Transkript

1

2 İçindekiler 1 Tablolar 3 Grafikler ve Şekiller 4 Kısaltmalar 5 1. Değer Zinciri Analizi Giriş Türkiye de Süt Sektörü Türkiye de İnek Sütü Üretimi Süt Sektörünün Erzincan daki Durumu Erzincan İline Ait Genel Bilgiler Erzincan da Süt Sektörü Erzincan da Hayvancılığa Genel Bakış Erzincan da Süt Sığırcılığı Süt Sığırcılığında Tarımsal Örgütlenme Kooperatifler Erzincan Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği (EDSYB) Erzincan da Süt İşleyen İşletmeler Genel Bakış Balacan Süt Sıla Süt Yurtbaşı Kooperatifi Genel Sorunlar Erzincan da Sütün Yoğun Üretildiği Köyler ve Çiftçiler Erzincan Süt Sektörü GZFT Analizi Sonuç I. Aşama II. Aşama Stratejik Yatırım Planı Giriş Gerekçe Çalışma Alanı ve Stratejik Ortak Hakkında Genel Bilgiler İhtiyaç Tespit Çalışması Oluşturulan Model ve Yapılacak Yatırımlar Yatırım Planı 43 1

3 Anahtar Performans Kriterleri Yatırım Bütçesi Net Gelir ve Net Bugünkü Değer (NBD) Analizi Mali Rantabilite Faaliyet Planı Ekler Ek 1 Öngörülen Hibe Kalemleri Ek 2 Projeye Başvuru Yapan Çiftçilerin Listesi Ek 3 Yatırım İşletme Planı 55 2

4 Tablolar Tablo 1: Türkiye de Süt Üretimi 8 Tablo 2: Çiftliklerin Sığır Sayısına Göre Sınıflandırılması 9 Tablo 3: Erzincan İli Nüfus Dağılımı, Tablo 4: Erzincan İli i İlçeler İtibariyle Arazi Dağılımı, Ha, Tablo 5: Erzincan İli Hayvan Mevcudu ve Hayvansal Ürünler, Tablo 6: Erzincan Büyükbaş Sağmal Hayvan Stoku, Adet 17 Tablo 7. Erzincan da Bulunan Tarımsal Kooperatifler 19 Tablo 8: Erzincan da Arası Uygulanan Hayvancılık Geliştirme Projeleri 19 Tablo 9: 2003 Yılında Erzincan Süt İşletmeleri Kapasiteleri, Ton/Yıl 20 Tablo 10: Balacan Süt Künyesi 22 Tablo 11: Sıla Süt Künyesi 23 Tablo 12: Yurtbaşı Kooperatifi Künyesi 24 Tablo 13. Erzincan Süt Sektörü GZFT Analizi 28 Tablo 14: Aydoğdu Köyü Demografik Yapısı 36 Tablo 15: Aydoğdu Köyü Eğitim Durumu 37 Tablo 16: Projeye Katılan Çiftçilerin Nüfus Yapısı 38 Tablo 17: Projeye Katılan Çiftçilerin Eğitim Durumu 38 Tablo 18: Aydoğdu Çiftçileri Tercihleri 39 Tablo 19: Aydoğdu Köyü SYP Kapsamındaki Çiftçilere İlişkin Veriler 43 Tablo 20: Anahtar Performans Kriterleri 44 Tablo 21: Aydoğdu Köyü Sağmal Hayvan Yıllar Bazında Doğum Planı 44 Tablo 22: Süt Üretim Projeksiyonu, Litre 45 Tablo 23: Dönemsel Olarak Sağmal Hayvan Sayısı Projeksiyonu 46 Tablo 24: Dönemsel Olarak Toplam Sağmal Hayvan Sayısı 46 Tablo 25: Hayvan Başına Günlük Süt Üretim Verimliliği Projeksiyonu (Ticari, Lt.) 46 Tablo 26: Toplam Günlük Süt Üretim Projeksiyonu (Ticari, Lt.) 47 Tablo 27: Yatırım Bütçesi ve Katkı Oranları 48 Tablo 28: Net Gelir ve Net Bugünkü Değer (NBD) Tablosu 49 Tablo 29: 2009 Yılı Faaliyet Planı 51 Tablo 30: 2010 Yılı Faaliyet Planı 52 Tablo 32: Projeye Başvuru Yapan Çiftçiler 54 3

5 Grafikler Grafik 1: Yıllar Bazında Erzincan İli Nüfus Dağılımı 13 Grafik 2:Yıllar İtibariyle Türkiye Hayvan Varlığı 16 Grafik 3:Yıllar İtibariyle Erzincan İli Hayvan Varlığı 16 Grafik 4: Erzincan da Yıllar İtibariyle Sağmal Hayvan Varlığı & Süt Üretimi 18 Grafik 5: Erzincan daki İşletmelerin İşledikleri Günlük Ortalama Süt Miktarı, Litre 21 Grafik 6: Toplanan Süt Miktarı Bakımından Erzincan da Önde Gelen İlçe ve Köyler, 2008, Litre 27 Grafik 7: Suni Tohumlama Programına Paralel Olarak Oluşacak Dönemsel Sağmal Hayvan Sayısı 45 Grafik 8. Toplam Günlük Süt Üretiminde Mevcut ve Hedef Rakamlar, Litre 47 Şekiller Şekil 1: Metodoloji 6 Şekil 2: Ham Sütün İşlenme Analizi (Türkiye) 9 Şekil 3: Sütün İşlenmesi 10 Şekil 4: Erzincan Süt Değer Zinciri 32 Şekil 5. Erzincan Süt SYP İş Sorumluluk Akış Diyagramı 42 4

6 Kısaltmalar Ar-Ge Araştırma ve Geliştirme Da Dekar = m 2 Lt Litre Kg Kilogram TL Türk Lirası TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu DPT Devlet Planlama Teşkilatı HACCP Kritik Noktalar Tehlike Analiz ve Kontrolü ISO Uluslararası Standartlar Kurumu KDV Katma Değer Vergisi KOBİ Küçük ve Orta Boy İşletmeler N/A Veri yok SEK Süt Endüstrisi Kurumu SETBİR Et ve Süt Üreticileri Birliği TDSYB Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği TDSYMB Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiricileri Merkez Birliği EDSYB Erzincan Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği TKB Tarım ve Köyişleri Bakanlığı UHT Aşırı Yüksek Isı TÜGEM Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü VÖNK Vergi Öncesi Net Kar İKO İç Karlılık Oranı TEAE Türkiye Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü TÜFE Tüketici Fiyatları Endeksi ÜFE Üretici Fiyatları Endeksi Koooperatif Aydoğdu Köyü Tarımsal Kalkınma Kooperatifi VÖNK Vergi Öncesi Net Kar 5

7 Şekil 1: Metodoloji Ön Araştırma/ İnceleme Çalışması Kapsamlı Analiz Süreci Değer Zinciri Analizi Stratejik Yatırım Planı Literatür çalışması (basılı ve elektronik yayınların taranması, incelenmesi ve klasifikasyonu) Gözlem Çalışması (sosyal ve ekonomik dokunun yerinde gözlemlenmesi) Alan Çalışması (tüm ilçelerin tek tek ziyaret edilmesi, (ilçe tarım müdürlükleri, kaymakamlıklar, tarımsal işletmeler, tarımsal örgütler, işleyici kuruluşlar vb..) Hipotez Ortaya Çıkarılması (Referans tabloların oluşturulması) Anket Çalışması Aracılığıyla Hipotezin Doğruluğunun İncelenmesi (Kontrol tabloların oluşturulması) Tarımsal ekonomik doku ve önceliklerin tespiti (Elde edilen verilerin analizi, yorumlanması ve öncelik tespitinin yapılması) Sonuç/Karar Toplantısı Alan Çalışması (İşleyici, üretici, köy, kooperatif ve birlik ziyaretleri ve görüşmeleri) Elde Edilen Verilerin Değerlendirilmesi, Uygulama Yeri/Stratejik Ortak Seçimi İhtiyaç Tespit Çalışması Uygulanabilir ve Sürdürülebilir Model Oluşturulması Fizibilite Etüdü İş Planı Ürün/Alt Sektör Seçimi (Erzincan Tarımsal Yapı Araştırma Çalışması) Uygulama 6

