ÇANKIRI VE ÇORUM İLLERİ ÇELTİK

Transkript

1 ÇANKIRI VE ÇORUM İLLERİ ÇELTİK (Oryza sativa L.) EKİM ALANLARINDAKİ BİTKİ PARAZİTİ NEMATOD TÜRLERİNİN TAKSONOMİK ÖZELLİKLERİ, YOĞUNLUKLARI VE YAYGINLIKLARI ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR Selda EKEN KARATAŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ BİYOLOJİ GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MAYIS 2007 ANKARA

2 Selda EKEN KARATAŞ tarafından hazırlanan ÇANKIRI VE ÇORUM İLLERİ ÇELTİK (Oryza sativa L.) EKİM ALANLARINDAKİ BİTKİ PARAZİTİ NEMATOD TÜRLERİNİN TAKSONOMİK ÖZELLİKLERİ, YOĞUNLUKLARI VE YAYGINLIKLARI ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR adlı bu tezin Yüksek Lisans tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Metin AKTAŞ Tez Yöneticisi Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği ile biyoloji anabilim dalında yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Hayri DUMAN Üye : Prof. Dr. Metin AKTAŞ Üye : Prof. Dr. Zafer KARAER Üye : Prof. Dr. Suat KIYAK Üye : Doç. Dr. İlker KEPENEKÇİ Tarih : Bu tez, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü tez yazım kurallarına uygundur.

3 TEZ BİLDİRİMİ Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada orijinal olmayan her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. Selda EKEN KARATAŞ

4 iv ÇANKIRI VE ÇORUM İLLERİ ÇELTİK (Oryza sativa L.) EKİM ALANLARINDAKİ BİTKİ PARAZİTİ NEMATOD TÜRLERİNİN TAKSONOMİK ÖZELLİKLERİ, YOĞUNLUKLARI VE YAYGINLIKLARI ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR (Yüksek Lisans Tezi) Selda EKEN KARATAŞ GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Mayıs 2007 ÖZET Bu çalışmada Orta Anadolu Bölgesi nde önemli çeltik ekim alanlarına sahip Çorum ve Çankırı illerinde bitki paraziti nematod türleri faunistik ve taksonomik bakımdan incelenmiştir yılında bitki paraziti nematodlarının yoğun olduğu Mayıs-Ekim aylarında toprak ve bitki örnekleri alınmıştır. Toprak örneklerden elde edilen nematodların daimi preparatları hazırlanarak türlerin ölçüm ve teşhisleri yapılmıştır. Her türün sinonimleri, tanımı, görülen varyasyonlar, yayılışı ve habitatları verilmiştir. Ayrıca alınan toprak örneklerinde su ile doymuşluk (%), toplam tuz (%), ph, kireç, bitkilere yarayışlı besin maddeleri (kg/da) ve organik madde (%) analizleri yaptırılmıştır ve 2007 yıllarında Çankırı ve Çorum illerindeki ambar ve depolardan çeltik tohum örnekleri alınıp çeltik için önemli bir zararlı olan ve tohumla taşınan Çeltik beyaz uç nematodu (Aphelenchoides besseyi Christie, 1942) açısından bakılmıştır.

5 v Çalışmanın sonucunda Aphelenchida takımının Aphelenchina alttakımına ait 2 familya, 2 alt familya ve 2 cins e bağlı 2 tür; Tylenchida takımının Tylenchina ve Criconematina alttakımlarına bağlı 6 familya, 8 alt familya ve 10 cins e bağlı 13 tür olmak üzere toplam 15 tür tespit edilmiştir. Tespit edilen türlerden; Filenchus vulgaris Türkiye faunası için ilk kayıt niteliğindedir. Çalışmada elde edilen Aphelenchida takımından bulunan türler Aphelenchus avenae ve Aphelenchoides besseyi olup A. besseyi nin tohum örneklerinde bulaşıklık oranı Çankırı ilinde %7.80 ve Çorum ilinde %15.26 dir. Tylenchida takımından en yaygın türler; Pratylenchoides alkani, Pratylenchus penetrans ve Boleodorus (B) thylactus dır. Bilim Kodu : Anahtar kelimeler :Bitki paraziti nematodlar, taksonomi, çeltik, toprak, tohum, Çankırı, Çorum. Sayfa adeti :126 Tez yöneticisi :Prof. Dr. Metin Aktaş

