T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİNLER TARİHİ BİLİM DALI

Transkript

1 T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİNLER TARİHİ BİLİM DALI BATI DAN GELEN DOĞU KÖKENLİ AKIMLAR VE TÜRKİYE DEKİ FAALİYETLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ İlknur UĞURLU ANKARA-2011

2 T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DİNLER TARİHİ BİLİM DALI BATI DAN GELEN DOĞU KÖKENLİ AKIMLAR VE TÜRKİYE DEKİ FAALİYETLERİ Yüksek Lisans Tezi Hazırlayan: İlknur UĞURLU Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ahmet Hikmet EROĞLU ANKARA-2011

3 T. C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI BATI DAN GELEN DOĞU KÖKENLİ AKIMLAR VE TÜRKİYE DEKİ FAALİYETLERİ Yüksek Lisans Tezi Tez Jürisi Üyeleri Tez Danışmanı : İlknur UĞURLU Adı ve Soyadı İmzası Tez Sınavı Tarihi...

4 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.( / /2011) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı İmzası

5 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...I ÖNSÖZ IV KISALTMALAR...VI GİRİŞ...1 A) ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ B) ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ I. BÖLÜM DOĞU KÖKENLİ DİNLERE AİT TEMEL KAVRAMLAR...3 A) DHARMA...4 B) MAYA-AVİDYA...8 C) KARMA...10 D) SAMSARA-TENASÜH...15 E) MOKŞA-NİRVANA...17 F) MEDİTASYON...21 G) YOGA...23 H) TAO BÖLÜM BATI'DAN GELEN DOĞU KÖKENLİ AKIMLAR VE TÜRKİYE'DEKİ FAALİYETLERİ...35 A) BATI'DAN GELEN DOĞU KÖKENLİ AKIMLAR...36 I

6 1. REİKİ...36 a) Reiki Kavramı ve Tarihçesi...36 b) Mikao Usui ve Usui Reiki...39 c) Usui'nin Reiki Öğretisi...44 d) Reiki Eğitimi...47 e) Reiki Uygulaması 49 f) Usui Reiki Dışındaki Reiki Sistemleri 50 g) Türkiye de Reiki TRANSANDANTAL MEDİTASYON...56 a) Maharishi Mahesh Yogi ve Transandantal Meditasyon'un Tarihi Gelişimi...56 b) Maharishi Öğretisi ve Transandantal Meditasyon Tekniği...67 c) Türkiye'de TM NEO-SANNYAS (OSHO)...76 a) Shree Rajneesh (Osho) ve Neo-sannyas Hareketinin ortaya çıkışı...76 b) Osho Öğretisi ve Meditasyon...80 c) Neo-Sannyas'ın Türkiye'deki Faaliyetleri SAHAJA YOGA...88 a) Kurucusu Shri Mataji Nirmala Devi ve Tarihi Gelişimi...88 b) Sahaja Yoga Öğretisi ve Uygulaması...92 c) Türkiye'deki Faaliyetleri FENG SHUİ...94 a) Feng Shui Kavramı ve Tarihsel Gelişimi...95 II

7 b) Feng Shui'nin Temel Kavramları...96 c) Feng Shui Ekolleri...98 d) Türkiye'de Feng Shui B) BATI'DAN GELEN DOĞU KÖKENLİ HAREKETLERİN ORTAK ÖZELLİKLERİ VE YAYILMASINI KOLAYLAŞTIRAN ETKENLER SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT III

8 ÖNSÖZ Günümüzde tüm dünyada şifacılık, medyumluk, ruhçuluk ve gizcilik kavramları çerçevesinde faaliyetlerini yürüten, sağlıklı yaşam, mutluluk, başarı gibi söylemlerle çağımızın modern insanına sunulmakta olan, özde Doğu Dinlerine dayanmakla birlikte, kendilerini din ve inanç sistemi olarak tanımlamaktan kaçınan birçok akım bulunmaktadır. Batı da yeni dinî hareketler adıyla anılan bu akımlar, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de kitleler arasında hızla yayılmaktadır. Faaliyetlerini düzenledikleri kurslar, seminerler, toplantılar, muhtelif yayınlar ve internet aracılığıyla yürüten bu akımların önde gelenlerinin tespiti, Doğu dinleri ile olan alakalarının bilimsel metodlarla ortaya konulması araştırmamızın temel amacıdır. Başlıcaları olarak Reiki, Transandantal Meditasyon, Osho, Sahaja Yoga ve Feng Shui akımlarını tespit ettiğimiz kitleleri peşinden sürükleyen grupların Türkiye deki faaliyetleri, toplum üzerinde oldukça büyük etkileri ve yürütülen faaliyetlerin misyonerlik kapsamında değerlendirilip değerlendirilemeyeceği tezimizin ana problemini teşkil etmektedir. Bu akımların özellikleri yanında, Türkiye de yayılma sebepleri de tezimizde incelenen unsurlar arasındadır. Batı'dan gelen Doğu Kökenli Hareketler ve Türkiye'deki Faaliyetleri ele alan çalışmamız giriş, iki bölüm ve sonuç kısmından oluşmaktadır. Tezimizin giriş kısmında araştırmanın amacı, önemi ve yöntemine yer verilmiştir. Doğu kökenli hareketlerden araştırmamıza konu olanlar ve araştırma konumuzun sınırları belirtilmiştir. IV

9 Birinci Bölüm'de araştırmamıza konu olan hareketlerin öğretilerinin ve bu hareketlerin Doğu dinleri ile ilişkisinin anlaşılması için açıklanması zarurî olan Doğu dinlerine ait kavramlar incelenmiştir. Bu kavramların Doğu kökenli hareketler ile ilişkisi göz önünde bulundurulduğunda arz ettikleri önem üzerinde durulmuştur. İkinci Bölüm'de Batı'dan Gelen Doğu Kökenli Hareketleri ortaya çıkış tarihleri ve birbirleri ile ilişkileri göz önünde bulundurularak sırasıyla Reiki, Transandantal Meditasyon, Osho, Sahaja Yoga ve Feng Shui akımlarının tarihçeleri, öğretileri ve Türkiye'deki faaliyetleri ele alınmıştır. Bununla birlikte Batı'dan Gelen Doğu Kökenli Hareketler'in ortak özellikleri, Türkiye'deki hedef kitlesi ve yayılmasını kolaylaştıran etkenler incelenmiştir. Sonuç bölümünde ise çalışamızda ulaşılan sonuçlar özet halinde sunulmuştur. Bu tezin hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen, kıymetli mesailerini ayırarak, yol gösteren saygıdeğer hocam Prof. Dr. Ahmet Hikmet EROĞLU na, eğitim hayatım boyunca maddi-manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen aileme en içten teşekkür duygularımı arz ederim. İlknur UĞURLU ANKARA 2011 V

10 KISALTMALAR bkz. Çev. çy Der. Dib Ed. Edi. ER M.S SDÜİFD TM yay. yy. VB ve YS :bakınız :Çeviri :Çeviren Yok :Derneği :Diyanet İşleri Başkanlığı :Editör :Edition :Encyclopedia of Religion :milattan sonra :Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi :Transandantal Meditasyon :Yayınları :yüzyıl :Varlık Bilimi ve Yaşam Sanatı VI

