, Meclisu Dâireti l-meârifi n-nizâmiyye, Haydarabad h. 1321, II, Kıvamuddin Kâkî, Mirâcu d-dirâye, Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, no: 552, I, 3a; Diğer izahlar için bkz. Kurlanî, Celaleddin b. Şemseddin el-harizmi, el-kifâye, Printed at Hukeem Abdool Mujeed's Medical Press, Kalküta, 1831, I, 5; Aynî, Bedruddin Mahmud b. Ahmed, el-binâye Şerhu l-hidâye, thk: Eymen Sâlih Şa ban, Dâru l-kutubi l-ilmiyye, Beyrut 2000, I, Gazâlî, el-menhûl, s. 495.

7 Klasik Usul Eserlerine Göre Mezhebin Kurucu İmamlığının Anlamı 469 caktır. 25 İbnu s-salâh ın (ö. 643/1245) da aynı düşüncede olduğu görülmektedir. Ona göre sahabe, derece olarak kendilerinden sonra gelenlerden üstün olsa da onların mezhebine uyulmaz; çünkü onlar ilmin tedvini ile uğraşmamış, usûl ve füruu zabt etmemiştir, sahabeden hiçbirinin mühezzeb, muharrer ve mukarrer mezhebi yoktur. Ona göre bu faaliyetleri yapan, sahabe ve tabiinden sonra gelip onların mezhebini eleyen, vukuundan evvel meselelerin hükümlerini temhid eden, bunların usûl ve fürularını izah eden Ebu Hanife, Malik ve diğer imamlardır. 26 Fıkhın tedvininin önemi ve mezhep imamları ile başladığı hususu Hanefi müellifler tarafından da sık sık zikredilmektedir. Kudurî (ö. 428/1337) fıkhı ilk tedvin eden kişinin Ebu Hanife olduğunu belirtmektedir. 27 Benzer şekilde Pîrîzâde İbrahim (ö.1399/1688) de sahabe ve tabiînin şeriat ilmini bab ve kitaplar şeklinde ortaya koymadığını, şeriat ilminin ilk defa Ebu Hanife tarafından vazedildiğini vurgulamaktadır. 28 SONUÇ Kurucu imamların farklı faaliyetleri sadece bazı füru görüşleri dile getirmiş olmalarında değildir. Nitekim sahabe dâhil kurucu imamlardan önce ve sonra birçok konuda farklı füru görüşleri bulunan, buna 25 İsnevî, Cemaluddin Ebu Muhammed Abdurrahman b. el-hasan, et-temhîd fî tahrîci l-furû ale l-usûl, Thk: Muhammed Hasan Heyto, Müessesetu r-risâle, Beyrut 1981, s. 527; Benzer ifadeler için bkz. Zerkeşi, el- Bahru l-muhît, VI, İbnu s-salâh, Ebu Amr Takıyyüddin Osman b. Salahaddin eş-şehrezurî, Edebu l-müfti, (Fetâvâ ve Mesâilu İbni s-salâh ile birlikte), thk: Abdu l-mu tî Emin Kal acî, Dâru l-marife, Beyrut 1986, s Kuduri, Ebu l-huseyin, Şerhu Muhtasarı Kerhi, (Basılmamış Doktora Tezi) thk. Fehd b. İbrahim (Baştan Zekat ın sonuna kadar tahkik edilmiştir.) İmam Muhammed b. Suud üniversitesi, Suudi Arabistan, 1427, s Pîrîzâde İbrahim, Umdetu Zevi l-besâir, Süleymaniye Kütüphanesi, Rağıb Paşa, no: 538, vr, 3a. rağmen kurucu imam olarak telakki edilmeyen çok sayıda fakih bulunmaktadır. Bu açıdan kanaatimizce Ebu Hanife nin, görüşlerinin çoğunu İbrahim Nehâî veya önceki fakihlerden aldığı iddiası 29 mezhebin bir sistematik kurgu olduğu göz önüne alınmadan sadece füru görüşlerden ibaret olarak görülme yanılsamasından kaynaklanmaktadır. Yine özellikle son dönemde yapılan bazı çalışmalarda mezhebin kurucu imamına birkaç muhalif görüşü bulunan fakihlerin mutlak/müstakil müçtehit olduğunun iddia edilmesi de kanaatimizce aynı düşünceden kaynaklanmaktadır. Usul eserlerinde de ele alındığı üzere kurucu imamların kendilerinden önceki müçtehitlerden farkı, geçmişteki bütün malzemeyi temyiz ve eleme işlemine tabi tutmaları, bütünlüklü bir içtihat usûlü geliştirip bunu bütün meselelere uygulayarak çözümler üretmeleri ve fıkhı bir ilim olarak tedvin etmiş olmalarındadır. Bunların içerisinde özellikle içtihat usulünün kurucu imamların asıl faaliyetlerini teşkil ettiğini söylemek mümkündür. Nitekim sonraki dönemlerde mezhep içi müçtehitlerin kurucu imamın mezhebiyle bağlantısı kurulurken, onların kurucu imamın oluşturmuş olduğu içtihat usulüne bağlı kaldıkları, bunu taşacak bir içtihâdî faaliyet içerisinde olmadıkları belirtilmektedir. Kurucu imamlar, kendilerinden önceki fakihlerden farklı olarak sadece meydana gelmiş olaylara çözümler üretmemişlerdir, geliştirmiş oldukları içtihat usûlüne dayanarak olmuş ve olması muhtemel meselelere çözümler üretme anlamına gelen farazî fıkhı da tesis etmişlerdir ve ayrıca bunları kayda geçirerek fıkhı tedvin etmişlerdir. Farazî fıkha başvurmanın bir faydası fıkhın tüm alanlarında görüşler ortaya konulmak suretiyle tabiri caizse kanun boşluğu bırakmamak, 29 Dihlevî, Şah Veliyullah İbn Abdurrahim, Huccetullahi l-bâliğa, thk. Seyyid Sabık, Dâru l-cîl, Beyrut 2005, I, 251.