6 vi A STUDY OF TAXONOMIC CHARACTERISTICS, INTENSITIES AND PREVALENCE OF PLANT PARASITIC NEMATODE SPECIES IN RICE PLANTS (Oryza sativa L.) IN ÇANKIRI AND ÇORUM DISTRICTS (M.Sc. Thesis) Selda EKEN KARATAŞ GAZİ UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY December 2006 ABSTRACT In this study, plant parasitic nematod species was examined in the important rice planting areas which belongs to Çorum and Çankırı districts namely faunistic and taxonomic. In 2005, during the May and October months, when plant parasite nematods are abundant, soil and plant were taken. After that, nematodes were extracted, prepared and they were measured and identified. Identification, synonyms, possible variations, distribution and habitats of each species are given as a result of both laboratory studies and literature. In addition to, the soil samples were analyzed for their ph, texture, elements, nutrition, water saturation, salinity and organic matter characterization. Rice seed samples from granary and warchowes Çankırı and Çorum provines during , were examined for A. besseyi, which a seed borne and is an important pest for rice. As a result of this diagnostic study, 2 species were determined of which this species from 2 family which is included in Aphelenchina sub-family from were obtained. 12 kinds, which are included in 6 family, 8 subfamilies and 10 genus

7 vii from belonging to in Tylenchida order, were identified. The identification of male species and analysis of seed samples were not completed. Among these species; Filenchus vulgaris is the first record for Turkish nematode fauna. A. avenae and A. besseyi are the species obtained from Aphelenchida order. The infestation rate of A. besseyi in seed samples is 7,80% in Çankırı province and 15,26% in Çorum province. The most encountered species from Tylenchida or are Pratylenchoides alkani, Pratylenchus penetrans and Filenchus filiformis. Science Code : Key Words :Plant parasitic nematodes, rice, taxonomy,soil, Çankırı, Çorum. Page number :126 Adviser :Prof. Dr. Metin Aktaş

8 viii TEŞEKKÜR Bana bu konuda çalışma olanağı veren ve çalışmamın her aşamasında değerli bilgileri ve katkılarıyla beni yönlendiren değerli hocam Prof. Dr. Metin AKTAŞ a (Gazi Üniversitesi Biyoloji Bölümü) en içten teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca çalışmalarım boyunca gösterdikleri yakın ilgi ve nematodların tür teşhisinde yardımlarını esirgemeyen Sayın Doç. Dr. İlker KEPENEKÇİ (Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Entomoloji Bölüm Başkanı, Ankara) ve Uzm. Emre EVLİCE ye (Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü, Nematoloji Birimi, Ankara), çalışmam süresince yakın ilgisini gördüğüm Gül Elmas CANLI, Engin TÜLEK ve Fatih AYDOĞAN başta olmak üzere tüm Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü çalışanlarına, arazi çalışmalarım sırasında yardımlarını esirgemeyen Çankırı ve Çorum Tarım İl ve İlçe Müdürlükleri nin değerli teknik elemanlarına, toprak analizlerini yapan Ankara Toprak Gübre ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü çalışanlarına ve en büyük desteğim sevgili eşim Hüseyin KARATAŞ a teşekkür ederim.

9 ix İÇİNDEKİLER ÖZET... ABSTRACT... TEŞEKKÜR... İÇİNDEKİLER. ŞEKİLLERİN LİSTESİ... ÇİZELGELERİN LİSTESİ. HARİTALARIN LİSTESİ SİMGELER VE KISALTMALAR LİSTESİ GİRİŞ MATERYAL VE METOD Arazi Çalışmaları Toprak örneklerinin alınması Bitki ve tohum örneklerinin alınması 2.2.Laboratuvar Çalışmaları Nematodların topraktan elde edilmesi Nematodların daimi preparatlarının yapılması Nematodların ölçümleri, teşhis çalışmaları ve çizimleri 3. BULGULAR Takım:Aphelenchida Alttakım: Aphelenchina Geraert, Takım: Tylenchida Thorne, Alttakım: Tylenchina Chitwood, Alttakım: Criconematina Siddiqi, 1980 Sayfa iv vi viii ix xi xiii xv xvi

