Anahtar Kelimeler: Laiklik, resmi ideoloji, askeri müdahale, bürokrasi, Demokrat Parti, ordu ÇOK PARTİLİ SİSTEME GEÇİŞ: DEMOKRAT PARTİ

Transkript

1 ÇOK PARTİLİ SİSTEME GEÇİŞ: DEMOKRAT PARTİ Özgür ŞİRİN Atılım Üniversitesi Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Yüksek Lisans Öğrencisi Özet Türkiye'de Demokrat Parti'nin kurulması Cumhuriyet Halk Partisi'nin bu oluşuma istinat etmesi ile mümkün olmuştur. İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye'de yaşanan sosyal ve ekonomik sorunların da eklenmesi ile Cumhuriyet Halk Partisine karşı oluşan toplumsal muhalefet Demokrat Parti'nin doğmasına ve hızla büyümesine vesile olmuştur. 'Sessiz Devrim' veya 'Beyaz İhtilal' olarak adlandırılan 1950 yılı seçimleri ile Türkiye'de iktidar ilk defa el değiştirmiştir. İktidarın el değiştirmesi yönetim anlayışının da değişmesine sebep olsa da Türkiye'de ilk darbeye giden yolun da açılmasına sebep olmuştur. Siyasal, sosyal ve ekonomik anlamda yönetim anlayışının değişmesi Türkiye'yi yeni sorunların kucağına atmıştır. Bunun yanı sıra siyasal iktidarın Demokrat Parti ile el değiştirmesi siyasal sistemin değiştiği anlamına gelmeyeceği 27 Mayıs askeri müdahalesi ile anlaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Laiklik, resmi ideoloji, askeri müdahale, bürokrasi, Demokrat Parti, ordu

2 Türkiye'de Kemalistler kendilerinden önceki ittihatçılar gibi siyasal iktidarın amacının toplumsal ve ekonomik devrimi gerçekleştirmek olduğunu kabul etmekteydiler 1. Osmanlı döneminde önemli ölçüde belirli bir kesim tarafından tarihsel bir irade ile gerçekleştirilmek istenen bu modernleşme anlayışı elitist bir karakter taşımaktaydı 2. Bu durum Cumhuriyet sonrası modernleşme anlayışı için de geçerlidir. Tek parti iktidarı döneminde Kemalistler bir taraftan bir taraftan yeni bir ulus devletin kurulması ve kurumsallaşması diğer taraftan ise toplumsal ve ekonomik devrimi gerçekleştirmek için çaba sarf ettiler yılına kadar devam eden Cumhuriyet Halk Partisi iktidarı bu maksadı gerçekleştirirken gerek parti içi muhalefetle gerekse toplumsal muhalefetle ve özellikle yerel isyanlarla mücadele etti. İmparatorluktan ulus devlete geçişin tamamlandığı bu dönemde devletin kurumsallaşmasının önemli ölçüde sağlandığı kabul edilse bile toplumsal ve ekonomik devrimin ne ölçüde gerçekleştirildiği tartışmalıdır. Belirtmek gerekir ki Atatürk'ün 'tek parti'sinin Mussolini veya Lenin'in partileri gibi sınırlı amaçlarla kurulan 'resmi ideoloji' partisi değildir 3. Lenin ve Mussolini'nin partilerinde olduğu üzere komünizm veya faşizm gibi resmi ideolojilerin dayatıldığı tek partilerinde, ideolojilere aykırı partilerin, görüşlerin ve hatta sınıfların varlığına izin verilmemektedir. Örneğin Marksizm, kapitalizmin ve onun sahibi olan sermaye sahibi burjuva sınıfının tasfiyesi zorunludur. Böyle bir durumda rejim ister istemez tek partili olacaktır 4. Demokrasi ise ancak parti içerisinde söz konusu olabilir. Oysa Atatürk'ün tek partisi batının cumhuriyetçi ve demokrasi modellerine uygun olarak başka partilerin ve ona rakip partilerin kurulmasına izin vermiş ve fiili duruma istinat etmiştir 5. Atatürk siyasal düşüncelerin çarpışmasına önem vermiştir. Terakkiperver Cumhuriyet Fıkrasının kurulmasından önce ve Serbest Cumhuriyet Fıkrası kurulurken bu yönde görüşlerini tekrar etmiştir. Atatürk Meclis'te iki partili sistemde bir tartışma platformu oluşturmak istemiştir 6. Fakat Terakkiperver Cumhuriyet Fıkrası ve Serbest Cumhuriyet Fıkrası ile gerçekleştirilmek istenen çok partili siyasal yaşama geçiş çabası başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Her iki partide arkasına rejim için tehlikeli ve ciddi görülen toplumsal desteği aldığı için kapatılmıştır. 1 Feruz Ahmad, Modern Türkiyenin Oluşumu,Kaynak Yayınları, Eylül 2008, s 91 2 Hasan Bülent Kahraman, Türk Siyasetinin Yapısal Analizi, Agorakitaplığı, Eylül 2008, s A. Taner Kışlalı - Cumhuriyet, 24 Nisan Server Tanilli, Devlet ve Demokrasi, Anayasa Hukukuna Giriş, Adam Yayınları, Şubat 2001, s Cemallettin Taşkıran, Atatürk Döneminde Demokrasi Denemeleri, 6 Metin Heper, Türkiye'de Devlet Geleneği, Doğu Batı, Eylül 2006, s. 100