8 470 Osman BAYDER diğer bir faydası ise geliştirilen içtihat usulüne dayanarak füru-ı fıkıh üretip bir açıdan usûlü test etmektir. KAYNAKÇA Aynî, Bedruddin Mahmud b. Ahmed, el- Binâye Şerhu l-hidâye (thk: Eymen Sâlih Şa ban) Dâru l-kutubi lilmiyye, Beyrut Bernards, Monique and John Nawas, The Geographic Distribution of Muslim Jurists During the First Four Centuries AH, Islamic Law and Society, Vol. 10, No. 2, The Madhhab (2003). Cüveynî, İmâmu l-haremeyn Abdulmelik el-ğiyâsi (thk. Mustafa Hilmî ve Fuad Abdulmun im), Dâru d-da ve, İskenderiyye h , el-burhân fî usuli l- fıkh, (thk: Abdulazim ed-dîb), Katar h , Muğisu l-halk fî tercîhi lkavli l-hak, el-matbaatu l- Mısriyye, Dihlevî, Şah Veliyullah İbn Abdurrahim, Huccetullahi l-bâliğa (thk. Seyyid Sabık), Dâru l-cîl, Beyrut Emir Padişah, Muhammed Emin, Teysiru t-tahrir, Matbaa Mustafa el-bâbî, yy. h.1351 Gazali, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed, el-menhûl min ta likâti l-usûl (thk: Muhammed Hasan Heyto) yy. ty. Goldziher, Ignaz, İntroduction to İslamic Theology and Law (ing. trs. Bernard lewis) Princeton İbn Berhân, Şerefulislam Ebu l-feth Ahmed b. Ali, el-vusûl ila l-usul (thk: Abdulhamid Ali Ebu Züneyd), Mektebetu l-meârif, Riyad İbnu n-nedîm, Ebu l-ferec Muhammed b. Ebu l-yakub, el-fihrist (thk. Rıza Teceddüd), yy. ty. İbnu s-salâh, Ebu Amr Takıyyüddin Osman b. Salahaddin eş-şehrezurî, Edebu l-müfti, (Fetâvâ ve Mesâilu İbni s-salâh ile birlikte), thk: Abdu lmu tî Emin Kal acî, Dâru l-marife, Beyrut İsnevî, Cemaluddin Ebu Muhammed Abdurrahman b. el-hasan, et- Temhîd fî tahrîci l-furû ale l-usûl, Thk: Muhammed Hasan Heyto, Müessesetu r-risâle, Beyrut Kâkî, Kıvamuddin, Mirâcu d-dirâye, Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, no: 552. (yazma) Kaya, E. Said, Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhi istidlal, Basılmamış Doktora Tezi, MÜİF Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul Kudûrî, Ebu l-huseyin, Şerhu Muhtasarı Kerhi, (Basılmamış Doktora Tezi, thk. Fehd b. İbrahim, Baştan Zekat ın sonuna kadar tahkik edilmiştir.) İmam Muhammed b. Suud üniversitesi, Suudi Arabistan h Kurlânî, Celaleddin b. Şemseddin el- Harizmi, el-kifâye, Printed at Hukeem Abdool Mujeed's Medical Press, Kalküta, Makdisi, George, Ortaçağ Hukuk Tarihinde Hukuk Loncaları İslam ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim (çev. H. Tuncay Başoğlu), Klasik Yay. İstanbul Mekkî, Muvaffakuddin b. Ahmed el- Harizmi, Menâkıb, Meclisu Dâireti l-meârifi n-nizâmiyye, Haydarabad h Melchert, Christopher, Sünnî Fıkıh Mezheblerinin Teşekkülü, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, (çev. Nail Okuyucu), 41 (2011/2).

9 Klasik Usul Eserlerine Göre Mezhebin Kurucu İmamlığının Anlamı 471 Pîrîzâde İbrahim, Umdetu Zevi l-besâir, Süleymaniye Kütüphanesi, Rağıb Paşa, no: 538. (yazma) Sem ânî, Ebu l-muzaffer Mansur b. Muhammed, Kavâtiu l-edille fi lusûl, el-mektebetu l-asriyye, Sayda-Beyrut Siğnâkî, Ebu Abdullah el-huseyn, en- Nihâye ale l-hidâye, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuru Osmaniye, no: (yazma) Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Bahadır, el-bahru l-muhît, (nşr: Abdülkadir Abdullah el-ânî), Vezâretu l-evkâf ve ş-şuûni lislâmiyye bi l-kuveyt, Kuveyt 1992.

10 472 Osman BAYDER