10 x Sayfa 4. SONUÇ VE ÖNERİLER. 112 KAYNAKLAR... ÖZGEÇMİŞ

11 xi ŞEKİLLERİN LİSTESİ Şekil Sayfa Şekil 1.1. Nematod türlerinde baş ve özefagus bölgesinin yapısı Şekil 1.2. Nematod dişilerinin üreme sistemleri Şekil 1.3. Nematodların kuyruk bölgesi 17 Şekil 1.4. Nematodların kütiküla ve lateral alanın görünüşü... Şekil 3.1. A, E. Aphelenchus avenae. A, E. Dişi, A. Baş ve Özefagus bölgesi; B, D. Üreme sistemi ve kuyruk; E. Lateral alan; C. Genel görünüş Şekil 3.2. A, I. Aphelenchoides besseyi. A, C, D, E, F, H. Dişi, B, G.Erkek; A,B. Baş ve Özefagus bölgesi; C, D, E. Üreme sistemi; F, G. Kuyruk; H, I. Genel görünüş. 40 Şekil 3.3. A,E.Filenchus thornei. A,E.Dişi, A.Baş ve Özefagus bölgesi; B. Üreme sistemi; C, E. Kuyruk bölgesi; D. Genel görünüş Şekil 3.4. A-F. Filenchus vulgaris. A-F. Dişi. A, F. Baş ve Özefagus bölgesi; C. Üreme sistemi; B, E. Kuyruk bölgesi; D. Genel görünüş Şekil 3.5. A-G. Boleodorus (B) thylactus. A, C, E, F. Dişi. B, D, H, G. Erkek. A, B.Baş ve Özefagus bölgesi; C, D, F, H. Kuyruk bölgesi; E, G. Genel görünüş Şekil 3.6. A-E. Bitylenchus parvus. A-E.Dişi. A.Baş ve Özefagus bölgesi; B, C, D, E. Kuyruk bölgesi; C. Genel görünüş.. Şekil 3.7. A-E. Quinisulcius capitatus. A-E. Dişi. A, E. Baş ve Özefagus bölgesi; B,D. Kuyruk bölgesi; C. Genel görünüş Şekil 3.8. A-F. Helicotylenchus vulgaris. A-F. Dişi. A.Baş ve Özefagus bölgesi; B. Üreme sistemi; C, D, F. Kuyruk bölgesi; E. Genel görünüş Şekil 3.9. A-I. Pratylenchus penetrans. A, C, D, E, F, G, H. Dişi. A, B. Baş ve Özefagus bölgesi; G, C, D, E, F. Üreme sistemi ve Kuyruk bölgesi; H, I. Genel görünüş..... Şekil A-D. Pratylenchus thornei. A-D.Dişi. A.Baş ve Özefagus bölgesi; B, C. Üreme sistemi ve Kuyruk bölgesi; D. Genel görünüş Şekil A-D. Pratylenchus zea. A-D. Dişi. A. Baş ve Özefagus bölgesi; B, C. Üreme sistemi ve Kuyruk bölgesi; D. Genel görünüş 90

12 xii Şekil Şekil A-F. Zygotylenchus guevarai. A-F. Dişi. A,D. Baş ve Özefagus bölgesi; B. Üreme sistemi; C,F. Kuyruk bölgesi; E. Genel görünüş Sayfa Şekil A-H. Pratylenchoides alkani. A, B, D, E, G. Dişi. C, F, H. Erkek. A, C. Baş ve Özefagus bölgesi; D, E, F. Kuyruk bölgesi; G, H. Genel görünüş 100 Şekil A-E. Macroposthonia xenoplax. A, B, C, D, E. Dişi. A, D. Baş ve Özefagus bölgesi; B, E. Üreme sistemi ve kuyruk; C. Genel görünüş 107 Şekil A-E. Paratylenchus projectus. A-E.Dişi. A, D.Baş ve Özefagus bölgesi; B, C. Kuyruk bölgesi ve üreme sistemi; E. Genel görünüş

13 xiii ÇİZELGELERİN LİSTESİ Çizelge Sayfa Çizelge 2.1. Çankırı ve Çorum illeri çeltik ekim alanlarından alınan örneklerin illere göre dağılımı. 21 Çizelge 2.2. Başakların olgunlaştığı dönemde tarla büyüklüğüne göre yapılacak örnekleme sayıları 22 Çizelge 2.3. Çankırı İli nde bulunan çeltik tarlalarınından toprak örneklerinin alındığı yerler ve analiz sonuçları... Çizelge 2.4. Çorum İli nde bulunan çeltik tarlalarınından toprak örneklerinin alındığı yerler ve analiz sonuçları Çizelge 3.1. Aphelenchus avenae nın farklı populasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Çizelge 3.2. Aphelenchoides besseyi nin farklıpopülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması... Çizelge 3.3. Filenchus thornei nin farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Çizelge 3.4. Filenchus vulgaris nin farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması... Çizelge 3.5. Boleodorus (B) thylactus un farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması.. Çizelge 3.6. Bitylenchus parvus un farklı populasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Çizelge 3.7. Quinisulcius capitatus un farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması 68 Çizelge 3.8. Helicotylenchus vulgaris in farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Çizelge 3.9. Pratylenchus penetrans ın farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması 80 Çizelge Pratylenchus thornei nin farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Çizelge Pratylenchus zea nın farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması 84 88