11 GİRİŞ A) ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ Türkiye de doğrudan Doğu dinlerini yaymaya çalışan kuruluşların sayısı oldukça azdır. Ancak Doğu dinlerinin düşünce sistemi ve bu dinlere ait kavramları çeşitli yollarla halk arasında yaymaya çalışan bir çok akım mevcuttur. Bu akımların kendilerinin bir dine mensup olmadıklarını söyleyerek, Türkiye de ve dünyada bir çok kişiye ulaştıkları ve hızla yayıldıkları gözlenmektedir. Manevi anlamda arayış içinde olan kimselere hitap eden bu gruplar, geleneksel kültüre karşı bir tehdit oluşturmakta ve toplumları dönüştürmektedir. Batı dan gelen Doğu kökenli akımların Türkiye de hızla yayılması, Doğu dinlerine ait bir çok kavramın kültürümüze yerleştirilmeye çalışılması, toplumumuzda bu akımlar konusundaki bilgi eksikliği bu akımların faaliyetlerinin bilimsel olarak incelenmesini zorunlu kılmıştır. Tezimizde özde Hinduizm, Budizm, Caynizm, Taoizm, Konfüçyanizm ve Şintoizm olarak belirlediğimiz Doğu dinleri kökenli olmakla birlikte, 50'li yıllarda Amerika'da yeniden doğmuş ve tüm dünyayı etkisi altına almış hareketlerin önde gelenlerinin tespiti, öğreti ve tarihçelerinin açıklanması ve bu grupların Doğu dinleri ile olan ilişkisinin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Doğu kökenli akımların öğreti ve faaliyetlerinin incelenmesi yanında Amerika ile birlikte İngiltere, Hollanda ve Almanya başta olmak üzere Avrupa'da geniş bir taraftar kitlesine sahip olduktan sonra bu ülkeler kanalıyla ülkemize sirayet etmiş olan akımların Türkiye'deki faaliyetleri hakkında bilgi vermek ve kitlelerin bu akımlara yönelme sebeplerini ortaya koymak araştırmamızın amaçları arasındadır. 1

12 B) ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Doğu dinleri kaynaklı olmakla birlikte, Batı dünyasında kabul görmüş ve misyonerlik faaliyetleri ile tüm dünyaya yayılmış olan yeni dinî akımların sayıları oldukça fazla olmakla birlikte, bu akımların bir kısmının diğerlerine göre Türkiye'de daha etkin olduğu görülmektedir. Batı dünyasında faaliyet gösteren Doğu kökenli akımlardan Türkiye'de faaliyet gösterenlerin tespiti araştırmamızın ilk aşamasını teşkil etmiştir. Reiki, Transandantal Meditasyon, Sahaja Yoga, Osho ve Feng Shui akımları tezimizin temel konuları olarak belirlenmiştir. Batı da etkili olmakla birlikte Türkiye de faaliyet göstermeyen hareketler ve Doğu dinlerine ait öğeler taşımakla birlikte Doğu dinleri kökenli olmayan gruplar tezimizde incelenmemiştir. Araştırmamıza konu olan akımların tespitinden sonra, başta söz konusu hareketleri kurucuları tarafından ortaya konulan eserler olmak üzere bahsi geçen grupların internet siteleri ve bu gruplara ait yayınevlerinin yayınları incelenmiştir. Mezkûr gruplar hakkında çıkmış haberler ve bu gruplar arasında bulunmuş kişilerin ifadelerinden yararlanılmıştır. Araştırmamıza konu olan Doğu kökenli akımların temel öğreti ve faaliyetleri hakkında bilgi sahibi olduktan sonra, bu akımların öğretilerinin temelinde yer alan Doğu dinlerine ait kavramlar tespit edilmiş, söz konusu kavramlar Doğu dinleri ile ilgili yerli yabancı kaynaklardan faydalanılarak incelenmiş, Doğu kökenli akımlar ile ilişkileri araştırılmıştır. Araştırmamızda ulaştığımız veriler tarafsız bir şekilde dinler tarihi biliminin metoduna uygun olarak niteleyici metotla ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte sebep sonuç ilişkileri gözetilerek bazı değerlendirmelere yer verilmiş, gerekli yerlerde karşılaştırmalara gidilmiştir. 2

13 I. BÖLÜM DOĞU KÖKENLİ DİNLERE AİT TEMEL KAVRAMLAR Doğu kökenli akımlar ve faaliyetleri incelendiğinde, her ne kadar dinden bağımsız oluşumlar olduklarını iddia etseler de öğretilerinin temelinde Doğu dinlerinin bulunduğu açıkça görülmektedir. Bu akımlar öğretilerini yayarken özellikle Doğu dinlerine ait kavramlara vurgu yapmaktadırlar. Faaliyetleri sayesinde dharma, karma, tenasüh, avatara gibi Doğu dinlerine ait temel kavramlar kitleler tarafından benimsenmiş, günlük dilde dahi kullanılan terimler haline gelmiştir. Bu durum Doğu dinlerine ait kavramların incelenmesini bu akımların anlaşılması açısından zorunlu kılmaktadır. Şüphesiz ki Doğu dinlerine ait kavramların tümünün çalışmamızda incelenmesi mümkün değildir. Çalışmamızda tezimizin amacına uygun olarak bu kavramlardan özellikle tezimize konu olan akımlara önemli anlamda tesir etmiş olanlar yer alacaktır. Kavramların incelenmesinde Doğu kökenli akımlar ile olan ilişkilerinin derecesine göre bir sıralamaya gittik. İlk etapta yer verdiğimiz kavramlar özellikle bu akımların genelinde etkisi olan ve akımların anlaşılması için birinci derecede öneme sahip olan kavramlardır. Diğer yandan temel kavram olarak belirlediğimiz kavramlar, Doğu dinlerine ait diğer kavramlardan bağımsız düşünülemeyeceğinden dolayı, ikinci derecede önemli olarak gördüğümüz kavramları ayrı başlıklar yerine, çalışmamız içersinde, diğer kavramlar ve Doğu kökenli akımlar ile ilgili üstlendikleri rolü aktarırken izah etmeyi uygun bulduk. Doğu dinleri kavramının Hint dinleri, Çin dinleri ve Uzak Doğu dinlerini kapsayan geniş bir alan olması sebebiyle, öncelikle konumuz olan akımların 3

14 temelinde diğerlerine nispeten daha baskın bir rol icra eden Hint dinlerine ait kavramlara öncelik verdik. Kavramların incelenmesinde dikkat ettiğimiz başka bir husus ise, kavramların birbiri ile olan ilişkisi olmuştur. Aralarında sebep- sonuç gibi ilişkiler bulunan kavramların sıralanmasında bu husus dikkate alınmıştır. Bu bağlamda Dharma, Maya-Avidya, Karma, Samsara-Tenasüh, Mokşa-Nirvana, Meditasyon, Yoga ve Tao Kavramları çalışmamızda incelenecektir. A) DHARMA Dharma kavramı Hint kökenli akımların öğretilerinin temelinde önemli bir yer tutan, sıklıkla üzerinde durulan bir kavramdır. Doğu kökenli akımların öğretilerinin ve pratiklerinin anlaşılabilmesi için Dharma kavramının anlaşılması zaruridir. Dharma terimi "din" kelimesinin Sanskritçe karşılığı kabul edilmekle birlikte, on beş farklı anlamının bulunması 1, bu kavramın anlaşılmasını oldukça zorlaştırmaktadır. Dharma, "desteklemek, beslemek ve bir arada tutmak" gibi manalara gelen Sanskritçe dhr kökünden türeyen bir kavramdır. Kelime olarak "din, şeriat, örf-adet, fazilet, görev-sorumluluk, hakikat, ilahi adalet, kendini Tanrı'ya adama, ahlak, bir şeyin doğası veya karakteri, temel niteliği veya özü, uygunluk, kurban töreni, iyi arkadaş, fedakarlık, davranış ve tarz" anlamlarına gelmektedir. 2 Dharma, genelde din kelimesinin karşılığı olarak kullanılmakla birlikte, Hindu düşünürler, Avrupalıların kullandığı anlamda din kelimesinin Sanskritçe karşılığının, mezhepfırka anlamına gelen Sampradaya olduğunu, Hinduizm dışındaki dinlerin, bir din olarak görülemeyeceği "Dharma" ile kıyaslanamayacağını ve ancak birer mezhep olarak görülebileceğini ileri sürmektedirler. Hinduların dinlerini tanımlamak için 1 Ali İhsan Yitik, Hint Dinleri, İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, İzmir 2005, Yitik,