8 1. Değer Zinciri Analizi 1.1. Giriş 1 Tarım sektörü dünya genelinde pek çok ülkede olduğu gibi ülkemiz ekonomisinde de son derece önemli yere sahip bir sektör konumundadır. Türkiye de tarım sektörü, nüfusun yüzde 27 sini istihdam etmekte 2, kırsal nüfus ise toplam nüfusun yüzde 25 ini 3 oluşturmaktadır. Tarımsal etkinliklerin üçte biri hayvancılık alanında olup bu kapsamda yaklaşık 2,5 milyon işletme ve çiftlik faal durumdadır. Türkiye yıllık 10 milyar litre süt üretimi ile dünyanın en büyük 15 süt üreticisi ülke arasındadır. Üretilen sütün yüzde 90 ını inek sütü oluşturmakta, geri kalan ise keçi, koyun ve manda sütü olarak marjinal miktarlarda dağılmaktadır. Ülkemizdeki farklı jeolojik-iklimsel koşullar, değişik sığır ırklarının varlığını ve yetiştiriciliğini doğurmaktadır. Yerli sığır ırkları, Doğu Anadolu, Güney Doğu Anadolu ve Orta Anadolu bölgelerinde daha fazla görülmekte, saf ırk hayvanlar ise batıda daha yaygın olarak bulunmaktadır. Süt verimi ırka göre değişmektedir yılı TÜİK istatistiklerine göre süt verimi laktasyon dönemi başına: saf ırkta kg, melez ırkta kg ve yerli ırkta ise kg.dır. Ülke ortalaması kg.dır. 4 Süt ve süt ürünleri, Türkiye de halkın beslenmesinde önemli bir yere sahiptir. Ancak, sıvı süt çok sınırlı tüketilmekte, en yaygın olarak tüketilen ürünler öncelikle yoğurt, bunun ardından beyaz peynir (feta tipi) ve ayran olmaktadır. Yıllık kişi başına 132 litre olan süt tüketim miktarı, diğer Avrupa ülkelerine göre düşük bir miktardır. Yaklaşık 9,5 milyar litrelik toplam üretimin 3 milyarı üretici ailelerin kendisi tarafından tüketilmekte veya işlenmekte, 1 milyar litre sokaklarda süt satanlar tarafından dolaşıma sokulmakta, 2 milyar litre mandıralar (küçük ve basit süt işleme tesisleri) tarafından işlenmekte, nihayet 3,5 milyar litre de orta büyüklükteki işletmeler ve SETBİR tarafından kullanılmaktadır. Bu rakamlara göre, 6 milyardan fazla süt pastörize edilmeden ve ambalajlanmadan, herhangi bir resmi kalite 1 Bu bölümde ve raporda yer alan genel Türkiye ve süt bilgileri, FAO Süt Raporu (2007) ve Türkiye Ziraat Odaları Birliği Süt Sektörü Raporu ndan, (Nisan 2008) alıntılanmıştır. 2 TÜİK, Erişim tarihi: TÜİK, Erişim tarihi: Türkiye İstatistik Kurumu 7

9 kontrolü yapılmadan işlem görmektedir. Süt işleme tesisleri, ülke genelinde olduğu gibi Erzincan ilinde de yeterli miktarda kaliteli işlenmemiş süt bulmakta güçlük çekmektedir. Üretim koşulları, ülkenin doğu ve batı bölgeleri arasında önemli farklılıklar göstermektedir. Batı ve Akdeniz bölgelerinde daha elverişli olan üretim koşulları ticari amaçlı süt üretiminin gelişmesine imkân tanımaktadır. Buna karşılık ülkenin doğu ve kuzey bölgelerinde yaygın olarak küçük üreticiler egemen durumdadır. Bu durum kendini Erzincan da da hissettirmektedir. Bu ve benzeri nedenler sonucunda beslenme ve hayvan sağlığı alanında sorunlar ortaya çıkmakta, düşük verimlilik yüksek toplama maliyetlerini doğurmakta, bu durum düşük kaliteyi beraberinde getirmektedir. Bu raporda, tedarik zinciri kapsamında Erzincan ilinde sütçülük ve süt ürünlerinin durumu özel olarak ele alınmıştır. Bunun nedeni, ilimizde süt sektörünün henüz ülkemizin batısı ile karşılaştırılabilir durumda olmamasına rağmen, gelişme potansiyeli sergilemesidir. Erzincan da süt uzun bir geçmişe sahiptir. Ancak göç, otlakların bozulması, aile işletmeciliğinin yaygın oluşu ve sütte sürdürülebilir bir pazarlama ve işleme sisteminin bulunmayışı gibi nedenlerden dolayı bu sektör gelişememiştir. Erzincan da bu sektörün başlıca özellikleri arasında, hâlihazırda mevcut olan süt potansiyeline rağmen, önde gelen süt tesislerinin istenen miktarda ve kalitede süt temin edememeleri ve tesislerin ortak sorunlarını çözebilmek için herhangi bir işbirliği içinde bulunmamaları yer almaktadır Türkiye de Süt Sektörü Türkiye de toplam 10 milyar litre yıllık süt üretimi, ülkeyi sıralamada Hollanda dan sonra ve Avustralya dan önce olmak üzere dünyadaki 15 büyük süt üreticisi ülke konumuna yerleştirmektedir (Tablo 1). Bu toplamın yüzde 90 ı inek sütü, yüzde 2 si keçi sütü, yüzde 8 i de koyun sütüdür. Son 15 yıl içinde toplam üretimde inek sütünün payı sürekli olarak artarken diğerlerinin payı azalmıştır. Manda sütü marjinal hale gelmiş ve Tablo 1 de de gösterildiği gibi toplam süt üretiminde yalnızca yüzde 0.4 lük bir paya düşmüştür. Tablo 1: Türkiye de Süt Üretimi İnek Sütü Manda Sütü Koyun Sütü Keçi Sütü Yıl Ton % Ton % Ton % Ton % Toplam

10 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Tablo 2: Çiftliklerin Sığır Sayısına Göre Sınıflandırılması Çiftlik Başına Sayı Oran (%) den çok 0.56 Kaynak: TKİB Tablo 2 de de görüldüğü gibi, tarımsal işletme başına ortalama sığır sayısı 4.7 dir. Küçük ölçekli aile işletmeleri Türkiye de sığır üretiminde egemen durumdadır (yaklaşık % 85). Üretim sistemi, pazar taleplerini karşılamaya yönelik olmayıp en başta kendi kendine yeterliliği temel almaktadır. Modern süt işleme tesisleri, Türkiye de yaklaşık on yıl kadar önce devreye girmiştir. Aralarından kimileri (Ülker) işe neredeyse sıfırdan başlamıştır. Diğerleri ise, Sütaş ve Yörsan örneklerinde olduğu gibi, mandıra konumundayken büyük ve modern işletme haline gelmiştir. Çok sayıdaki küçük işletmenin donanımı zayıftır. Bu işletmelerin büyük bölümünde peynir tekneleri dışında başka hiçbir donanım olmadığından sütün pastörize edilmesi de mümkün değildir. Bu işletmeler genellikle çiğ sütün kalitesini ve bileşimini hiç gözetmeden peynir üretmektedir. Söz konusu bu küçük işletmelerin (mandıraların) Türkiye de uzun bir geçmişi vardır. Şekil 2:Ham Sütün İşlenme Analizi (Türkiye) Kaynak : FAO (2007) 9