14 xiv Çizelge Sayfa Çizelge Zygotylenchus guevarai nin farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması.. 92 Çizelge Pratylenchoides alkani nin farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Çizelge Macroposthonia xenoplax ın farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Çizelge Paratylenchus projectus ın farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması 110

15 xv HARİTALARIN LİSTESİ Harita Sayfa Harita 3.1. Çalışma kapsamında Aphelenchus avenae nın tespit edildiği çeltik ekim alanları.. 33 Harita 3.2. Çalışma kapsamında Filenchus thornei nin tespit edildiği çeltik ekim alanları... Harita 3.3. Çalışma kapsamında Filenchus vulgaris nin saptandığı çeltik ekim alanları Harita 3.4. Çalışma kapsamında Boleodorus (B) thylactus un tespit edildiği çeltik ekim alanları.... Harita 3.5. Çalışma kapsamında Bitylenchus parvus un tespit edildiği çeltik ekim alanları.. Harita 3.6. Çalışma kapsamında Quinisulcius capitatus un tespit edildiği çeltik ekim alanları.... Harita 3.7. Çalışma kapsamında Helicotylenchus vulgaris in tespit edildiği çeltik ekim alanları... Harita 3.8. Çalışma kapsamında Pratylenchus penetrans ın tespit edildiği çeltik ekim alanları... Harita 3.9. Çalışma kapsamında Pratylenchus thornei nin tespit edildiği çeltik ekim alanları.. Harita Çalışma kapsamında Pratylenchus zea nın tespit edildiği çeltik ekim alanları... Harita Çalışma kapsamında Zygotylenchus guevarai nin tespit edildiği çeltik ekim alanları Harita Çalışma kapsamında Pratylenchoides alkani nin tespit edildiği çeltik ekim alanları... Harita Çalışma kapsamında Macroposthonia xenoplax ın tespit edildiği çeltik ekim alanları Harita Çalışma kapsamında Paratylenchus projectus ın tespit edildiği çeltik ekim alanları

16 xvi SİMGELER VE KISALTMALAR LİSTESİ Bu çalışmada kullanılmış bazı simgeler ve kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Simgeler Açıklama C CL Erkek Dişi Killi Killi,tınlı Kısaltmalar Açıklama a. Anteriör a.a. ar. al. an. Ağız Açıklığı Areola Annül Anüs b. Bağırsak b.b. b.k. b.d. B.b. b.r. Baş Bölgesi Baş Kaidesi Boşaltım Deliği Basal Bulb Bursa c. Connus C. Cardia

17 xvii Kısaltmalar cr. Açıklama Crustaformeria d. Deirid d.o.b.a. Dorsal Özefagal Bez Açıklığı g. Gubernaculum h. Hemizonit i. Isthmus k.o. k.u. k.g.o. l.a. l.a.ç. m.b. m.b.k. m.b.v. Kıvrılmış Ovaryum Kuyruk Ucu Kıvrılma Göstermeyen Ovaryum Lateral Alan Lateral Alan Çizgileri Median Bulb Median Bulb Kasları Median Bulb Valfi o. Oocyte O. Oviduct o.k. ph. Özefagus Kanalı Phasmid p. Posteriör r. Rectum s. Stylet S. Shaft s.a. Stylet Açıklığı

18 xviii Kısaltmalar Açıklama s.k. S.k. s.h. s.t. sp. spr. sr. Stylet Kasları Stylet Kanalı Sinir Halkası Stylet Tokmakları Spermler Spermatheca Stria t. Telamon tt. Titillae u. Uterus u.h. Uçtaki Hücre v. Vagina V. Vulva