15 kullandıkları Sanatana Dharma ya da Dharma kelimesinin bu açıdan Avrupalıların din kelimesinden çok daha geniş bir anlama sahip olduğunu belirtmektedirler. Dharma dinlerden bir dini değil, tüm dünyaya yayılmış olan evrensel tek hakikati ve doğal din'i ifade etmektedir. 3 Hinduizm'in Dharma anlayışı esas alınarak, dharma kavramı üç temel anlam üzerinde açıklanmaktadır: a) Dharma, âlemin özünde olan, âlemdeki dengeyi varlıklar arasındaki ilişkiyi sağlayan ezeli-ebedi prensiptir. Bu prensip kesinlikle korunmalıdır, dharmanın bozulması beraberinde helakı getirir. Bhagavat Gitaya' 4 göre bu düzen bozulduğu takdirde Vişnu'nun kötülüğü mağlup etmek için cisimleşeceğine ve dünyaya geleceğine inanılır. 5 Bu inanışa göre, Tanrı Vişnu, her düzensizlik döneminde insanları kurtarmak için farklı bir kılık ve ad ile cisimleşerek dünyaya inecektir. Avatara adı verilen bu iniş daha önce dokuz kez gerçekleşmiştir. 6 Bu anlamıyla kozmik ve ahlaki bir yasayı ifade eden dharma, karma, samsara, mokşa 7, 3 Yitik, Sanskritçe. ulular şarkısı anlamına gelen Bhagavat Gita, Hinduizm in kutsal literatürü içerisinde Hindin en büyük klâsik destanı olan Mahâbhârata yı bütünleyen bir manzume şeklinde yer alan 700 beyitlik bir metindir. Hint literatüründe, Yeni Ahit'in Hıristiyanlıktaki önemine benzer bir yere sahip olan bu metin, kurtuluş için dünyadan el etek çekmenin, sadece metafizik alanda kurtuluşu aramanın doğru yol olmadığını vurgulamaktadır. Bkz. Mehmet Aydın, Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Nüve Kültür Merkezi, Konya 2005, Yitik, Avatara (avatar), Hinduizm e göre tanrısal varlıkların özellikle Tanrı Vişnu'nun cisimlenerek dünyaya inmesini ifade eden, "inen" anlamında Sanskritçe bir kelimedir. Vişnu'nun insanları kurtarmak için daha önce dokuz kez dünyaya indiğine inanılmaktadır. Vişnu'nun en önemli iki "avatara"sı Rama ve Krişna olarak kabul edilmektedir. Dokuzuncu ve son inişinde tam yetkinliğe ulaşamamış Vişnu'nun "avatar" ismi ile onuncu kez yer yüzüne ineceği ve düzensizliği tamamen ortadan kaldıracağına inanılmaktadır. Vişnu'nun 22 kez bedenlendiğini iddia edenler olduğu gibi kimilerine göre ise Vişnu sayısız kez dünyaya gelmiştir. Herhangi bir mezhep kurucusu Vişnu'nun avatarı olabilir. Hindular, diğer din kurucularını da (Zerdüşt, İsa, Hz. Muhammed v.s.) Vişnu'nun bedenleşmesi olarak telakki etmektedir. Bazıları Vişnu'nun, Buda şeklinde, mü minleri sapık bir doktrinle denemek için yeryüzüne inmiş biri olduğunu kabul etmektedir. Tanrılar gibi yüksek ruhların da insanlara yol göstermek için hulul (inkarnasyon) yoluyla yer yüzüne gelerek yeni bir bedene girebileceğine inanılmaktadır. Doğu kökenli akımların kurucuları, daha önce yer yüzüne gelmiş ulvi kişilerin inkarnasyonları olarak görülmektedir. Bkz. Aydın, 69.; Orhan Hançerlioğlu, İnanç Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 2000, 66.; Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara 2002, 101. Doğu kökenli akımların mensupları arasında hareketin liderini tanrının avatarı olarak görme inancının var olduğu görülmektedir. 7 Bu kavramlar ileride ayrıca işlenecektir. 5

16 kavramlarıyla yakından alakalıdır. Evrendeki tüm düzeni ifade etmesi yönüyle dharma, âlemdeki döngüyü ve bu döngüyü düzenleyen prensip olarak karma ile samsarayı ve bu döngüden kurtuluşu ifade eden mokşayı kapsamaktadır. b) Karma, samsara ve mokşa ile bağlantılı olarak dharmanın yüklendiği diğer bir anlam da insanların insanlar ve diğer canlılar ile ilişkilerini düzenleyen ve Tanrı ile bir olduklarını idrak etmeleri amacıyla konulmuş kurallar bütünüdür. Tanrı Brahma'dan sudur eden âlemin doğasına uygun olarak yaşamak ve âlemdeki ahengin devam etmesi için konulan kurallar bütünü "dharma" olarak adlandırılmaktadır. Birey bedensel, zihinsel ve akli olarak kendini aşarak ruhsal gelişimin zirvesine ulaşır ve Tanrı'yı idrak eder. Bu gelişim meditasyon ve yoga uygulamaları gibi pratiklerle gerçekleşebilmekte ve kişi tanrılık seviyesine ulaşabilmektedir. 8 Her ne kadar Batılılar tarafından kabul görecek seküler ve bilimsel bir dil ile öğretilerini izah etseler de genelde tüm Doğu kökenli akımlar Hinduizm in kökeninde yer alan bu temel amacı gerçekleştirmeyi, kişilerin bedensel ve zihinsel olarak bu amaç için kendilerini geliştirerek tanrılık bilincine ulaşmalarını hedeflemektedir. c) Bireyin içinde bulunduğu sosyal statü ve içinde bulunduğu duruma uygun olarak davranması dharmanın yaygın olarak kullanıldığı anlamlardan biridir. Bu anlamıyla Dharma bireyin toplumsal, ahlaki ve kanuni sorumluluklarını ifade eder. Bu sorumluluklar kişinin mensup olduğu kasttan dolayı yüklendiği sorumluluklar olabileceği gibi; herkes tarafından yerine getirilmesi gereken hiçbir canlıyı yaralamama-öldürmeme (ahimsa), doğruluktan ayrılmama (satya), hırsızlıktan kaçınma (asteya), zinaya yaklaşmama (brahmacharya) ve dünya malına tamah göstermeme (aparigraha) gibi evrensel ahlaki kurallar da olabilir. Manu 8 Yitik,