11 Ham sütün işlenmesine ait şekil Şekil 2 de verilmiştir. Aynı şekil biraz değiştirilmiş bir biçimde bir başka raporda da yer almaktadır (Sekil 3). Bu şekillerden de görüldüğü üzere sütün %37 lik kısmı aile işletmeleri tarafından işlenmekte ve tüketilmektedir. Açık süt satışı ve mandıraların oranı ise %23 lük bir dilimi kapsamaktadır. Sonuç olarak sütün ancak %17 lik kısmı modern işletmelerde işlenmektedir. Şekil 3: Sütün İşlenmesi Kaynak : TÜSİAD (2008) Bu durum; tarımsal işletme başına düşen sığır sayısının düşük olması ve kaba yem açığından kaynaklanmaktadır. Bölgeler arasında önemli farklılıkların bulunması ve yem bitkileri üretim alanının ekilebilir tarım alanı içerisindeki payının düşük olması, süt sığırcılığının gelışmesi üzerine belirgin biçimde etkilidir. Bir süt sığırının yaşama ve verim payı için, asgari 2-5 hektarlık üretim alanı gerekmektedir Türkiye de İnek Sütü Üretimi Türkiye deki yerli sığır ırkları şunlardır: Yerli Kara, Doğu Anadolu Kırmızısı (DAK), Güney Doğu Anadolu Kırmızısı (GAK), Gri ve Zavot. Yerli Kara; Orta Anadolu ve Karadeniz bölgelerini kapsayan bir yayılım alanı göstermekte, DAK Doğu Anadolu da görülmekte, GAK Güney Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu da bulunmaktadır. Gri cins sığır Marmara ve Ege bölgelerinde, Zavot ise Kuzeydoğu Anadolu da görülmektedir. Ancak, toplam sığır nüfusu içinde yerli ırkların payı azalmıştır. İnek başına yıllık süt verimi Yerli Kara, DAK ve GAK da kg, Gride kg, Zavotta kg, Kiliste ise kg dir. Türkiye deki safkan ırklar Holstein-Friesian, İsviçre Esmeri, Simmental ve Jersey den oluşmaktadır. Holstein-Friesian cins sığır Türkiye nin bütün bölgelerinde görülmekle birlikte, asıl yoğun bulunduğu yer Marmara ve Ege bölgeleridir. İsviçre Esmeri Türkiye nin bütün bölgelerinde yetiştirilebilir; buna karşın bu cins ağırlıklı olarak Ege bölgesinin iç kesimlerinde, Orta Anadolu ve Doğu Anadolu da bulunmaktadır. Simmental sığırları Ege nin 10

12 iç kesimleri, Doğu Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde yetiştirilirken, Jersey ağırlıklı olarak Karadeniz bölgesindedir Süt Sektörünün Erzincan daki Durumu Erzincan İline Ait Genel Bilgiler 5 Coğrafi Konumu ve Özellikleri Erzincan Doğu Anadolu Bölgesinin Kuzey Batı bölümünde yukarı Fırat havzasında 39 02' ' kuzey enlemleri ile 38 16' ' Doğu boylamları arasında yer almaktadır. Doğuda Erzurum, Batıda Sivas, Güneyde Tunceli, Güneydoğuda Bingöl, Güneybatıda Elazığ, Malatya, Kuzeyde Gümüşhane, Bayburt ve Kuzeybatıda Giresun illeri ile çevrilidir. Yüzölçümü km 2 olup il merkezinin denizden yüksekliği metredir. Erzincan ili genellikle dağlar ve platolarla kaplıdır. Dağlar çeşitli yönlerde, belli bir sıra içerisinde uzanır. Güneybatıdan Munzur, Kuzeybatıdan Refahiye Dağları İl sınırlarına girmektedir. Doğudan Erzurum'dan gelerek, Batıya doğru uzanan Karasu ırmağı ve Kop Dağları, il alanını derinlemesine, aralarında geniş düzlükler bırakacak şekilde böler. Arazinin %59,6 sı dağ, %26,4 ü plato, %5,4 ü yayla, %8,6 ovalardan oluşmaktadır. Erzincan ovası, jeomorfolojik yapısıyla, Doğu Anadolu Bölgesi içersinde polikültürün yapıldığı bir karakter göstermektedir. Esence (Keşiş) dağları, ilin en yüksek noktasını (3.549 m.) oluşturmaktadır. Köhnem dağı m. Sipikör dağı m. Mayram dağı m., Kop dağı m., Mülpet dağı m., Munzur dağları m., Kazankaya dağı m., Ergan dağı m., Dumanlı dağları m. ve Coşan dağı m.dir. Erzincan ilinde ovalar, doğu-batı ve kuzey-güney doğrultusunda uzanan dağ sıraları arasındaki çöküntü alanlarında yer alır. Ovalar birbirine boğazlarla bağlanmıştır. İl toplam alanının, 1/20'sini yaylalar kaplamaktadır. İlin en büyük ve en önemli akarsuyu Fırat ırmağıdır. Fırat 43,8 m 3 /sn ile m 3 /sn arasında değişen debisi ile sulama, enerji ve su sporları amaçlarıyla kullanılmaktadır. Erzincan ili, doğal bitki örtüsü yönünden çok yoksuldur. Tektonik bir yapı üzerinde yer alan il topraklarının önemli bir bölümü genç ve verimli olduğundan doğal bitki örtüsünün 5 Bu bölüm, Erzincan Valiliği, Erzincan Belediyesi, Erzincan Ticaret ve Sanayi Odası ile TÜİK in yayınlarından ve internet sitelerinden yararlanılmıştır. 11

13 zengin olması gerekirdi. Ancak, uzun yıllar boyunca ormanlar tahrip edilmiş, genç olmaları nedeniyle, zaten ince olan toprak tabakası erozyona uğramıştır. Buna ildeki iklimin olumsuz etkileri de eklenince, ormanlık alanlar çok azalmıştır. Demografik Veriler Erzincan'ın ilçeleri; Çayırlı, İliç, Kemah, Kemaliye, Otlukbeli, Refahiye, Tercan ve Üzümlü'dür. Erzincan ili nüfusu TUİK tarafından yayınlanan 2008 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verilerine göre kişidir. İlçelere göre şehir ve köyde yaşayan nüfus aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 3: Erzincan İli Nüfus Dağılımı, 2008 Ilçeler Merkez Nüfusu Köyler Nüfusu Toplam Nüfusu Merkez Çayırlı İliç Kemah Kemaliye Otlukbeli Refahiye Tercan Üzümlü TOPLAM Kaynak: TÜİK İlin nüfus yoğunluğu 18 dir. İl nüfusunun adedi il ve ilçe merkezlerinde, adedi ise köylerde yaşamaktadır. Buna göre il nüfusunun yüzde 53,6 sı il ve ilçe merkezlerinde, yüzde 46,4 ü köylerde yaşamaktadır. Nüfusu 'in üzerinde olan tek yerleşim yeri il merkezidir. İl nüfusunun yıllar itibariyle gelişimi aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. İlde zaman zaman meydana gelmiş olan deprem felaketi ve özellikle kırsal alanda geçim imkânlarının sınırlı oluşu başta Erzincan Merkez ve 3 büyük kent (İstanbul, Ankara ve İzmir) olmak üzere Mersin, Antalya, Aydın illerine göçü hızlandırmaktadır. Büyük kentlere göçte en dikkat çeken husus köylerin nüfusunun istikrarlı bir şekilde azalmasıdır. Özellikle 1985 yılından sonra günümüze kadar olan süreçte köy nüfusu gözle görülür düşme göstermiştir yılından sonra köylerde nüfusun azalmasına paralel olarak Erzincan kent merkezinin giderek artış eğilimine girmesi, göçün yönünün Erzincan köylerinden kent merkezine olduğunu göstermektedir. Ancak 2000 yılından itibaren köylerdeki nüfus azalışına kent nüfusu da eşlik etmiş, göçün yönü büyük şehirlere kaymıştır. 12