3 İkinci dünya savaşı bittiğinde değişim yönünde sosyo-ekonomik baskının CHP iktidarı üzerinde artığı görülmektedir. Kırsal kesimin temel ekonomik, sağlık, eğitim sorunlarının çözülememesi İsmet Paşa'nın çeşitli nedenlerle gözden düşmesi, kırsal kesim üzerindeki asker ve bürokrat baskısı değişim taleplerini güçlendirmiştir 7. Özellikle kırsal kesimdeki yaşanan sorunlar nedeni ile beklenen değişim Meclise de yansımıştır. Dikkat etmek gerekir ki bu dönemlerde Türkiye'de nüfusun önemli bir bölümü büyük şehirlerin dışında yaşamını sürdürmekteydi. Ocak 1945'te Meclis önüne gelen Toprak Reformu Yasa Tasarısı CHP içerisinde kutuplaşmalara sebep olmuştur. Mecliste CHP nin siyasetine aykırı görüşler etrafında toplanan muhalif milletvekilleri ortaya çıkmıştır. Muhalif milletvekilleri arasında Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan gelmekteydi. Haziran 1945 te, Cumhuriyet Halk Partisi Meclis Grubu nun bahsi geçen dört muhalif üyesi "Dörtlerin Teklifi" olarak bilinen belgeyi hazırlamıştır. Teklifte, ekonomi üzerindeki devlet sınırlamalarının kaldırılmasının yanı sıra ve bir de muhalefet partisi kurma hakkının tanınmasını istiyorlardı. CHP Meclis Grubu bu teklifi reddetmiş fakat bu durum Parti içerisindeki kutuplaşma ve sertleşmenin artmasına sebep olmuştur 8. 'Dörtlülerin Teklifi' içerisinde yer alan ayrı bir parti kurulması yönündeki teklif muhalif milletvekillerinin zihinlerindeki partiden ayrılma isteğinin önemli bir göstergesidir. İsmet İnönü parti içerisindeki kutuplaşmada bir hizip olarak çalışmak yerine CHP içerisindeki muhalifleri açık bir şekilde kendilerini ortaya koymaları için teşvik etmiştir Haziran 1945 yılında Meclis'ten geçen Toprak Reformu yasasına karşı muhalefet eden vekiller Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuat Köprülü ve Adnan Menderes 7 Ocak 1946 tarihinde Demokrat Parti'nin kurulduğunu ilan etmiştir 10. Türkiye'de demokratikleşme sürecinde Demokrat Parti ile çok partili sürece geçiş iktidarın denetiminde gerçekleşmiştir yılları her iki parti için geçiş yıllarıydı. İki parti de seçmenleri kendi yanlarına çekmek için mücadele etmişlerdir. Demokrat Parti'nin felsefesi pek çok yönü ile CHP'den farklıdır. Demokrat Parti siyasi eğilimi itibari ile liberal olmasına karşın pratikte CHP'nin iktidar tekeline çeşitli sebeplerle karşı çıkan geniş bir kesimin desteğini almaya çalışmıştır. Bunun gibi söylem düzeyinde laiklik ilkesine bağlılıktan bahsedilse bile aksi yöndeki 7 Erik Jan Zürcler, Modernleşen Türkiye'nin Tarihi, İletişim, 2004,s.303,304 8 W. Hale, Türkiye'de Ordu ve Siyaset, Hil Yayınları 9 Ergun Özbudun, Çağdaş Türk Politikası, Doğan Kitap, Eylül 2007, s Feruz Ahmad, Modern Türkiyenin Oluşumu,Kaynak Yayınları, Eylül 2008, s 126