17 Kanunnamesi'nde 9 bildirildiğine göre, sosyal ve ahlaki görevler anlamında dharmanın kaynağı Vedalar 10, Vedaları bilenlerin örfü, faziletli kimselerin eylemleri ve onların hoşnut olduğu davranışlardır. 11 Dharma Hindular için önemli olan hayatın dört amacından bir tanesidir. Bu dört amaç dharma, artha, kama ve mokşadır. Dharma, insanlar için Tanrı tarafından belirlenmiş görevleri ve ahlak kurallarını ifade ederken, Artha, dharmaya uygun olarak maddi kazanç elde etmek, kama, bütün dünyevi zevklerin meşru olarak tatmin edilmesi anlamına gelmekte, Mokşa ise insanın dünyevi arzulara kölelikten, dolayısıyla da doğum-ölüm çemberinden kurtularak sonsuz mutluluğa ermeyi ifade etmektedir. Kurtuluşa erilmesi dharmanın uygulanmasına bağlıdır. Kişi dharmaya uygun bir şekilde hayatın dört aşamasının gereklerini yapmalıdır. Bu aşamaların her birinin kendine özgü sorumlulukları vardır. Bunlara ashrama-dharma denilmektedir. Bu aşamaların ilki, brahmacarya olarak adlandırılan öğrencilik devresidir. Bu dönemde kişi, evinden ayrılarak kendini tamamen kutsal metinleri 9 Hindular tarafından ilk insan olarak kabul edilen Manu, sosyal düzenin kurucusu olarak kabul edilmektedir. Bu sıfatla ona bir çok söz atfedilmektedir. M.Ö. II. asrın tarihini taşıyan Manu kanunları adı altında toplanmış, Manu'nun sözleri ve koyduğu esaslar, Dharma konusunda tartışmasız bir otoritedir. (Aydın, 471.) 10 Veda veya Vedalar, Sanskritçe'nin eski bir versiyonu ile kaleme alınan dinî metinler bütününü belirtmektedir. Veda kelimesi, bilmek anlamına gelir. Hinduizm ve Brahmanizm konusunda en eski kaynaklardır. Hindu metinlerinin şruti kısmında yer alırlar. Bu metinlerin oluşumu M.Ö. XVIII. yüzyıldan VII. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Hindulara göre Veda'lar vahy ürünüdür, Veda olarak adlandırılan bu dört metin Tanrı Brahma'dan sudur etmiş ve Rişi'ler tarafından kaleme alınmıştır. Vedalar özel anlamda Rig-Veda, Yajur Veda, Sama Veda ve Atharva Veda'yı ifade ettiği gibi, genel anlamda Vedalar'ın yorumlarını içeren Brahmanalar, Aranyakalar ve Hinduizm açısından büyük bir öneme sahip Upanişadlar ı da içeren Vedik Literatürün tamamını da karşılamaktadır. Bir çok Hindu için Veda'ların otoritesi çok büyüktür. Bugün toplum hayatının ve dinin belli başlı prensiplerinde Vedalar'ın izleri hâlâ görülmektedir. Bununla birlikte bugünkü Hinduizm'le örtüşmeyen noktalar da vardır. Ahimsa prensibi ile Vedalar'ın kanlı kurban ritüeli buna örnek olarak gösterilebilir. Vedalar, Hinduizm'in ilk metinleri olması; karma, samsara, atman, brahman ve kurtuluş gibi Hinduizm'in temel kavramlarını içermesi açısından, Hinduizm ile ilgili ana kaynaklar olarak görülmeleri yanında Hinduizm kökenli yeni dini akımların öğretilerinin temelini teşkil etmeleri açısından bu akımların anlaşılması için oldukça önemlidirler. (Aydın, 783.; Hançerlioğlu, 540.; The Penguin Dictionary of Religions (Ed. Jhon R. Hinnnels), Penguin Publishing, London, 1997, 547.; Yitik, 19.) Vedalarla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Kürşat Demirci, Hinduizm in Kutsal Metinleri Vedalar, İşaret Yay., İstanbul Yitik,

18 öğrenmeye verir ve kendini topluma hizmet etmek için hazırlar. İkinci aşama olan grhasthya, kişinin evlenerek yaşadığı topluma karşı vazifesini yerine getirmesidir. Bu dönemde kişinin beş önemli görevi vardır: Bu görevler, Veda öğretilerini çalışmak, tanrılara ibadet etmek, ölmüş atalarının ruhlarına yiyecek ve içecek sunmak, evcil hayvanlara iyi muamele etmek ve düşkünlere misafirlere iyi davranmaktır. Üçüncü aşama vanaprastha, ormana, uzlete çekilme devresidir. Bu dönemde kişi ailesinden ayrılarak bir ormanda veya sessiz bir yerde kutsal metinleri çalışır ve meditasyonla vakit geçirir. Dördüncü ve son aşama ise sannyasa, yani dünyadan tamamen el etek çekme aşamasıdır. Kişinin dharmasına uygun olarak yerine getirdiği eylemler olumlu karmalara neden olacak, bu ise kurtuluşu sağlayacaktır. 12 Budizm'de de temel kavram olan Dharma, hem Buda nın öğretilerini hem de varlığı şartlandıran kuvvetleri ifade eder. Budizm'e göre dharma, Nirvanaya ulaşmaktır. 13 Caynizm de ise Dharma, dinamizm cevheri ve hareket unsuru anlamlarına gelir. 14 Caynizm'de var oluşun altı unsurundan biri olan, madde ve ruh atomlarının hareketine imkân veren prensibi ifade eder. 15 Farklılıklar olmakla birlikte Hint kökenli dinler için temel bir kavram olan dharma doğu kökenli akımların öğretilerinde önemli bir yer teşkil etmesi sebebiyle, bu akımların anlaşılmasında önemli rol üstlenen bir kavramdır. B) MAYA-AVİDYA Maya kavramı evrenin yaratıcı gücünün ortaya çıkardığı hayal ürünü bir görüntüyü ifade etmektedir. Veda'da maya, Tanrı Varuna'nın bir sıfatıdır. Bu sıfat 12 Yitik, 18; Ali İhsan Yitik, Hint Kökenli Dinlerde Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, Ruh Madde Yayınları, İstanbul 1996, Aydın, Aydın, Yitik, Hint Dinleri,

19 sayesinde Tanrı Varuna, karşısında çok kuvvetli bir rakip olduğuna inanan, şaşkına dönmüş düşman askerini felce uğratarak kendi inananlarına zafer ihsan etmiştir. Maya bu yönüyle geçici bir takım görüntüler meydana getiren sihirsel bir iktidarın tezahürüdür. Nazari anlamda (Upanişadlarda) ve klasik Sanskritçe'de kullanıldığı andan itibaren bu kelime, kozmik hayal anlamına gelmeye başlamıştır. 16 Kelime olarak illizyon ve gerçekliği olmayan bir şeyin gerçek gibi algılanması anlamlarına gelmektedir. Terim olarak kişinin gerçeği kavrayarak kurtuluşa ermesini engelleyen unsuru ifade etmektedir. 17 Maya bir halisünasyon veya gerçekten tam anlamıyla ayrı bir kavram değil, gerçeğin farklı anlaşılmasını sağlayan yanlış bir görüntüdür. Bu görüntü, ne Brahman 18 'ın kendisidir, ne de Brahman'dan ayrıdır. Brahma'dan çıkması, Tanrı tarafından oluşturulmuş olması yönüyle, gerçeğin ürünüdür ve Tanrı'nın gücünün eseridir. 19 Hinduizm in Advaita Vedanta 20 ekolüne göre maya, aslında bir olan 16 Aydın, 476; Hançerlioğlu, Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, Sanskritçe büyümek, çoğalmak anlamındaki "brih" kökünden türeyen Brahman, Hinduizm'de âleme hakim olan yüce ruhu, gücü ifade etmektedir. Brahman'ın insana, evrene her şeye hakim olan bir prensip olduğu kabul edilir. Brahman her şeyin özünde olan mutlak gerçekliktir. Atman kavramı ile birlikte Hindu düşüncesinin temel kavramlarındandır. Brahman evrenin tanrısal yönünü belirtirken, Sanskritçe. nefes, ruh anlamlarına gelen Atman, Hint felsefesinde bireysel ruhu ifade etmek için kullanılır. Hint felsefesine göre her canlıda değişmeyen, ölümsüz, canlının özünü oluşturan ve bedenin ölümüyle karma-samsara prensibine bağlı olarak beden değiştirecek bir ruh vardır. Atman (ferdi benlik) olarak adlandırılan bu öz, Upanişadlarla birlikte Brahman (yüce benlik) ile özleştirilmiş, bu iki kavramın birliği üzerinde durulmuştur. Upanişadlar a göre Atman ve Brahman özdeştir, ikisi de aynı hakikati ifade etmektedir. Atman evreni kuşatan Brahman'ın kişideki tezahürüdür. Atman-Brahman özdeşliği "Tat twam asi", "Sen O'sun" mısrası ile ifade edilmektedir. Bu hakikatin idrak edilememesi en büyük cehalet ve kişinin kurtuluşu önündeki en büyük engel olarak görülmektedir. (Aydın, 69, 113; Gündüz, 70; Hançerlioğlu, 62, 89; The Penguin Dictionary of Religions, 55; Thomas A. Robinson- Hillary Rodrigues, World Religions, SCM Press, London 2006, 2/172, 179.) 19 Hançerlioğlu, 309; The Penguin Dictionary of Religions, Advaita Vedanta, Hinduizm'in altı büyük mezhebinden birisi olan Vedanta ekolünün en bilinen koludur. Vedanta Vedaların tamamlanması anlamına gelmekte, Veda literatürünün son bölümü olarak görülen Upanişadlar'ı ve Bhagavat Gita'yı temel almaktadır. Kelime olarak "ikiliğin yokluğu" anlamına gelen advaita düşüncesi, Brahman ile Atman'ın bir olduğunu ileri süren bir teklik anlayışına sahiptir. Bu ekolle ilgili yedinci yüzyılda bilinen ilk yazar Gaudapada olmasına rağmen, Vedanta ekolü, atman ile brahmanın birliği fikri ile katı bir monizm anlayışını ortaya koyan Advaita öğretisinden dolayı Hindu bir reformist olan Şankara ile anılmaktadır. Şankara'nın maya ve kurtuluş düşüncesi Hindu kurtuluş felsefeleri arasında önemli bir yer tutmaktadır. Şankara'nın kurtuluş hakkındaki fikirleri ve Doğu Kökenli akımlar üzerindeki etkilerine ileride tekrar yer verilecektir. Advaita Vedanta ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Hançerlioğlu, 13.; The Penguin Dictionary of 9