14 Grafik 1: Yıllar Bazında Erzincan İli Nüfus Dağılımı Toplam Nüfus Sehir Nüfusu Köyler Nüfusu Kaynak: TÜİK İklim Özellikleri Erzincan, karasal iklim özelliğine sahiptir. Ancak, yüzey şekilleri, ovaları ve dağlarla çevrili olması yer yer değişik karakterli iklimlerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Doğu Anadolu bölgesinde yer alan Elazığ ve Malatya dışındaki diğer tüm illerden daha ılıman bir iklimi vardır. Erzincan ovası, bu mikroklima iklimi sebebiyle Doğu Anadolu Bölgesinde ayrı bir yere sahiptir. Yıllık sıcaklık ortalamaları 16,6 o C dir. En soğuk ay olan Ocak ayı ortalamasının -3,7 o C, en sıcak ay olan Ağustos ayı ortalamasının da 23,9 o C olduğu görülmektedir. Erzincan, çevre illere göre daha uzun ve sıcak yaz mevsimi yaşamaktadır. Yağış itibariyle, 380,6 lık (kg/m 2 ) yağış ortalamasına sahip olan il, yıl içerisinde en fazla yağışı 633,1 mm. olarak, en az yağışı mm. olarak almaktadır. En yağışlı mevsim ilkbahar olup, yağışın yüzde 39'u bu mevsimde, yüzde 26'sı sonbahar, yüzde 22'si kış ve yüzde 13'ü de yaz mevsiminde kaydedilmektedir. Yıllık nem ortalaması ise yüzde 62'dir. İlin ovalık kesimleri, kış aylarının sert ve kuru soğuğundan bir ölçüde korunmuş olup, yazları erken gelen ve uzun süren az sayıdaki bölgelerinden biridir. Sosyal Yaşam 1960 yıllarından sonra şehirdeki imkânların köylere kadar götürülmesine çalışılmış; yol, su, elektrik, gibi hizmetler başta olmak üzere pek çok hizmet devlet tarafından köylünün ayağına kadar götürülmek suretiyle köyden kente göç olayının yavaşlatılması amaçlanmıştır. Ancak zaman içerisinde köyden kente ve kentten büyük şehirlere doğru göçün önüne tam anlamı ile geçilememiştir. 13

15 Ekonomi Tarihi ipek yolu üzerinde bulunması ve komşu illere yakın olması Erzincan'ı bölgede merkez konumuna getirmektedir. E-23 Devlet Karayolu, demiryolu ve havayolu ile komşu illerle ve ülkelerle muntazam bir bağlantı ağı içinde yer alması Erzincan'a büyük bir ticari potansiyel kazandırmaktadır. Erzincan ekonomisinin temeli tarım ve tarıma dayalı sanayi oluşturmaktadır. Erzincan ilinde faal nüfusun %55 i tarım sektöründe istihdam edilmektedir. Erzincan ın ülke çapındaki tarımsal üretimdeki payı %1 civarındadır. Bu nedenle Doğu Anadolu Bölgesi nin fazla gelişmemiş illeri arasında yer almaktadır. Tarımdan sağlanan gayrisafi hâsıla il gelirinin yaklaşık %55 ini oluşturmakta, bunun da %65 i bitkisel %35 i hayvansal ürünlerden sağlanmaktadır. Geri kalan %7 inşaat, %8 sanayi, %18 devlet hizmetleri, %11 ticaret, %5 ulaştırma ve haberleşme hizmetleri olarak sıralanmaktadır. Ticaret ve sanayi ise il merkezinde yoğunlaşmıştır. Erzincan'daki işletmelerin çoğu düşük sermaye ile kurulmuş emek yoğun işletmelerden oluşmaktadır. Erzincan, birinci derece kalkınmada öncelikli iller kapsamında olup, genel teşvik tedbirlerinden faydalanmaktadır. Ayrıca madencilikte, tam olarak değerlendirilmesi halinde il ekonomisine önemli katkı sağlanabilecek potansiyel arz etmektedir. Tarım bakımından ilin ova kesimiyle yüksek bölgeler arasında önemli fark vardır. Yüksek ve dağlık kesimde hayvancılık ön plana çıkmaktadır. Erzincan ovasının batı kesimlerinde ve Üzümlü ilçesinde bağ ve bahçelik alanlar yaygındır. Yükseklik artıkça kuru tarım egemen olmaya başlar. Tablo 4: Erzincan İli i İlçeler İtibariyle Arazi Dağılımı, Ha, 2007 İlçe Orman Ve Fundalık Tarım Alanı Tarım Dışı Arazi Çayır Ve Mera Toplam Merkez Çayırlı İliç Kemah Kemaliye Otlukbeli Refahiye Tercan Üzümlü Toplam % 7,4 14,1 29,7 48,9 100 Kaynak: Erzincan Tarım İl Md. 14

16 Erzincan ovası, Mercan ovası, Çadırkaya ve Çayırlı ovaları tarıma çok elverişlidir. Kemah ve Kemaliye ilçelerinde Fırat vadi şeridinde tarıma elverişli topraklar bulunmaktadır. Bununla birlikte ildeki toplam arazinin yalnızca yüzde 14,1 i tarıma elverişlidir. Bunların da büyük çoğunluğu coğrafi anlamda merkez ve merkeze yakın ilçelerde bulunmaktadır. İldeki su kaynaklarının bolluğu, sulu tarım yapma imkânını sağlamıştır. Erzincan ovası sulama şebekesinin yapımına 1951 yılında başlanmış olup, 1957 yılında ova kısmi olarak sulamaya açılmıştır. Sulamayla birlikte tarım alanında reel bir gelir artışı söz konusu olmuştur.1950'lerden sonra başlayan makineleşme tarımda verimliliği artırmıştır. Erzincan da sulanabilir toplam ha.dır. Sulanan arazi miktarının ha ı merkez ilçededir. Sulanan alanın ha ı devlet sulamaları, ha ı halk sulamalarından oluşmakta, toplam sulama oranı % 70,4 e ulaşmıştır Erzincan da Süt Sektörü Erzincan da Hayvancılığa Genel Bakış Uygulanan teşvikler sonrasında, hayvancılığın geliştirilmesinde çok önemli olan yem bitkileri üretiminde önemli artış olmuştur yılı itibariyle hayvan sayısı ve hayvansal ürün miktarları aşağıya çıkarılmıştır. Tablo 5: Erzincan İli Hayvan Mevcudu ve Hayvansal Ürünler, 2007 Hayvan Mevcudu Hayvansal Ürünler Cinsi Sayısı (Adet) Ürün Miktar (Ton) Koyun Et Keçi Süt Sığır (Kültür) Yapağı 225 Sığır (Melez) Deri Sığır (Yerli) Kıl 14 Tavuk Yumurta (1000 Ad.) Hindi Bal Manda Arı Kovanı Kaynak: Erzincan Tarım İl Md. İlde hayvancılık faaliyetleri ile ilgili yaygın doku; hayvancılığın bitkisel üretimin yanında ikinci bir faaliyet kolu olarak yürütülmesi ve genellikle ek iş olarak görülmesidir. Tarımsal işletmelerin oldukça düşük bir oranında yalnızca hayvancılık faaliyetlerinin yapıldığı, büyük bir bölümünde ise bitkisel üretim ve hayvancılığın birlikte yürütüldüğü görülmektedir. Aşağıdaki grafikten de anlaşılacağı üzere, ülkemiz genelindeki toplam hayvan stoku uzun yıllar göz önüne alındığında sürekli bir azalış eğilimi sergilemektedir (Grafik 5). Erzincan daki durum da buna paralel şekillenmektedir. Burada sevindirici olan tek husus, yıllar içinde kültür ırkının hem sayısal hem oransal anlamda toplam hayvan popülasyonu 15