19 1 1. GİRİŞ Dünya da geniş bir yayılış alanına sahip olan nematodlar, yıllar boyunca en az bilinen organizma grupları arasında yer almıştır. Bitkilerde zararlı olan nematodlarla ilgili olan ilk çalışmalar, 19. yüzyılda kültür bitkilerindeki zararlarının farkedilmesiyle başlamıştır. Nematolojik çalışmalar Entomolojik çalışmalardan 60 yıl, Fitopatolojik çalışmalardan da 40 yıl sonra başlamıştır [Thorne, 1961]. Nematodlar genellikle toprakta, suda ve çürümekte olan organik maddelerde yaşarlar. Birçok türleri de bitkilerin çeşitli kısımlarında beslenir ve zararlı olurlar. Bitkilerde beslenen ve zarar yapan bu gibi nematodlara bitki paraziti nematodlar adı verilir. Nematodlar tür sayısı bakımından hayvanlar aleminde Arthropoda ve Mollusca lardan sonra üçüncü sırada yer alırlar. Sadece yoğunluk açısından ele alındığında ise, birçok ortamda çok hücreli organizmalardan sonra ilk sırayı almaktadırlar [Andrassy, 1984]. Nemata sınıfı içerisinde 4305 bitki paraziti nematod türü saptanmıştır [Maggenti, 1991]. Nematoda nın Scernentea altsınıfından Tylenchida ve Aphelenchida ile Adenophorea altsınıfından Dorylaimida ve Triplonchida cinsleri bilinen bitki paraziti nematodları türlerini kapsar [Siddiqi 1983 a.b.]. Tylenchida takımı, bitkilerde ekonomik önemde zararlı türlerin büyük bir bölümünü içermesi nedeniyle; bitki paraziti nematodların en önemli grubunu oluşturmaktadır. Nematolojinin yeni bir bilim dalı olarak ortaya çıkışı çok eski tarihlere dayanmamaktadır. Nematologlar inceledikleri bitki ve toprak örneklerindeki tüm nematod türlerini tanımaya ve morfolojik farklılıklarını belirlemeye çalışmışlardır. Nematodların tanısı ve morfolojik farklılıkları henüz tümü ile ortaya konulamamıştır. Birçok araştırıcıya göre; yeryüzündeki nematodların sadece küçük bir bölümünün teşhisi tamamlanmış ve nematod taksonomistleri halen çalışmalarını takım düzeyinde sürdürmektedir.

20 2 Bitki paraziti nematodlar genellikle çok küçük canlılardır. Bunların bulundukları ortamlardan elde edilmeleri, tanımlanmaları güç ve yorucu bir iştir. Bu nedenle uzun yıllar bu canlılar üzerinde, böcekler ve diğer hayvansal zararlılara kıyasla daha az çalışma yapılmıştır. Fakat giderek bilim ve tekniğin ilerlemesi ile olanaklar artmış ve buna paralel olarak nematodlar üzerindeki çalışmalar da ilerlemiştir. Pek çok nematod türünün görünüşü iplik şeklinde olmasına rağmen bazı türlerin dişilerinde, vücut şekli değişiklik göstermektedir. Bazı nematodların ergin dişilerinin vücutları torba, armut, küre veya limon şeklindedir. Ergin erkekler ise solucan benzeri ince uzun ve silindir şeklindedir. Nematodların ergin öncesi dönemlerine larva ismi verilir. Larvalar genellikle 4 gömlek değiştirdikten sonra ergin olurlar. Bazı nematod türleri kuraklık ve besinsizlik gibi uygun olmayan koşullarda farklı dönemlerde uyuşuk halde canlılıklarını yıllarca sürdürebilirler. Eğer koşullar uygunsa bütün yıl devamlı çoğalarak zararlarına devam ederler. Üreme şekilleri tür ve ekolojik şartlara bağlı olarak değişmekte ve 4 tipte üreme görülmektedir. Bunlar; 1-Eşeysel üreme: Dişi ve erkek fertlerin bulunması halinde dişinin erkek tarafından döllenmesidir. Bu şekildeki üremede doğal olarak erkek ve dişi fertleri oranı birbirine eşit veya yakındır. 2-Hermofroditik üreme: Yumurta hücrelerinin ve spermlerin dişi tarafından meydana getilmesi olayıdır. Bu tür çoğalmada erkek fert sayısı ya çok azdır yada hiç yoktur. 3-Partonogenetik üreme: Yumurtada döllenme olmaksızın bireylerin meydana gelmesi şeklidir. Bu tip üremede erkek ya hiç yoktur yada çok az sayıdadır. 4-Eşeysel ve Partonogenetik üreme: Bazı türlerde hem seksüel hemde partonogenetik çoğalma olabilir ki bu durum ekolojik şartlara bağlı olarak gelişme gösterir. Yani fert ekolojik şartlara göre ya seksüel yada partonogenetik ürer.