20 Brahman (yüce benlik) ve Atman (ferdi benlik)'ın ayrı olarak algılanması yanılgısıdır. Yüce benlik ve ferdi benlik hakikatte birdir. Advaita ekolüne göre bu dünya ne gerçektir ne de gerçekten bağımsızdır. Dünya mutlak bir gerçekliğe sahip değil, göreceli bir gerçekliğe sahiptir, Brahman idrak edilmedikçe gerçeklik kavranamayacaktır. 21 Maya, gerçekliğin bilinmemesi anlamında kullanıldığında "avidya" terimi ile hemen hemen eş anlamlı olarak kullanılmıştır. Görünen dünyanın gerçek olarak kabul edilmesi, tek ve yegâne Tanrı'nın unutulması hayattaki tüm ızdırabın sebebi ve kişinin kurtuluşu önündeki en büyük engeldir. Budizm'de avidya, nedensellik çemberinin ilk halkasıdır, Caynizm'de ise jiva (madde) atomlarının ilk hareketidir. Harekete geçen madde atomları, pudgala (ruh) atomlarına karışarak hayatı başlatmıştır. Bu yönüyle Budizm ve Caynizm açısından bakıldığında da avidyanın âlemdeki tüm hareketin yani Hint kökenli dinlere göre tüm acı ve ızdırabın kaynağı olarak görülmektedir. Avidya Hint dinlerinde hayat algısının temelini teşkil eden karma ve samsara çarkını harekete geçiren unsur olması yönüyle büyük bir öneme sahiptir. 22 C) KARMA Karma terimi ilk kez 18.yy'da Batılı Hint Araştırmacıları tarafından bir terim olarak kullanılmış, zamanla günlük dilde yerini bulmuştur. Karma kavramı kültürümüzdeki "Ne ekersen, onu biçersin!" deyişiyle benzerlik göstermesi sebebiyle, dilimizde yaygın bir şekilde Hint dinlerindeki anlamından sıyrılmış olarak kullanılmaya başlanmıştır. Religions, 2, 548.; Alf Hittebeitel, "Hinduism", Encyclopedia of Religion, Ed. Mircea Eliade, 1987, 6/ Teun Goudriaan, "Maya", The Enclyclopedia of Religion (I. Edi., Ed. Mircea Eliade,), Macmillan Publishing, Newyork 1987, 9/ ; Alf Hittebeitel, "Hinduism", ER 6/ Yitik, Hint Dinleri, 7-8; Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi,

21 Karma kelimesi Sanskritçe, yapmak, sebep olmak, meydana getirmek gibi anlamlara gelen kr fiil kökünden türetilmiş bir isimdir. İyi ya da kötü her türlü iradi eylemi ve bu eylemlerin zorunlu olarak ortaya çıkan sonuçları ile ilgili evrensel bir prensibi ifade etmektedir. 23 Doğu kökenli dinlerin hemen hepsinde temel bir kavram olan karma Hinduizm göz önünde bulundurulduğunda üç ana anlama sahiptir. İlk anlamıyla karma iradi olarak yapılan her türlü işi ifade etmektedir. Veda İlahileri'nde ve Brahmanalar'da dini ve ahlaki öneme sahip kurban, adak ve riyazet gibi kurtuluşu kazandıracak işlerin karşılığı olarak kullanılmıştır. Upanişadlar'da ise kişiyi manevi yönden geliştirecek dini ibadetler anlamında kullanılmış ve kişinin geleceğini belirleyen ve samsara çarkını döndüren yegâne amil olarak nitelendirilmiştir. İkinci anlamıyla ise yapılan iradi işlerin sonucunda ortaya çıkan manevi güç ve bu gücün kişi üzerinde bıraktığı etki anlaşılmaktadır. 24 Bu iki anlamından sonra karmanın en yaygın olarak üstlendiği anlam, bir inanç olarak ifade ettiği anlamdır. Buna göre karma, iradi fiiller ile sonuçları arasındaki ilişkiyi düzenleyen ve evrendeki adaleti sağlayan prensiptir. Karma inancına göre iyi ya da kötü her fiilin bir sonucu mutlaka olacaktır. Bu inanca göre kişinin yaşadıkları bundan önce yaptıklarının eseridir, gelecekte yaşayacakları ise bugün yaptıklarının eseri olacaktır. Dolayısıyla âlemde adaletsizlik diye bir şey yoktur, herkes ektiğini biçmektedir. 25 Mezhepler arasında farklılıklar bulunsa da Hint literatüründe ortaya çıkaracakları sonuçlara göre fiillerin sanchita karma, prarabdha karma, kriyaman karma ve agama karma şeklinde tasnif edildiği görülmektedir. Sanchita karma hâli 23 Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, 43,

22 hazırda sahip olduğumuz karmik birikimi, prarabdha karma sonuçları şu anda yaşanan karmik birikimi, kriyaman karma şu anda karmamıza eklenmekte olan fiillerimizi, agama karma ise fiillerimiz neticesinde değil, bir fiili yapmaya yönelik niyetlerimiz sebebiyle oluşan karmadır. Karmanın ortaya çıkardığı sonuç mevcut yaşantıda ortaya çıkabileceği gibi gelecek yaşantılarda da ortaya çıkabilmektedir. 26 Karma inancının kökenine bakıldığında ise, bu inanca Hint literatürünün ilk metinleri olan Vedalar ve Brahmanalar'da açık bir şekilde rastlanmamakla birlikte, ilk olarak M.Ö yılları arasında oluştukları düşünülen Chandogya, Brihadaranyaka ve Kanda Upanishadlar'da açık bir şekilde ifade edildiği görülmektedir. 27 Upanişadlar'da açıkça ifadesini bulan karma inancının ortaya çıkışı ile ilgili bir çok farklı görüş ortaya çıkmıştır. Bu inancın M.Ö. 2000'li yıllarda Doğu Avrupa steplerinden bölgeye gelerek yerli Dravidyen halkı etkisi altına alan Ariler'e mi; yoksa yerli halkın inançlarına mı dayandığı tartışılmıştır. Karma inancının muhtemelen Ariler tarafından oluşturulmuş Vedalar kaynaklı olduğunu söyleyenler yanında, yerli halkın inançlarının etkilerini taşıyan Upanişadlar kökenli olduğunu iddia edenler olmuştur. Bir takım araştırmacılara göre bu inanç Upanişadlar'la birden bire ortaya çıkmış bir inanç değildir ve kaynağını Vedalar'dan almıştır. Bu görüş Vedalar'da Tanrılar için yer alan "iyi kötü fiilleri gören, iyi amellerin koruyucusu" gibi sıfatları temel almaktadır. Diğer yandan Vedalar'da karmanın gereği olan tekrar tekrar dünyaya gelme gibi bir inancın olmadığı, iyilik ve kötülük yapanlar için amelleri neticesinde dünya hayatından sonra ebedi cennet ve cehennem kavramlarının olduğu görülmektedir. Vedalar da cennet, candra-loka veya svarga 26 Linda Johnsen, The Complete Idiot's Guide to Hinduism, Alpha Books, Newyork 2002, Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi,