17 içinde giderek daha fazla yer edinmesidir. Erzincan da da 2000 li yıllar itibariyle kültür ırkı hayvan popülasyonunda gözle görülür bir artış meydana gelmeye başlamıştır. Bu artış 2004 yılında hafif bir sendelemeye uğrasa da ilerleyen yıllar içinde yeniden yükseliş eğilimine girmiştir. Grafik 2:Yıllar İtibariyle Türkiye Hayvan Varlığı Kültür Melez Yerli Manda Kaynak: Erisim tarihi: Erzincan İli büyükbaş hayvan stoku bakımından ülke içinde çok küçük bir paya sahip bulunmaktadır. Erzincan, yılları arasında ülke genelindeki hayvan stokunda; kültür ırkında yüzde 0,4-1 i, melez ırkta yüzde 0,9-1,4 ü, yerli ırkta yüzde 0,4-1,1 i ve mandada yüzde 0,8-1,5 i arasında paylara sahip olmuştur. Grafik 3:Yıllar İtibariyle Erzincan İli Hayvan Varlığı Kültür Melez Yerli Manda Kaynak: Erisim tarihi:

18 Bununla birlikte Erzincan hayvan stokunda gözlenen uzun dönemli eğilim, ülke genelindeki eğilim ile çok büyük ölçüde paralellik göstermektedir. Grafik 2 ve 3 incelediğinde; gerek kültür, gerek melez, gerekse yerli sığırda, aynı zamanda mandada ülke genelinde görülen eğilim eğrisinin benzerlerinin Erzincan da da gerçekleşmiş olduğu görülebilmektedir Erzincan da Süt Sığırcılığı Erzincan da toplam hayvan stokunun ancak küçük bir bölümü sağmal hayvanlardır. Toplam hayvan sayılarında istikrarlı bir azalış söz konusu iken sağmal hayvan stoku yılları arasında sürekli azalmıştır yılı ve sonrasında ise toplam hayvan stokunda azalma sürmesine karşın sağmal hayvan sayısında artış görülmeye başlamıştır. Bunda özellikle yıllarında et fiyatlarında yaşanan yüksek ölçekli düşüş ile Ankara ve İstanbul merkezli iki besicilik firmasının yaptırdığı büyük ölçekli kesimler ve sonrasında yaşanan finansal sıkıntılar nedeniyle besicilikten kaçısın etkileri olmuştur. Tablo 6: Erzincan Büyükbaş Sağmal Hayvan Stoku, Adet Toplam Büyükbaş Sağmal Hayvan Yıl (Adet) (Adet) Pay (%) , , , , , , , ,3 Kaynak: Erisim tarihi: yılları arasında Erzincan genelindeki süt üretimi sağmal hayvan stokuna bağlı olarak şekillenmiştir. Grafik 4 de görüleceği üzere süt üretimi, yılları arasında sağmal hayvan sayısının azalışına paralel olarak azalmış, benzer biçimde 2005 sonrası yükselişe geçmiştir. Erzincan genelinde 2007 yılsonu itibariyle yaklaşık 68 bin ton süt üretildiği düşünülmektedir. Bu da günlük ortalama 186 ton süt üretildiğini göstermektedir yılında günlük 289 ton süt üretiminden 2007 yılında günlük 186 ton süt üretimine düşülmesi son derece düşündürücüdür. Erzincan çok göç veren bir bölge olması sebebiyle özellikle yaz dönemlerinde gurbetçiler tatil amaçlı olarak geri dönmektedirler. Bu durum, süt üreticileri için yeni bir pazar alanı yaratmakta ve ürettikleri süt ve/veya süt ürünlerini gurbetçilere yüksek fiyattan satma şansı bulmaktadırlar. Köylerde kurulu olan toplama tanklar verimli kullanılamadığı için firmalar sütü tek tek kapılardan toplamaktadır. 17

19 Erzincan da yem bitkileri kültürü önemli gelişme göstermiştir. Ziyaret edilen köylerde çiftçilerin; yonca, korunga gibi yem bitkilerinin ve başta mısır olmak üzere silajın süt üretimindeki öneminin büyük ölçüde farkında oldukları gözlemlenmiştir. Bununla birlikte hayvan beslenmesinde saman kullanımı hala yaygındır. Yem rasyonunun önemi bilinmekle birlikte, nasıl yapılacağı tam olarak bilinmemektedir. Kesif yemin pahalı oluşu nedeniyle kullanımı düşük düzeydedir yıllarında 1 kg. süt ile 1,5 kilo kaliteli yem alınabiliyorken bugün itibariyle yemin kalitesine göre ancak gram yem alınabildiği ifade edilmektedir. Grafik 4: Erzincan da Yıllar İtibariyle Sağmal Hayvan Varlığı & Süt Üretimi Sağılan Hayvan Sayısı (Adet) Süt Üretimi (Ton) Kaynak: Erisim tarihi: Yeni doğan buzağıların gelişiminde anne sütüne yönelim yoğunlukludur. Buzağı yemi kullanımı yaygın değildir. Yeni doğan buzağıların en az 3-4 aylık sürelerle emzirilmesi yaygın uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır. Suni tohumlamaya verilen teşvikler ve Tarım İl Müdürlüğü tarafından geçmiş yıllarda yoğun bir biçimde yürütülmüş olan faaliyetler nedeniyle çiftçiler, suni tohumlamanın önemini büyük ölçüde kavramışlardır. Bununla beraber, Erzincan genelinde suni tohumlamadaki başarı düzeyinin düşüklüğü nedeniyle çiftçilerin güven kaybına uğradığı tespit edilmiştir. Yer yer doğal tohumlama için boğaya dönen işletmeler olduğu gözlemlenmiştir Süt Sığırcılığında Tarımsal Örgütlenme Kooperatifler Erzincan genelinde köy kalkınma kooperatifi sayısı 74, üye sayısı 5.038; sulama kooperatifi sayısı 6, üye sayısı 839; su ürünleri kooperatifi sayısı 1, üye sayısı 29; pancar ekicileri kooperatifi 1, üye sayısı olmak üzere toplam 92 kooperatif ve üyesi bulunmaktadır. Erzincan genelinde, özellikle TKB nin damızlık süt sığırcılığı konulu 50x4, 100x2, 50x6, 30x6 şeklindeki hayvan alımlarına yönelik devlet desteklerinden yararlanmak için çok sayıda tarımsal kalkınma kooperatifi kurulmuştur yılı rakamlarına göre Erzincan genelinde 92 18

20 adet tarımsal kalkınma kooperatifi bulunmaktadır. Bu kooperatiflere, döneminde yukarıda bahsedilen projelerle adet kültür ırkı hayvan temin edilmiştir. Tablo 7. Erzincan da Bulunan Tarımsal Kooperatifler Yer Tarım Kredi Köy Kalkınma Kooperatif Türü Su Ürünleri Sulama Pancar Ekicileri TOPLAM Merkez Çayırlı İliç Kemah Kemaliye Otlukbeli Refahiye Tercan Üzümlü TOPLAM Kaynak: Erzincan Tarım İl Müdürlüğü Tablo 8: Erzincan da Arası Uygulanan Hayvancılık Geliştirme Projeleri No Yılı Köyü Proje Konusu Dağ.Hay.Sayısı Yaylabaşı 100x Günbağı 100x Yurtbaşı-Refahiye 50x Yalnızbağ 50x Bahçeli 50x Büklümdere-Tercan 50x Maksutuşağı-Kemah 50x Harmantepe-Çayırlı 100x Mercan-Tercan 88x Başpınar-Kemaliye 50x Merkez Koop-Tercan 50x Hakbilir-Kemah 50x Pınaryolu-Refahiye 50x Yazıkaya-Çayırlı 100x Verimli-Çayırlı 100x Aydoğdu-Merkez 50x Demirkent 50x Bölükova-Çayırlı 30x Cennetpınar-Çayırlı 92x Balıklı-Çayırlı 500x Otlukbeli 100x Çadırkaya-Tercan 100x Elmaköy 30x