21 3 Toprağın yapısı ve nem durumunun nematodlar üzerinde etkisi fazladır. Toprak yüzeyi kuru olduğu zaman aşağıya ve yüzeydeki nem uygun şartlara döndüğü zaman tekrar yukarıya doğru hareket ederler. Konukçu bitkilerin, kök sisteminin derinliğine bağlı olarak 3-6 m ye indikleri görülebilse de nematodların en yoğun oldukları toprak derinliği cm dir. Nematodlar aliviyonlu ve kumlu toprakları çok severler. Toprağın nemli olması nematodların faaliyetini arttırmaktadır. Bu nedenle toprak neminin çok değiştiği yüzeyden itibaren 5 cm kadar olan derinlikteki topraklarda nematodlara çok az rastlanır veya hiç rastlanmaz. Nematodlar toprakta çok ağır hareket ederler. Uygun koşullarda yılda birçok döl vermelerine rağmen bulundukları yerde kendi hareketleri ile yayılmaları çok kısa mesafelerde olur. Nematodların büyük bir çoğunluğu kendi hareketleri ile toprakta yılda azami 1 m. yol alırlar. Bu nedenle nematodla bulaşıklık arazide yer yer belirtiler şeklinde kendini belli eder. Birçok mikroorganizmanın yaşadığı toprakta yetişen bitkilerin doğal olarak bir organizma grubu tarafından zarar gördüğü kabul edilemez. Bu nedenle bitki paraziti nematodlar nedeniyle meydana gelen zarar bazı tahminlere dayanmaktadır. Sher ve Allen (1953), Pratylenchus cinsini yeniden ele alarak bu cinse ait genel morfolojik özellikleri açıklamışlar ve P. minyus, P.vulnus ve P.goodeyi yeni türlerini tanımlamışlardır. Çalışmada bu cinsin 10 türünü kapsayan bir teşhis anahtarı düzenlenmiş, ayrıca bilinen bazı türler yeniden ayrıntılı olarak tanımlanarak sinonimleriyle sunulmuştur. Loof (1960), Pratylenchus cinsi üzerinde taksonomik çalışmalar yapmış ve teşhiste kullanılan ayırı karakterlerini maddeler halinde sıralamıştır. İkisi yeni, 16 tür ve bir alt türü kapsayan teşhis anahtarı düzenlemiş, bu türlerin tanımları, ölçüm ve taksonomik karakterlerini, çizimleriyle birlikte coğrafi dağılımlarını vermiştir. Araştırıcı erkeği mevcut olan Pratylenchus türleri için hazırladığı ikinci bir teşhis anahtarını ise erkek karakterleri esas alarak hazırlamıştır. Daha önce bu cins içinde gösterilen yedi türü diğerlerine sinonim yaparak geçersiz kabul etmiş, dört türü ise

22 4 diğer cinslere aktarmıştır. Bu çalışmada iki tür ve bir alt tür ise tartışmalı olarak tanımlanmıştır. Thorne (1961), nematolojik prensipleri 9 bölümde ele aldığı çalışmasında ilk üç bölümde tarihçe, nematodlarla ilgili teknik çalışmalar, mücadele metodları, genel morfolojiyi ele almıştır. Dördüncü bölümdeki sınıflandırmasında nematodları "Nemata" şubesine bağlı Scernentea ve Adenophora sınıflarına ayırmıştır. Bu sınıflandırmaya göre Tylenchida, Scernentea nın altı takımından birisidir ve Tylenchoidea ve Aphelenchoidea olmak üzere iki üst familya ve 5 familya içermektedir. Araştırmacı diğer bölümlerde Nemata şubesinin alt gruplarını tanı anahtarı vererek tanımlamış ve önemli bitki paraziti türlerin ölçümleri, tanımları ve taksonomik şekillerini derlemiştir. Goodey (1963), toprakta ve suda yaşayan nematodları sınıflandırarak 10 takım altında toplamış ve bu takımların morfolojik özelliklerini tablo halinde vermiştir. Araştırmacı Tylenchida dahil tüm takımların alt grupları ile değişik cinslere ait 298 tip türün tanımlarını, ölçümlerini ve taksonomik karakterlerinin şekillerini derlemiş, ayrıca her cinsin içerdiği tip türün dışında diğer türleride listelemiştir. Yuen (1964), İngiltere'de Helicotylenchus cinsine ait 4 yeni tür olan H. vulgaris, H. broadbalkiensis, H. paxilli ve H. varicaudatus u tanımlamıştır. Ayrıca H. canadiensis Waseem türünün ayrıntılı bir tanımını yapmıştır. Sher (1966), Helicotylenchus cinsinin revizyonunu yapmış ve bu cinse ait 18 türü ayrıntılı olarak tanımlamış, 10 türü sinonim göstermiş ve 20 yeni türü, ölçüm ve taksonomik çizimleriyle bildirilmiştir. Bu çalışma sonucu üç türü başka cinslere aktarmış ve Helicotylenchus cinsine ait 38 türü kapsayan bir teşhis anahtarı düzenlemiştir. Bu çalışmada dünyanın değişik bölgelerinde 50 nin üzerinde ülkeye ait den fazla birey incelenmiştir. Allen ve Sher (1967), Tylenchida takımına ait türleri, iki üst familya, 12 familya, 29 altfamilya ve 115 cins altında toplayarak sınıflandırmıştır.