23 adında sonsuza kadar kalınacak her türlü arzunun yerine getirildiği bir yer olarak anlatılmaktadır. Vedalara göre gerçek bilgiye ulaşan iyi kişiler, svarga veya candraloka adlandırılan cennette tanrılarla birlikte yaşayacaklardır. Kişinin cennete gidebilmesi, dünyada iken yaptığı iyi işlere bağlıdır, kişi iyilikler diyarına gidebilmek için kurban ibadetlerini yerine getirmiş, kötü fiillerden sakınmış olmalıdır. Hırsızlık, soygun, dini törenlerde kusur gibi kötü fiillere sahip olanlar ise "dipsiz çukur, en düşük, karanlık" olarak tasvir edilen eziyet yurdu narako-lokada ceza göreceklerdir. Görüldüğü gibi Vedalar'da karma inancından farklı olarak bir dünya dışında görülen ceza ve mükâfata dayalı bir ahiret anlayışı hâkimdir. Dolayısıyla bu durum, karmanın Vedalar ve Vedalar'ı ortaya koyan Arilere değil, Upanişadlar'da kendine yer bulan yerli halkın inançlarına dayandığı tezini kuvvetlendirmektedir. Bu görüşe göre yerli halkın karma inancı Arilerin etkisi altında oluşan Vedalar'da değil, Upanişadlar'da açıkça ifade edilmektedir. Vedalar ve Upanişadlarda ortak olan ruhun ölümsüz olduğu, kişinin yaptığı işlerden sorumlu olduğu ve yaşadığı hayat dışında eylemlerinin sonucunu göreceğidir. 28 Budizm'de ise karma, iradi her türlü fiili içerisine alırken, fiilden çok fiili ortaya çıkaran iradeyi, fiile sebep olan arzu ve isteği vurgulamaktadır.budistlere göre, her şeyi idare eden yegâne kuvvet karmadır. 29 Caynizm'de ise Budizm ve Hinduizm'den farklı olarak pudgala atomlarına jivayla temasları sonrasında verilen isimdir. Karma Caynizm'de pudgala atomlarının jiva ile birleşerek, jivayı kirletmeleri, asli özelliklerini yok etmelerini ifade eden olumsuz bir anlamı içermektedir Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, 59-68, İlhan Güngören, Buda ve Öğretisi, Yol Yayınları, İstanbul 1994, Pravin K. Shah, Jainism Religion of Compassion and Ecology, Yay. y., North Carolina 2004,

24 Hinduizm, Budizm ve Caynizm'de kişinin eylemlerinin sonucunu eylemlerinin niteliğine bağlı bir şekilde göreceğini öngören karma inancı, kişinin eylemlerinin sonucunu dünya ya da dünya dışında bir âlemde görüp görmemesi konusunda ittifak halinde olmasa da, ortak bir prensip olarak kabul edilmektedir. Bu ortak inanç üç din ve mezhepler arasında bazı noktalarda farklılıklar göstermektedir. Hinduizm ve Caynizm'de karmik birikimin ruh ile taşındığına inanılırken, manevi bir cevheri, ruh inancını kabul etmeyen Budizm de aktarılanın ne olduğu, ruh olmadan karmik birikimin nasıl aktarıldığı gibi sorular net olarak cevabını bulamamaktadır. Yine karmik birikimlerin nasıl yok olacağı konusunda Hint kökenli dinler arasında farklı görüşler söz konusudur. Karmik birikimi Hinduizm ve Caynizm'de bu katı bir riyazetle mümkündür. Hindular tarafından kutsal yerleri ziyaret, bağışda bulunmak, insanlara hizmet etmek, nefes egzersizleri, meditasyon, dua, tanrıya bağlılık ve teslimiyet gibi faaliyetler kötü karmanın izale edilmesi için yollar olarak gösterilmektedir. Ancak Vedanta ekolü gibi bir takım ekollerde, karmik birikimin neticelerinin alınması yalnızca Tanrı'nın inayeti ile ilişkilendirilmiştir, kişinin sadece kendi fiilleri ile kurtulması mümkün değildir. Diğer yandan Hinduizm'in bazı ekolleri, Caynizm ve Budizm'de ise karma inancı Tanrı'nın inayetinden tamemen bağımsız olarak görülmüştür. 31 Budizm'e göre karma Tanrı'nın da uyması gereken bir prensiptir ve karmadan kurtulmak için Tanrı'nın inayetine sığınmak, Tanrı'ya kurban adamak yararsızdır. 32 Oluşan karmik birikimlerin bir hayatta giderilemeyeceği inancı, karmik birikim giderilene kadar "yeniden doğum" Hint literatüründeki adıyla samsara inancını doğurmuştur. Ruh karmik birikiminden kurtulana kadar samsara çarkına 31 Johnsen 94-96; Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, Güngören,

25 mahkûmdur. Karma inancıyla samsara bir inanç gibi görülmektedir. Karma-samsara şeklinde tabir edilen bu inanca sahip olmak Hint dinine mensup olmanın bir şartıdır. 33 Karma inancına yer verdikten sonra, karma inancından ayrı düşünülemeyecek samsara inancını işleyeceğiz. D) SAMSARA-TENASÜH Ruhun karmik birikiminden kurtulması için karma prensibi çerçevesinde yeniden başka bir bedende dünyaya gelmesini ifade eden samsara kelimesi ilk olarak Upanişadlarda görülmektedir. Fakat hangi kelimeden geldiği belirtilmemektedir. 34 Samsara kavramı Türkçe'de genelde Tenasüh kelimesiyle ifade edilmektedir. Tenasüh kelimesi Arapça n s h fiilinden türeyen, birbirini izale ile müteakip olmak, bir şeyin başka bir şeyi kaldırarak yerine geçmesi anlamlarına gelen bir mastardır. Terim olarak ise insanda bulunan manevi özün, ölümden sonra tekrar bu dünyada canlı ya da cansız bir başka bedene geçmesini ifade etmektedir. 35 Daha önce de belirttiğimiz gibi, Vedalar'da ölümsüz ruhun tekrar yeryüzünde yeni bir bedene girmesi görülmemektedir. Vedalar'ın kişilerin fiillerine göre, başka bir âlemde ceza ya da mükafat göreceği, svarga veya candra-loka olarak adlandırılan iyilikler diyarında ya da işkence ve eziyet yurdu nara-lokada hayatını sürdüreceği inancı, Brahmanalar ve Upanişadlarla birlikte svarga ve nara-loka anlayışının yanı sıra, ruhların tekâmüllerini tamamlayabilmeleri için tekrar yeryüzüne gelecekleri inancı ortaya çıkmıştır. Diğer yandan bazı araştırmacılar samsara inancını Upanişadlar'da ortaya çıkan bir inanç olarak değil, Vedalar'dan kaynağını alan, süreç içerisinde gelişerek Upanişadlar'da tamamlanmış bir inanç olarak görmektedirler Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, Aydın, Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi,