21 TOPLAM Kaynak: Erzincan Tarım İl Müdürlüğü Yapılmış olan bu çalışmalar Erzincan da ırk ıslahında gelişme sağlanmasına ve kültür ırkı hayvan sayısının artmasına katkıda bulunmuştur. Bu desteklerin kooperatifçiliği ve birlikte hareket etme kültürünün yaygınlaşmasını da desteklemek üzerine uygulamaya alınmış olmasına karşın bu konularda önemli bir ilerleme sağlanamamıştır. Kurulmuş olan kooperatiflerden yalnızca Yurtbaşı Kooperatifi başarılı şekilde çalışmaktadır Erzincan Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği (EDSYB) EDSYB, Türkiye de bulunan 74 DSYB den birisidir yılında kurulmuştur. Halen, işletme bazında 300 ün üzerinde üyesi bulunmaktadır. Ayrıca, EDSYB ye üye olan 8 kooperatifin de 344 üyesi bulunmaktadır. Verdiği hizmetler arasında suni tohumlama, küpeleme, güncelleme, e-ıslah, önsoy ve soy kütük kayıtlarının tutulması, teşvik listelerinin düzenlenmesi, suni tohumlamadan doğan buzağı kontrollerinin yapılması, damızlık hayvan temini, mavi ve beyaz belge düzenlemesi vb. yer almaktadır. 1 sorumlu müdür, 2 memur, 1 veteriner, 2 sağlık teknisyeni ve 1 şoför olmak üzere 7 kişi ile hizmet vermektedir. EDSYB kayıtlarına göre Erzincan daki ortalama işletme büyüklükleri küçüktür. 50 ve üzeri baş hayvan bulunan işletme sayısı 10 ile sınırlıdır baş arası hayvana sahip olan işletme sayısı ise 30 civarındadır. Geri kalan işletmeler ise 10 dan daha az baş hayvana sahiptir Erzincan da Süt İşleyen İşletmeler Genel Bakış Türkiye de süt ürünleri üreten işletmeler için kayıt zorunluluğu vardır. Bununla birlikte, yalnızca belirli mevsimlerde veya ülkenin uzak bölgelerinde faaliyette bulunan, her durumda küçük ölçekli kayıtsız işletmeler de bulunmaktadır. İşletmeler, üretilen her ürün için resmi bir izin almak zorundadırlar. Örneğin, yoğurt üretimi ayrı, krema üretimi ayrı bir izin belgesine tabidir. Tablo 9: 2003 Yılında Erzincan Süt İşletmeleri Kapasiteleri, Ton/Yıl Motor Pastörize Peynir İşletme Adı Gücü Yoğurt Ayran Tereyağı Süt (BG) Kaşar Beyaz Balacan 87, Işıkpınar 35, Mavi Mercan 9, Şifa 14, TOPLAM 180, Kaynak: Erzincan Tarım Master Planı, Temmuz 2003 Erzincan İli nde süt işleme konusunda zaman zaman farklı işletmeler piyasaya girmişlerdir (bkz. Tablo 9). Bu işletmeler, Marmara ve Ege bölgelerindeki kadar gelişmiş 20

22 değildir. Üreticiler genel olarak küçük ölçeklidir. Bu da düşük süt kalitesi ve yüksek toplama maliyetine yol açmaktadır. Ölçek ekonomisini yakalayamayan bu işletmeler başta içsel faktörler nedeniyle ayakta kalmakta zorlanmakta, aynı zamanda makro ekonomik ve sektörel istikrarsızlıklardan en fazla etkilenen kesim olmaktadır. Nitekim bu işletmelerden Işıkpınar, Mavi Mercan ve Şifa ayakta kalamamıştır. Kentte ticari olarak değerlendirilen sütün miktarı da çok düşük düzeyde seyretmektedir. Ölü dönem olarak kabul edilen sonbahar sonu kış döneminde Erzincan genelinde üretilen toplam sütün tonu ile sütün en yüksek üretim değerine ulaştığı bahar-yaz döneminde üretilen ton günlük sütün, Erzincan ve çevre illerdeki süt üretim tesislerinde işlendiği düşünülmektedir. Erzincan da üretilen sütün bir kısmı Gümüşhane ve Sivas başta olmak üzere çevre illerdeki fabrikalar tarafından satın alınmaktadır. Erzincan da bulunan ve süt işleyen tesislerin (Balacan Süt, Sıla Süt ve Yurtbaşı Koop.) 2008 yılında işledikleri toplam süt miktarı 3 bin tonun az üzerindedir. Bu rakamlar bize Erzincan genelinde üretilen sütün yalnızca % 4-5 gibi küçük bir oranının endüstriyel olarak işlendiğini göstermektedir. Grafik 5: Erzincan daki İşletmelerin İşledikleri Günlük Ortalama Süt Miktarı, Litre OCAK ġubat MART NĠSAN MAYIS HAZĠRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKĠM KASIM ARALIK Kaynak: Balacan Süt, Sıla Süt ve Yurtbaşı Koop. Grafik 5 ten de anlaşılacağı üzere Erzincan da süt üretiminin en yoğun olduğu dönem Nisan-Ağustos dönemidir. Süt üretiminde Ağustos ayında başlayan düşüş Şubat ayına kadar sürmektedir. Şubat ayında yükselmeye başlayan süt üretimi Haziran ayında en yüksek değerine ulaşmaktadır. Sütün en düşük olduğu Kasım ayı ile en yüksek olduğu Haziran ayı arasında 4,1 kat fark bulunmaktadır. İşletmeler yaz döneminde sütü rahatlıkla bulabilirken kış aylarında çok düşük kapasitelerde çalışmaktadırlar. Buna paralel olarak süt fiyatları yazın düşmekte iken kışın artmaktadır. 21

23 Balacan Süt Balacan (eski SEK), 1995 yılında özelleştirme ile 36 kişi tarafından çok ortaklı grup tarafından satın alındıktan sonra 2 yıl boyunca faaliyette bulunmuş ve 1997 yılında üretime ara vermiştir yılında Pınar Süt ile anlaşarak kaşar üretimi ile yeniden üretime başlamıştır. Pınar Süt ile yapılan anlaşmanın 2003 yılında sona ermesi ile üretime yeniden ara verilmiştir. Bu süre içinde altyapı modernizasyonuna ilişkin çeşitli çalışmaların sonrasında hisselerinin önemli bir kısmı el değiştirerek faaliyetine devam etmiştir. Balacan Süt, süt ihtiyacını genelde merkez ve merkeze yakın köylerden temin etmektedir. İhtiyacının bir kısmını kendi çiftliğinde üretmektedir. Kendi çiftliklerinde 150 Holstein ırkı inek bulunmakta ve ortalama kilo/inek/gün süt verimliği yakalamaktadırlar. Tablo 10: Balacan Süt Künyesi BALACAN SÜT Yeri Kuruluş Tarihi Mevcut İstihdam Kurulu Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı Ürün Gamı Tedarik noktaları Pazar Konumlaması Gelecek Planlamaları Bugünkü Süt Fiyatı, (Tedarikçiye, Litre) / Ödeme Dönemi Erzincan, Merkez 2003 (devralış) 25 kişi (6 s ahırda, 3 ü teknik personel) 40 ton/8 saat - günlük 10 ton/gün % 25 Kış Dönemi Ortalama Kapasitesi Kış Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı 3 4 ton/gün % 7,5 10 Süt, beyaz peynir, kaşar peyniri, yoğurt, ayran, tereyağı Erzincan merkez ile merkeze yakın ilçe ve köyler, Ardahan, Bayburt, Sivas Ürünler genel olarak Erzincan merkezde satılıyor. Firmanın Doğan Organik Süt e kiralanmasına ilişkin görüşmeler sürdürülüyor krş. / Ortalama 45 gün Balacan a göre sütün yeterli ölçüde üretilmeyişinin nedenleri; Yukarıda Grafik 5 te de özetlendiği gibi doğumların tüm yıla yayılamaması sonucu Erzincan genelinde kış aylarında süt üretiminin çok düşük, yaz aylarında ise yüksek olmasına bağlı olarak süt fiyatının özellikle üretimin yüksek olduğu aylarda çok düşük olması (kış aylarında Erzincan genelinde üreticilerden yeterli oranda süt temin edemeyen işletmelerin kapasitelerinin çok çok altında 22