23 5 De Guiran (1967), Tylenchorhynchus cinsini ele aldığı çalışmasında sözkonusu cinsin dişileri esas alınarak hazırlanmış ve 71 türü kapsayan teşhis anahtarını vermiş ve Fas tan Tylenchorhynchus sulcatus ve Fransa dan Tylenchorhynchus aduncus u yeni tür olarak tanımlamıştır. Teşhis anahtarında yer alan T. goffarti Sturhan türü daha sonra Siddiqi (1986) tarafından Bitylenchus cinsine aktarılmıştır. Seinhorst (1968), Pratylenchus cinsine ait, Hollanda da tespit edilen P. fallax, P. flakkensis ve P. pseudopratensis yeni türlerini tanımlamıştır.çalışmada Pratylenchus cinsindeki baş kaidesi ve spermatheca nın yapısıyla ilgili genel bir inceleme de yer almıştır. Golden (1971), nematodları phasmidlerinin bulunup bulunmayışına göre Phasmidia (Scernentea) ve Aphasmidia (Adenophora) olmak üzere iki sınıfa ayırmıştır. Bu sınıflamaya göre Tylenchida ve Dorylaimida takımları Scernentea sınıfı içindedir. Tylenchida, Tylenchina ve Aphelenechina alt takımlarına ayrılmaktadır. Tylenchina alt takımı beş üst familya, ondört familya, otuzüç altfamilya ve seksenaltı cins içerdiğini bildirmektedir. Siddiqi (1971), lateral alanda 5 çizgi içeren türleri Quinisulcius cinsi altında toplamış ve T. capitatus u bu cinse aktarmıştır. Yine Ökten (1982) yaptığı çalışmalarda T. capitatus u Quinisulcius cinsi altında toplanması gerektiğini doğrulamıştır. Siddiqi (1972), Helicotylenchus cinsine ait dokuz yeni türün tanımlamalarını yapmış ve bu cinse ait teşhis anahtarı hazırlamıştır. Knobloch ve Laughlin (1973), Meksika dan üçü yeni 14 Tylenchida ve 2 Dorylaimida türü üzerinde çalışmışlar ve yeni türleri orjinal olarak tanımlamışlardır. Ayrıca aralarında Quinisilcius capitatus (Allen) ve Helicotylenchus digonicus Perry nin bulunduğu diğer türlere ait ölçümler verilmiş ve orjinal tanımlarıyla farklılıklarını ortaya koymuşlardır.

24 6 Andrassy (1976) yaptığı çalışma sonucu Tylenchida yı Tylenchina ve Aphelenchina olmak üzere iki alt takıma ayırmıştır. Tylenchina alt takımını ise Tylenchoidea, Neotylenchoidea, Hoplolaimoidea, Criconematoidea olmak üzere dört üst familyaya ayırmış, bu üst familyalara 19 familya, 36 alt familya ve 123 cinsi bağlamıştır. Sukapanpotharam ve ark. (1980), Taylan da çeltik ekim alanlarından alınan toprak örneklerinde Hirschmanniella, Tylenchorhynchus ve Meloidogyne cinslerine ait türlerin sırasıyla %11,4, 41,5 ve 47,1 oranında bulunmuştur. Ayrıca çalışmada Helicotylenchus, Tylenchus, Aphelenchoides, Criconemoides, Aphelenchus, Ditylenchus, Pratylenchus ve Longidorus cinslerine ait bitki paraziti nematod türlerinin bulunduğuda bildirilmektedir. Siddiqi (1980a), Tylenchida takımının orijini ile Aphelenchina alt takımınının orijinlerinin farklı olması nedeniyle Aphelenchida takımını yeni bir takım olarak tanımlamıştır. Araştırmacı Tylenchida nın Oxiyurida, Aphelenchida nın Diplogastrida orijinli olduğunu savunmuştur. Ayrıca Tylenchida içindeki bazı grupları Hexatylina ve Myenchina yeni alt takımları altında toplamıştır. Sumenkova (1984), Tylenchidae ye bağlı nematodlar ile yaptığı çalışması sonucu bu familyanın tarihçesini ve sınıflandırılmasını açıklamış, Tylenchus, Aglenchus, Cephalenchus, Coslenchus, Dactylotylenchus, Discotylenchus, Duosilcius, Filenchus, Irantylenchus, Malenchus, Miculenchus, Ottelenchus, Polenchus ve Zanenchus cinslerine teşhis anahtarlarıyle birlikte ayırıcı karekterlerini vermiştir. Boag ve Jairajpuri (1985), Helicotylenchus Steiner 1945 cinsini genel olarak ele almış ve bu cinse ait Helicotylenchus scoficus u yeni tür olarak tanımlamıştır. Ayrıca Helicotylenchus cinsine ait 154 türü, sinonimleriyle birlikte açıklamış, türlere ait önemli ayırıcı karekterleri vermiş ve teşhis anahtarları hazırlamıştır. Sancho ve Salazar, (1985), Kosta Rika da 12 bölgede yapılan bir sürvey çalışmasında Tylenchorhynchus annulatus, Helicotylenchus sp., Criconemella