26 Upanişad metinlerinin ortaya koyduğu karma-tenasüh inancına göre, ruh ebedi kurtuluşu gerçekleştirene kadar yeniden doğmaya mahkûmdur. Bu bedenlenme insan şeklinde olabileceği gibi hayvan ya da bitki şeklinde de olabilmektedir. Upanişadlar'da kişinin karmik birikimine göre yeniden bedenleneceği şu şekilde ifade edilmiştir: "Burada iyi, güzel amel işleyen kimseler, bir brahmana, ksatriya ve vaisya rahmine girerek, iyi bir rahme girecektir. Buna karşılık, kötü amel işleyenler ise bir köpek, sürüngen veya paryanın rahmine girerek, kötü bir rahme girmiş olacaktır." 37 Samsara çarkı içerisinde insan olarak bedenlenmek çok büyük bir lütuf olarak görülmektedir. İrade sahibi olan insanoğlu, doğanın dikte ettiği şekilde yaşayan hayvan ve bitkilere göre ruhsal gelişime dolayısıyla Brahma'yı kavramaya daha yakındır. Hindular tarafından insan olmanın avantajını kullanmayarak hayvan gibi bir hayat süren insanların, sonraki hayatlarında hayvan olarak dünyaya gelecekleri ileri sürülmektedir. Kötü karma sahibi olan insanlar, böcek veya sinek olarak dirileceklerdir. 38 Brahma'yı kavrayanlar ebedi olarak kurtulurken, bu seviyeye gelemeyenler işlerine göre ya hemen dünyaya geri dönecekler, ya da farklı âlemlere gittikten sonra tekrar dünyaya döneceklerdir. Upanişadlar a göre Brahma yı kavrayana kadar yapılacak her iş, yeniden doğuşun nedenidir. Kişinin Brahma'ya ulaşmasını engelleyen en önemli etken ise cehalet yani yukarıda izah ettiğimiz Hint dini sistemlerinin temel dünya görüşü olan maya-avidya yanılgılarıdır. Doğu kökenli dinlerin en büyük gayesi, kişinin kendini geliştirerek avidyadan kurtulmasıdır. Bu durum kurtuluş fenomeninin doğu dinleri açısından çok önemli bir yere sahip olmasına ve kurtuluş ile ilgili bir çok görüş ve kavram ortaya çıkmasına 37 Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, Johnsen,

27 neden olmuştur. Doğu kökenli akımların öğretilerini doğu dinlerinin kurtuluş anlayışlarının üzerine bina etmeleri Hint kökenli dinlerin kurtuluş anlayışlarını temsil eden Mokşa ve Nirvana kavramlarının çalışmamızda incelenmesini zorunlu kılmaktadır. E) MOKŞA-NİRVANA Hint Kökenli dinlerde karma-tenasüh anlayışının ortaya çıkardığı karamsar bakış açısı tamamen çözümsüz görülmemiştir. Yeniden bedenlenme çemberinden kurtulmanın imkânı kabul edilmiş ve kurtuluş ile ilgili teoriler aktarılmıştır. Bu çemberden kurtulmayı ifade eden çeşitli kavramlar kurtuluş fenomeninin temelini teşkil etmektedir. Günümüzde Hinduizm de kurtuluşu ifade etmek için özgürlük, kurtuluş gibi anlamlara gelen mokşa kelimesi, Budizm'de ise nirvana kavramı kullanılmaktadır. Bu dinlerde kurtuluşla ilgili bir çok terim kullanılmasına rağmen mokşa ve nirvana kelimelerine daha yaygın bir şekilde yer verildiği görülmektedir. Hinduizm'de kurtuluşu ifade eden Mokşa kelimesi, Sanskritçe eril bir isim olup, muk kökünden türetilmiştir. Mukti kelimesi de mokşa ile aynı anlamda kullanılmaktadır ve onun dişil versiyonudur. Mahabbarata destanında mokşa tabiri kullanılmazken, kök olarak muk tabiri kullanılmıştır. Chandogya Upanişad'da vimokşa ve nirvimokşa terimleri yer almaktadır. Mokşa ve mukti her ikisi de serbest bırakmak, özgürleşmek, kurtulmak, bağımsızlık, özgürlük, kurtuluş gibi anlamlara gelmektedir. Terim olarak ise mokşa, bütün Hint kökenli dinlerde ortak olarak inanılan, acı ve ıstırap dolu, sürekli doğum ve ölüm çemberinden (samsara) kurtulmayı ifade eder. 39 Hint dini düşüncesinde ilk olarak en eski Upanişad da ve erken dönem 39 A. M. Esnoul, Mokşa The Encyclopedia of Religions, (I. Edi., Ed. Mircea Eliade), Macmillan Publishing, Newyork 1987, 10/28; The Penguin Dictionary of Religions,

28 Budizm de görülen mokşa fikri, Veda literatüründe ve Brahmanalar da yer bulmamıştır. Daha önce belirttiğimiz gibi Veda metinleri yeniden doğum çarkı ve bu çarktan kurtulmaktan değil, dünyada dharmaya uygun bir yaşam sürmeyi ve neticesinde ulaşılacak ahiret inancını anlatmaktadır. Upanişadlar'da karma- tenasüh inancının yerleşmesi sonucu, samsara çarkından kurtuluş fikri ortaya çıkmıştır. Mokşa terimi Hint dini düşüncesinde sadece samsara çarkından kurtuluşu ifade etmekle kalmaz, aynı zamanda bir Hindu için, hayatın dört gayesinden biri, hayatın en yüksek gayesi anlamına gelir. 40 Hint kökenli dinler açısından büyük bir öneme sahip olan kurtuluş fenomeninin tam olarak ne olduğu ve bu hedefe nasıl ulaşılacağı konusunda Hint kökenli dinler ve bu dinlerin mezhepleri arasında farklı görüşler ortaya çıktığı görülmektedir. Hinduizm ve Sihizm e göre kurtuluş, Tanrının idrak edilmesidir. Hinduizm içerisinde kurtuluş fenomeni ile ilgili altı felsefi ekol ortaya çıkmıştır. Bunlar Mimamsa, Vedanta, Nyaya, Vaisesika, Samkhya ve Yoga ekolleridir. Mimamsa ve Vedanta ekolleri birbirlerine yakın görüşlere sahiptir, Vedalar'ın hakikatin kaynağı olduğuna vurgu yapar, Upanişadlar ın kurtuluş için önemini öne çıkarırlar. Vedanta ekolünün Upanişadlar kaynaklı görüşüne göre, kurtuluş ferdi ruhla evrensel ruhun birliğinin bilinmesidir. 41 Vedanta ekolünün içerisinden çıkan Ramanuja isimli bir reformist tarafından bu görüş eleştirilmiştir. Ramanuja'ya göre Vedanta nın ileri sürdüğü atman ve brahmanın birliğine dayanan monist görüş doğru değildir. Onun kaynağını Bhagavat Gita'dan alan teistik görüşüne göre, âlem bir olan Tanrı tarafından yaratılmıştır ve âlem ile tanrı ayrıdır. Kurtuluş için Atman ve Brahman'ı bir "bilmek" değil aslında Tek ve Yaratıcı olan Tanrı'yı sevmek, inayetine 40 Esnoul, ER, X/28; The Penguin Dictionary of Religions, 320; Yitik, Hint Dinleri, Yitik, Hint Dinleri,

29 sığınarak ona ibadet etmek gereklidir. Bhakti anlayışı olarak adlandırılan bu düşünce Hindular arasında önemli ölçüde kabul görmüştür. 42 Samkhya ve Yoga ekolleri ise kutsal metinlerin önemini kabul etmekle birlikte, kurtuluş için kişinin kendi gayretinin esas olduğunu vurgular. Her ikisi de ruh-madde ayrılığına dayanan düalist sistemlerdir. Ateist bir öğreti olması sebebiyle Caynizm'in temeli olduğu düşünülen Samkhya ekolü, madde ile birleşince özelliğini kaybeden ruhun tekrar asli formunu kazanmasını kurtuluş olarak görür. Samkhya'nın aksine teistik olan, Yoga ekolü ise bir çok yöntem sunmakla birlikte genel olarak karma-yoga, jnana-yoga, ve bhakti-yoga yöntemlerinin öne çıktığı görülmektedir. 43 Budizm'de ise samsara çarkından kurtuluş nirvana terimi ile ifade edilmiştir. Sanskritçe nirvana, Pali Dilinde nibbana olarak ifade edilen bu kavram, kelime olarak "ateşin sönmesi, sönmek, soğumak, sakinleşmek" gibi anlamlara gelmektedir. Nirvana, aydınlanma ve sonsuz mutluluk hali olarak ifade edilmektedir. 44 Ancak Budizm'in Tanrı ve ruh konusundaki kapalı görüşü bu kavramın anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. Temelde tanrı kavramına sahip olmayan Budizm nirvana olarak adlandırılan kurtuluş anlayışı ile Tanrı'ya ulaşmayı kastetmemektedir. Nirvanaya verilen genel anlam, acıdan arınmış, yücelmiş ruh manalarının aksine ruh anlayışı olmayan Budizm için, ruhun en üst seviyeye yükselmesi söz konusu olamaz. 45 Genel olarak ifade edilecek olursa nirvana, kişinin ızdırap çekmesine samsara çarkına mahkûm olmasına neden olan arzularından sıyrılarak, samsara döngüsünün son bulmasıdır Ensoul, ER, X/29.; Aydın, 633.; Ashok Kumar Malhotra, Instant Nirvana, Oneonta Philosophy Studies, Newyork 1999, "Samkhya and Yoga", Indian Religions, (Ed. Peter Heehs), Hurst & Company, London 2002, Part Thomas P. Kasulis, Nirvana, The Enclyclopedia of Religion (I. Edition., Ed. Mircea Eliade,), Macmillan Publishing, Newyork 1987, X/448.; Hançerlioğlu, The Penguin Dictionary of Religions, Şinasi Gündüz, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yay., Ankara 1998,