24 çalışarak tesiste üretimin durdurulmasını önlemek amacıyla il dışındaki çevre illere yönelip oralardaki üreticilerle anlaşma yaparak süt temin etmeleri, Erzincan İli nde sütün nispeten bol olduğu yaz aylarında ise işletmelerin anlaşma yaptıkları çevre illerdeki üreticilerden daha yüksek fiyatla süt almaya devam etmelerini zorunlu kıldığından bu aylarda Erzincan İli ndeki üreticilerin sütünü çok düşük fiyatlarla satın almaktadırlar) dolayısıyla bu durumun sütten önemli gelir elde edemeyen bölge halkını süt sığırcılığı konusunda gönülsüzlüğe sevk etmesi ve kaba yemin çiftçi işletmelerinde üretilmemesi sonucu süt maliyetinin çok yüksek olmasının elde edilen kar marjını oldukça düşürmesi olarak belirtilmiştir Sıla Süt Şifa Süt 2005 yılında el değiştirerek Sıla Süt e dönüşmüştür. Halen Sıla Süt, bir aile işletmesi olarak faaliyetine devam etmektedir. Erzincan dan istediği miktarda süt bulamadığı için haftada 7-7,5 ton sütü, üstelik yüksek fiyat ve taşıma maliyetine katlanarak Trabzon dan temin etmektedir. Sıla Süt, süt mamulleri arasında niş bir alan tespit ederek civil peyniri üretimine yönelmiştir yılı itibariyle 67 ton civil peyniri üretmişlerdir. Tablo 11: Sıla Süt Künyesi SILA SÜT Yeri Kuruluş Tarihi Mevcut İstihdam Kurulu Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı Ürün Gamı Tedarik noktaları Pazar Konumlaması Gelecek Planlamaları Bugünkü Süt Fiyatı, (Tedarikçiye, Litre) / Ödeme Dönemi Erzincan, Merkez Şubat 2005 (devralış) 20 personel (3 ü teknik) 30 ton/gün ton/gün % Kış Dönemi Ortalama Kapasitesi Kış Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı Civil peyniri,beyaz peynir, yoğurt, ayran, tereyağı Erzincan merkez köyler, Otlukbeli, Tercan, Trabzon Erzincan, (Trabzon ve İstanbul a civil peyniri) Kaşar üretimine geçmek krş. / Ortalama 45 gün 3-4 ton/gün %

25 Mevcut tesisin gelecek planlarını hayata geçirmeye imkan vermemesi nedeniyle önümüzdeki dönemde faaliyetlerini Işıkpınar a taşınarak devam etmeyi planlamaktadırlar. Bu taşınma ile birlikte kapasitenin artırılması ve ürün çeşitliliğine gidilmesi de firmanın planları arasında yer almaktadır Yurtbaşı Kooperatifi Kooperatif, Erzincan da kendisini geliştirip büyüten tek kooperatif olması ile örnek niteliktedir. Gerek tesis yer seçiminde gösterilen isabet, gerekse bölge ölçeğinde gelişmiş bir vizyon ile hareket edilmesi, Kooperatifi diğerlerinin arasından öne çıkarmıştır. Kooperatif mevcut kapasitesini, süt temin edebildiği ölçüde maksimum düzeyde kullanmaktadır. Gerek kooperatif yöneticileri ile gerekse Refahiye Tarım İlçe Müdürlüğü ile yapılan görüşmelerde kooperatifin pazar problemi olmadığı ifade edilmektedir. Buna karşın, gelecek yeni taleplere mevcut üretim kapasitesi ile karşılık verilemeyeceği ve pazarın Refahiye ile sınırlı tutulduğu anlaşılmaktadır. Tablo 12: Yurtbaşı Kooperatifi Künyesi YURTBAŞI KOOPERATİFİ Yeri Erzincan, Refahiye Kuruluş Tarihi Mevcut İstihdam 3 Kurulu Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasitesi Yaz Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı Ürün Gamı Tedarik noktaları Pazar Konumlaması Gelecek Planlamaları Bugünkü Süt Fiyatı, (Tedarikçiye, Litre) / Ödeme Dönemi 5 ton/gün 3 ton/gün (Yalnızca iki ay) % 60 Kış Dönemi Ortalama Kapasitesi Kış Dönemi Ortalama Kapasite Kullanım Oranı 1 ton/gün % 20 Beyaz peynir, tulum peyniri, yoğurt, ayran, tereyağı Çevre köyler Refahiye ilçe merkezi Perakende satış marketi binası tamamlandı, yakında faaliyete geçmesi planlanıyor. İki yıllık süreç içerisinde kapasitenin yüzde 100 oranında artırılması planlanıyor. 750 krş. / Her ay düzenli ödeniyor. 24

26 Kooperatif, perakende satış ve aynı zamanda sosyal tesis niteliğinde yaptığı yeni hizmet tesisini tamamlamış ve önümüzdeki günlerde faaliyete geçirmeyi planlamaktadır. Bununla birlikte önümüzdeki kısa ve orta vadeli dönemde ciddi kapasite artışına gitmeyi planlamaktadırlar Genel Sorunlar Firmalara yapılan ziyaretlerde hemen hemen benzer hususların dile getirildiği görülmüştür. En önemli sorun olarak süt üretimindeki mevsimsel istikrarsızlık gösterilmektedir. Firmalar, yaz döneminde sütü kolaylıkla bulabilirken kış döneminde süt bulmakta zorluk çekmektedir. Erzincan genelinde çiftçilerde yaygın olan görüş, kış aylarında doğan buzağıların daha sağlıklı ve iyi olduğudur. Geleneksel kapalı ahırlarda bağlı sistemde yetiştirilen hayvanlar, bahar dönemi ve yaz boyunca meralara otlatmak amacıyla çıkarılmaktadır. Meraya çıkan hayvanlar tabii tohumlama yoluyla gebe kalmaktadır. Bu süreç, süt sığırcılığı işletmelerinin büyük çoğunluğunda görülmektedir. Bu da sütün yıla yayılmasını engelleyen faktörlerin başında gelmektedir. İşletmelerin yaz-kış dönemlerindeki kapasite kullanımları arasındaki fark 4,1 kata kadar çıkmaktadır. Dalgalanmanın bu denli yüksek oluşu, firmaları, kapasitelerini iyi değerlendirememeleri ile karşı karşıya bırakmaktadır. Firmalar kış döneminde değil ölçek ekonomisinden yararlanmak, başabaş noktasını yakalamakta bile güçlük çekmektedir. Üretim konusunda yaşanan istikrarsızlık, firmaların pazarlarını ve rekabet güçlerini korumalarını da güçleştirmektedir. Sütün açıkta satılması diğer bir problemdir. Çiftçiler, sütü fabrikalara litre/kuruş aralığında satabiliyorken açıktan litresini başına 1-1,5 liraya satabilmektedirler. Kendi müşteri portföyünü oluşturabilen, dağıtım için araca sahip olan çiftçiler, özellikle doğrudan evlere satışı tercih etmektedirler. Bu şekilde evlere giren sütün, içme sütü ve/veya yoğurt yapımında yaygın olarak kullanılması söz konusudur. Gerek damak tadı, gerek endüstriyel üretimde kullanılan yöntem ve katkı maddelerine duyulan şüphe ve de nihayetinde de maliyet avantajı nedeniyle; sütü doğrudan üreticisinden ve evinin kapısında alma, Erzincan halkının genel tüketim alışkanlıkları içinde hala kendine önemli yer bulmaktadır. Suni tohumlama kültürünün tam anlamı ile oturmamış olması, süt üretiminin yıla daha dengeli yayılmasının önünde engel teşkil etmektedir. Bu doğrultuda suni tohumlama programı uygulanması gerekmektedir. Çiftçilerin kendi yemlerini (kaba yem) üretmemeleri ve dolayısı ile yemi dışarıdan temin etmeleri, hem maliyetlerini yukarı çekmekte hem de finansal gelir-gider akışlarında ciddi sıkıntılar yaşamalarına neden olmaktadır. Köylerde soğuk zincirin oluşturulamaması, toplama tanklarına süt verme kültürünün olmayışı gerek bu konuda yapılmış yatırımların heba olmasına, gerekse süt toplama maliyetlerinin daha yüksek seviyelere çıkmasına sebep olmaktadır. Günlük düşük kapasitede süt üretimi olan köylerde küçük toplama tanklarının kurulması ve herkesin sütünü burada toplaması alışkanlığının sağlanması halinde süt toplama aracının bu tip köylere 2-3 günde bir giderek sütün ekonomiye kazandırılması mümkün görülmektedir. İşlenmemiş sütün maliyeti diğer bölgelere (Ege ve Marmara) göre daha yüksektir. Bunda üretimin coğrafi anlamda dağınık olarak yapılması, işletme başına düşük miktarlarda 25