4 görüşleri de önemli ölçüde karşılamaktaydı 11. Bu özelliklerine rağmen Demokrat Parti liderleri Kemalist elite tehdit olabilecek bir karşı elit olarak değil Kemalist elitin bir parçası olarak algılayan görüşler bulunmaktadır 12. Demokrat Parti 1946 yılı genel seçimlerine örgütlenmelerini henüz gerçekleştiremedikleri ve devlet bürokrasinin CHP yanında yer alması sebebi ile umutsuz girmiştir 13. Bununla birlikte seçimlerde Meclise 65 milletvekili ile girmeyi başarmışlardır. Demokrat Parti zamanla ve özellikle kırsalın desteğini alarak hızlı bir şekilde örgütlenmiş ve siyasal yaşantıda etkin hale gelmiştir yılındaki seçimlere gelindiği vakit Demokrat Parti Ordu içerisinde dahi destekçi bulur hale gelmiştir 14. Demokrat Parti'nin kuruluşunda başlangıçta Celal Bayar daha çok tanınan bir kişi olsa da takip eden süreçte Adnan Menderes ön plana çıkmıştır seçimlerine Demokrat Parti kullanılan oyların %53,35'ini CHP ise %38,38'i almıştır. Aradaki %15 'lik farka rağmen Meclise 480 Demokrat Partili milletvekili girerken CHP sadece 39 milletvekili girmiştir 15. Bu durum CHP dönemi seçim yasalarından kaynaklanmış fakat Demokrat Partinin olduğundan daha güçlü olarak iktidarı ele geçirmesine sebep olmuştur. CHP'nin kaybettiği bu seçimde toplumda oluşan sosyo-ekonomik sorunların yanısıra Demokrat Parti'nin siyasal merkezi taşraya kaydırmasının da rolü büyüktür. Siyasal merkezin taşraya kaydırılmasında en önemli araç ise 'genel oy'dur 16. Demokrat Parti iktidarında genel oy ve tek dereceli seçimlerin uygulanmasıyla birlikte siyasal merkez parçalanarak taşraya doğru kaymıştır seçimleri ile doğan siyasal merkez-çevre siyaseti ayrımı günümüze değin etkilerini sürdürmüştür. Demokrat Parti muhalefet anlayışı olarak taşraya önem vermesi, Cumhuriyet Halk Partisi'nin korumacı yaklaşımına karşı olan görüşleri de büyük ölçüde taşıya bilmesi iktidara gelmesi ile sona ermemiştir. Demokrat Partinin ileri gelenleri seçim zaferinden 1954 seçimlerine kadar kırsal kesime yönelik gezilerine önem vermişlerdir. Benzer bir anlayışı ekonomide de söz konusu olmuştur. CHP döneminde tercih edilmeyen özel sektörün sanayi katılımını sağlamaya çalıştığı gibi ve tarıma önemli ölçüde kaynak aktarılmıştır. 1950'li yılların başlarında ekonomide genel bir büyüme sağlanması Demokrat Parti'nin halk tarafından benimsenmesini kolaylaştırmıştır. 11 W. Hale, Türkiye'de Ordu ve Siyaset, Hil Yayınları 12 Ergun Özbudun, Çağdaş Türk Politikası, Doğan Kitap, Eylül 2007, s Feruz Ahmad, Modern Türkiyenin Oluşumu,Kaynak Yayınları, Eylül 2008, s W. Hale, Türkiye'de Ordu ve Siyaset, Hil Yayınları 15 Feruz Ahmad, Modern Türkiyenin Oluşumu,Kaynak Yayınları, Eylül 2008, s Hasan Bülent Kahraman, Türk Siyasetinin Yapısal Analizi,Agorakitaplığı,Eylül 2008, s 173.