30 Nirvana Budizm e ait bir terim olmakla birlikte Mahabharata Destanı ve Bhagavat Gita gibi Hindu kutsal metinlerinde de kullanıldığı görülmektedir. Burada nirvana tanrısal âlemle birlik içindeki kurtulmuş ruhların mekânı anlamını ifade etmektedir. 47 Caynizm'e göre ise nihai kurtuluş, jiva ve pudgala atomlarının tamamen birbirinden ayrılması, jivanın asli formunu kazanmasıdır. 48 Hint Kökenli dinlerde aydınlanma hayatta iken gerçekleşecek bir olaydır. Bu anlamda Hinduizm, samsara çarkından kurtulanları jivanmukti, Caynizm kevalin (eren), Budizm ise bodhisattva kavramıyla ifade etmektedir. 49 Bu kavramlar bu dünyada aydınlanmış samsara çarkından kurtulmuş, kişileri ifade etmektedir. Doğu kökenli dinlere göre, aydınlanmış kişilerin henüz aydınlanmamış kişilere yardım edebilecekleri ileri sürülmektedir. Söz gelimi Bodhisatvaların aydınlıktan sonra henüz aydınlanmamış kişilere yol göstermek için bu dünyayı terk etmediklerine inanılmaktadır. Ancak günümüzde kabul gören bu görüşün Hint metinlerinde kökeni yoktur. 50 Doğu kökenli akımların kurucularının kendileri ve taraftarları tarafından bu terimlerle nitelendirilmeleri, kendilerini diğer bireylerin aydınlanması için çaba harcayan, aydınlanmış kişiler olarak tanıtmaları bu akımların temel özelliklerindendir. Bu akımlar incelendiğinden hemen hemen hepsinin kurucusunun yaşadığı bir aydınlanma olayı üzerine bina edildiği görülmektedir. Aynı zamanda taraftarların nihai kurtuluşa, mutluluğa erebilmeleri için gösterdikleri Hint dinleri kökenli yöntemler öğretilerinin temelini oluşturmaktadır. 47 Gündüz, Yitik, Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, Yitik, Hint Dinleri, 10, The Penguin Dictionary of Religions,

31 Kurtuluşu temel bir hedef olarak kabul eden Doğu kökenli dinler, kurtuluşa ulaşmak için bir çok yol önermektedir. Kurtuluş yöntemleri arasında farklılıklar olsa da, genel olarak yöntemlerin temelini riyazet hayatı, yoga ve meditasyon uygulamaları teşkil etmektedir. F) MEDİTASYON Meditasyon sözcük anlamıyla bir çok Batı dilinde "derin düşünme" anlamına gelir. Bir teknik olarak kişinin iç huzur, sükûnet, üstün bilinç halleri elde etmesini ve hakikate ulaşmasını sağlayan, zihni ve bedeni kontrol etme tekniklerine verilen isimdir. Tarihi açıdan bakıldığında meditasyonun geçmişinin binlerce yıl öncesine gittiği ve bir çok dinde meditasyon sayılabilecek uygulamalar olduğu görülmektedir. 51 Son yıllarda ise meditasyonun dinlerin gölgesinde kalmaması gerektiği, bu faaliyetin dinlerden bağımsız olarak, tüm insanların mutluluğu için yapılacak bir uygulama olduğu ileri sürülmekte, meditasyon uygulamalarına yer veren bir çok akım, bilimsel verileri de kullanarak insanların meditasyona yönelmesini sağlamaktadır. Hint kaynaklı bir uygulama olarak ele alındığında meditasyonun insanın sezgilerini arttırarak, evrensel ruhla ve tanrıyla bir olmasını amaçladığı görülmektedir. 52 Bir çok farklı türü olmakla birlikte meditasyon denince genel olarak, derin düşünme ve yoğunlaşma yöntemleri öne sürülmektedir. TM (Transcendental Mediation) ve Osho gibi akımlar ise bu iki ana yönteme alternatif meditasyon yöntemleri geliştirdikleri iddiasındadırlar. Derin düşünme dikkatin iç ve dış nesnelere yöneltilmesi, yoğunlaşma ise dikkati nesnenin yaşantısı üzerine 51 Frederic B. Underwood, "Meditation", Enyclopedia of Religions, Newyork, 1987, 9/ Swami Sivananda SARASVATİ, Meditasyon, Çev. Yavuz Keskin, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul, 1990,

32 odaklamayı ifade etmektedir. 53 Bu şekilde insan zihni kontrol altına alınarak dinginliğe ulaşacaktır. Nesneler dışında kavramlar, mantralar, şarkılar, kutsal metinler üzerine meditasyon yapılabilmektedir. Sanskritçe düşünmek anlamındaki man kökünden türeyen mantra kelimesi, düşünme vasıtası anlamına gelmekte ve genellikle Sanskritçe olan zihni uyaran sesleri ifade etmek için kullanılmaktadır. Mantra olarak en yaygın kullanılan kelime "OM" kelimesidir. Om kelimesi bütün Vedalar'ın özeti olarak görülmektedir. Om sesinin kâinatın bütünü ve bu hecenin gerçekte Brahman'ın kendisi olduğu kabul edilmektedir. Mantralar om kelimesinde olduğu gibi kutsal bir sözün özeti olabileceği gibi, hiç bir anlama gelmeyen kelimeler de olabilir. Mantralar sözcük biçimine girmiş tanrı olarak kabul edilmektedir. Kişinin dinginliğe ulaşabilmesi için uygun mantrayı seçmesi çok önemlidir. 54 Meditasyon ile ilgili yazılan eserlerde meditasyonun hangi saatlerde, nasıl yapılması gerektiği üzerinde durulan konulardandır. Genellikle meditasyon için sabah ve akşam vakitleri önerilmektedir. 55 Meditasyonun nasıl yapılacağı bedenin hangi pozisyonda olacağı ile ilgili bir çok farklı görüş bulunmaktadır. Kimi yazarlar duruşun son derece önemli olduğunu söylerken 56, meditasyona yer veren yeni akımlar belirtilen tekniklerin Hindular için olduğunu ve tarihte kaldığını vurgulamaktadır. 57 Yazılan eserlerde meditasyon sırasında dikkat edilmesi gereken hususların yanında, meditasyon yapacak kişinin başarıya ulaşabilmesi için günlük hayatta bir takım hususlara dikkat etmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Bu hususlardan en 53 Harold H. Bloomfield, Michael Peter Cain, Denis T. Jaffe, Robert B. Kory, Transandantal Meditasyon, Çev. Nahit Oralbi, İnkılap Yayınları, İstanbul, 1990, Aydın, 470, 564.; Hançerlioğlu, 302.; Sanjukta Gupta, "Mantra", ER, Macmillan Publishing Newyork 1987, 9/176.; Sarasvati, Sarasvati, Yosutani Roshi, Meditasyon ve Zazen, (Çev. İlhan Güngören), Yol Yayınları, İstanbul 1992, Bu akımlar ve meditasyon ile ilgili görüşler hakkında ayrıntılı bilgi ileride verilecektir. 22