27 toplam üretim rakamlarına ulaşılması, hayvanların süt verimliliğinin düşük olması, kendi yemini üretme kültürünün tam anlamı ile yerleşmemiş olması, soğuk zincirlerinin işlememesi önemli sebeplerdir Erzincan da Sütün Yoğun Üretildiği Köyler ve Çiftçiler Erzincan genelinde hayvancılık yaygın bir iştigal konusudur. Hemen her çiftçinin az ya da çok hayvanı bulunmakta, duruma göre geçimlik ya da ticari üretim yapılmaktadır. Balacan Süt 17 köyden, Sıla Süt 18 köyden ve Yurtbaşı Kooperatifi 4 köyden süt toplamaktadır (Bkz. Grafik 6). Eğitim seviyesi düşüktür. Bilinçli üretimden ziyade geleneksel metotlar kullanılmaktadır. Makineleşme vardır, ancak yeterli düzeyde değildir. Genel olarak hayvancılık, tarımın yanında ikinci bir gelir kapısı olarak değerlendirilmektedir. Hayvancılığı temel meslek olarak edinen çiftçi sayısı düşüktür. İşletmeler genel olarak küçük ölçeklidir. Modern hayvancılık, yavaş yavaş öğrenilmekle birlikte geleneksel yöntemler ağırlığını korumaktadır. Bunların başında geleneksel meraya dayalı hayvancılık gelmektedir. Çiftçiler hayvan yeminden doğan masraftan kaçınmak için hayvanları meraya çıkarmaktadırlar. Bu duruma yerli hayvanlar uyum sağlayabiliyorken kültür ırkları uyum konusunda güçlük çekmektedir. Yarı açık sisteme uyum sağlayabilen ve bu şekilde yetiştirildiklerinde süt verimleri üst seviyeye çıkan kültür ırkları, meraya çıkarılmaları sebebiyle düşük süt verimi göstermektedirler. Kooperatif bulunan köylerde süt toplama tankları bulunmaktadır. Ancak mevcut durumda bu tankların hepsi atıl vaziyettedir. Çiftçiler paralarını firmalardan zamanında alamamaktan şikâyetçidirler. Firmaların söylemlerinin aksine verdikleri sütün parasını en iyimser ihtimalle 3-4 ay sonra alabildikleri ifade edilmiştir. Geleneksel ahırlar çok büyük ölçüde yaygındır. Geleneksel olarak hayvanlar tam kapalı ahırlarda, havasız bir ortamda ve bağlı şekilde bakılmaktadır. Elle sağımdan makineli sağıma büyük ölçüde geçilmiştir. Köylerdeki makineli sağım oranı %60-90 arasında değişmektedir. Suni tohumlama bilinci oturmuş, ancak bazı yerlerdeki olumsuz sonuçlardan sonra tabii tohumlamaya geri dönüş gözlemlenmiştir. 26

28 Grafik 6: Toplanan Süt Miktarı Bakımından Erzincan da Önde Gelen İlçe ve Köyler, 2008, Litre Otlukbel i Çatalör en Mercan Bayırba Balıbeyi Çayırlı Uluköy Ulalar Kelkit ğ Yoğurtl Palang Mertekli u a Hancıçi Heybeli ftliği YeĢil çat Mahmut lu Yalınca Karadiğ in GümüĢt YeĢilyur arla t Gülüce Değirm enköy KaratuĢ Keklikka yası Kaynak: Sıla Süt, Balacan Süt Soğukol uk Trabzo n Çadırte Yanlızb pe ağ Pınar önü Köprüb aģı Cevizli Demirk Bozyazı Üzümlü Saztepe Akyazı ent 27

29 Erzincan Süt Sektörü GZFT Analizi Tablo 13. Erzincan Süt Sektörü GZFT Analizi GÜÇLÜ YÖNLER Hayvancılığın geçmişten beri yörede varlığı ve hayvancılığa gösterilen ilgi, Yem bitkileri üretimi için elverişli tarım alanlarının varlığı, Tarımsal sanayinin gelişmesi için uygun potansiyelin bulunması, İş gücü maliyetinin düşüklüğü, Çevre illere ve büyük pazarlara hava, kara ve demiryolu ulaşımının olması, Silaj yapım ve yem bitkileri üretim alışkanlığının yaygınlaşıyor olması, İşletmelerdeki sığırlarda, kültür ırkları veya melez oranının yüksek olması Suni tohumlama bilincinin yerleşmeye başlaması, ZAYIF YÖNLER Süt üretiminde işletme ölçeklerinin küçüklüğü ve düşük verim, Süt işleyen tesislerin sayıca azlığı ve kapasite bakımından düşüklüğü, Çiftçilerin eğitim düzeyinin düşüklüğü Çiftçilerde ve yöre halkında ortak çalışma, örgütlenme ve katılımcılığın zayıf olması, Sütçülüğün ticari bir faaliyetten çok hobi şeklinde yapılmasının benimsenmesi, Uygun olmayan hayvan barınakları, Tarımsal yayım çalışmalarında pazarlama ve örgütlenme gibi konuların ihmal edilmiş olması, Büyükbaş hayvancılığın meraya dayalı besleme ile yapılıyor olması, Destekleme ödemelerinin düzenli yapılamaması FIRSATLAR TEHDİTLER Süt üretimini modern şartlarda yapan örnek nitelikteki orta-büyük çaplı işletmelerin varlığı ve sayılarının giderek artması, Sağmal hayvan sayısında son yıllarda görülen artış, Çiftçilerin mevcut ekonomik koşullarda hayvancılığa giderek daha çok yönelmek istemeleri, Süt işleyen firmaların işbirliği göstermeye ve uygun şartlar sağlandığında sütü yüksek bedelden almaya razı olmaları, Erzincan da üretilen sütün kalitesinin daha değerli ve makbul bulunması Geçmişte bazı süt işleyicisi firmaların batmaları nedeniyle sektördeki güven düzeyinin düşüklüğü, İşleyici firmalar üreticiler arasındaki güvensizlik, Suni tohumlamada bazı yerlerde düşük doğum oranı nedeniyle tabii tohumlamaya dönüş, Tarımsal arazilerin küçük ve parçalı olması, işletme ölçeklerinin küçülmeye devam etmesi, Süt miktarının mevsimlere göre değişiklik arz etmesi, Sütün açıkta satılmaya ve tüketicinin açık sütü almaya devam etmesi, Çiğ sütün maliyetinin ülke ortalamasından yüksek olması, 1.4. Sonuç I. Aşama Süt ve süt ürünlerine yönelik yürütülecek çalışmalarda yol haritasının tespit edilmesine yönelik olarak Tarım İl Müdürlüğü şube müdürleri, Tarım İlçe Müdürleri, Tarım İl Müdürlüğünde görevli zooteknist mühendisler ve Erzincan PYB nin katılımı ile toplantı düzenlenmiştir. Bu toplantıda; süt potansiyeli yüksek ve aynı zamanda yeniliklere açık olup 28