5 Tüm bu gelişmeler Demokrat Partiye yönelik eleştirileri engellememekteydi. Bu dönemde eleştiriler Türkiye de ekonomik devletçiliğin Demokrat Parti tarafından zayıflatıldığını ve laikliğin karşısından İslamcı muhafazakârlara çok fazla ödün yönündeydi. Bununla birlikte bu eleştirilen ekonomik sıkıntıların ve siyasal sorunların yoğunlaşacağı 1950 lerin sonuna kadar geniş bir destek bulamadı 17. Ayrıca belirtmek gerekir ki devlet bürokrasinin halen CHP ye sadık kişilerden oluşmaktadır. Siyasal iktidarı elinde bulunduğu halde Demokrat Parti'nin bürokrasiye hâkim olamaması Kemalizmin bürokratik aşkıncı yapısı ile ilgilidir. Nitekim sivil bürokrasi tek parti döneminde Kemalizmin değerler sistemini özümsemiştir 18. Bu durum siyasal iktidar ile bürokrasi arasında çekişmelere de sebep olmuştur. Bunun gibi Ordunun da Demokrat Parti döneminde Kemalizmin değerler sistemini özümsediği ve hatta kendisini savunucusu olarak gördüğünü tartışmasızdır. Demokrat Parti iktidarı döneminde 1954 yılına gelindiği vakit ekonomik sorunların toplumda baş gösterdiğini görmekteyiz seçimlerinde Demokrat Parti Meclisteki sandalye sayısını artırsa dahi ekonomik sorunlarla birlikte muhalefetin yoğunlaşmaya ve Demokrat Parti popülaritesi gerilemeye başlamıştır seçimleri sonrasında Demokrat Parti'ye karşı muhalefet kontrol edilemez noktalara gelmiştir. Demokrat Parti artan muhalefete karşı otoriter politikalar yürütmeye başlamıştır. Yürütülen otoriter baskılar belki de 27 Mayıs 1960 müdahalesinin en önemli sebeplerinden birisi olarak görülebilir. Demokrat Partinin otoriter baskısı toplumsal gösterilere olan tepkiden, bürokratlar ve CHP üzerindeki baskıya kadar varmıştır. Bunun yanı sıra günümüzde dahi siyasal partileri baskı altında tutulmasına sebep olan laiklik meselesinde Demokrat Parti birbiri ile çelişen iki taraflı politika izlemiştir. Menderes bilhassa seçim kampanyalarında İslami duygu ve düşüncelere hitap eden konuşmalar yapmış, bu durum ise Demokrat Parti nin laiklik ilkesinden uzaklaştığı yönündeki suçlamalara sebebiyet vermiştir 19. Menderes hükümetinin CHP üzerinde baskı yapması, hatta CHP'nin tümüyle kapatılması için hazırlanan yasanın Meclis'ten geçirilmesi, Ordu ile ilişkinin ikinci plana itilmesi, CHP nin parti gazetesi olan 'Ulus'a el konulması, Lozan Konferansı ile çözülemeyen Kıbrıs meselesi ile ilgili yürütülen politikaların milliyetçi ayaklanmalara sebep olması, Rum azınlığın ev ve dükkânlarının yağma edilmesi gibi yürütülen hatalı politikalar artan ekonomik sıkıntılarla birleşince 1960 yılı başlarında askeri müdahale için zemin oluşmuştu. 17 W. Hale, Türkiye'de Ordu ve Siyaset, Hil Yayınları 18 Metin Heper, Türkiye'de Devlet Geleneği, Doğu Batı, Eylül 2006, s. 124 vd 19 Erik Jan Zürcler, Modernleşen Türkiye'nin Tarihi, İletişim, 2004,s.338,339

6 Türkiye'nin siyasi tarihi demokrasi adına yapılan mücadeleler ve bu mücadelelerin toplumda meydana getirdiği siyasal, sosyal ve ekonomik sorunlarla doludur. Türkiye'de demokrasinin işlerlik kazanması, serbest ve rekabetçi seçimlerin yapılması demokratik pekişmenin gerçekleşmesi için zorunlu olan çok partili hayata geçiş Demokrat Parti ile yapıldı. Yürütülen pratik politika merkez siyasetinden uzaklaşma, taşraya inerek çevre siyasetidir. Bu anlayışın izlerini günümüz parti politikalarında görmek dahi mümkündür. Yürütülen çevre siyaseti olunca Kemalist devlet sisteminin özü ve özellikleri ile çatışan siyasal anlayışlar ortaya çıkmaktadır. Bu durumda oluşan siyasal muhalefet ortamı maalesef askeri müdahalelere sebep çatışmalara dahi sebep olmuştur. Sivil siyasal iradeyi askıya aldığı halde siyasal buhranı ortadan kaldırmak, müessif hadiselere son vermek, demokrasinin yaşanması için sağlıklı ortamı oluşturabilmek adına gerçekleştirildiği vaktiyle ilan edilen 27 Mayıs, 12 Mart ve 12 Eylül askeri müdahaleleri günümüz siyasal yaşantısında halen etkisini sürdürmektedir. Her üç darbeye sebep vakalar, siyasal aktörler, siyasal süreç değişiklik gösterse de Silahlı Kuvvetlerin iddia edilen temel hedefi darbenin de gerçekleşmesinden önce kaybedilen devlet otoritesinin yeniden sağlanmasın amaçlandığı beyan edilmiştir Darbelerde TSK sözcülerinin radyo ve televizyonda yayımlanan mesajları ve 12 Mart 1971 muhtırası metni bu yöndedir. Bkz Ahmad, Feruz, Modern Türkiyenin Oluşumu,Kaynak Yayınları, Eylül 2008 s 152, 214