25 7 onoensis, Tylenchus sp., Pratylenchus zea ve Meloidogyne salasi türleri tespit edilmiştir. Raski ve Geraert (1986), Siddiqi ile aynı yıl yaptıkları çalışmalarında Siddiqi tarafından ayrı cinsler olarak kabul edilen Ottolenchus Husain ve Khan, Dactylotylenchus Wu, Lambertia Brzeski, Duosulcius Siddiqi, Zanenchus Siddiqi ve Discotylenchus Siddiqi cinslerini, Filenchus Andrassy cinsine sinonim yaparak söz konusu cinslere ait türleri de Filenchus a aktarmışlardır. Ayrıca A.B.D. den (Colorado vadisi) ve Şili den altı yeni Filenchus türünü orjinal olarak tanımlamışlar ve böylece 70 tür içerdiğini kabul ettikleri Filenchus cinsine ait bir teşhis anahtarı düzenlemişlerdir. Siddiqi (1986), Tylenchida'nın ayrıntılı bir sınıflamasını yaparak bitki ve böceklerde parazit olan türlerin taksonomisini ayrıntılı bir biçimde vermiştir. Bu sınıflamaya göre Tylenchida takımı 4 alttakım, 11 üstfamilya, 28 familya, 62 altfamilya, 216 cins, 15 altcins ve 2200 türü içerir. Bu sınıflamada 1 familya, 6 altfamilya, 10 cins ve 3 altcins yeni olarak bildirilmiştir. Orijinal tanımlamalarıda yapılmıştır. 76 cins ve 222 tür bu çalışmada sinonim olarak gösterilmiş, 120 tür ise tartışılmaya açık bırakılmıştır. Bu çalışmada Tylenchida takımının tarihçesi, taksonomi metodları, morfolojik karakterleri gibi genel özellikleri ile Tylenchina, Criconematina, Hexatylina ve Myenchina alttakımlarının ve bunlara bağlı üstfamilya, familya, altfamilya ve cinslerin tanımları verilmiş, bununla birlikte bu cinslere bağlı türler sinonimleri ile birlikte tanımlanmış, genellikle tip türe ait taksonomik karakterler, çizimler verilmiştir. Ayrıca Tylenchida nın cinslere kadar olan kategorilerine ait teşhis anahtarları belirtilmiştir. Siddiqi (1989), yaptığı araştırmada Tylenchida nın sınıflandırmasını tartışmış, 1989 yılındaki sınıflandırma ile 1986 da yine araştırmacı tarafından yapılan sınıflandırma karşılaştırılmış ve gözden geçirilmiştir. Ayrıca türlere genel bir yaklaşımda bulunarak bunlara ait literatür vermiş, sistematik durum ve filojenetik farklılıkları açıklamıştır.

26 8 Bridge ve ark. (1990), çeltik ekim alanlarında ürün kayıplarına neden olan bitki paraziti nematodları listelemiş, bu türleri Aphelenchoides besseyi, Ditylenchus angustus, Meloidogyne, Hirschmanniella, Heterodera ve Pratylenchus spp. olarak vermiştir. Ayrıca araştırmacılar çeltik ekim alanlarında Hoplolaimus indicus ve Criconemella, Criconema, Paralongidorus, Xiphinema, Tylenchorhynchus, Helicotylenchus ve Caloosia cinslerine ait türlerin önemli olmakla birlikte yaygın olmadıklarını bildirmektedirler. Chizhov ve Kruchina (1992), Tylenchida takımına ait nematodların sınıflandırmasını yaparak bu takımın filojenisini, familya ve altfamilyalar arasındaki olası filojenetik ilişkilerin durumunu, orijinal verileri ve literatürü temel alarak teşhis anahtarları oluşturmuşlardır. Park ve ark. (1999), Gyeongbuk (Kore) daki armut bahçelerinde yaptıkları bir çalışmada Hemicycliophora koreana Choi ve Geraert, 1971; Tylenchorhynchus claytoni Steiner, 1937; Meloidogyne hapla Chitwood, 1949 ve Pratylenchus penetrans (Cobb, 1917) Filipjev ve Schuurmans Stekhoven, 1941 türlerini tespit etmişlerdir. Ülkemizde son yıllardaki çalışmalarda buna paralel olarak nematod türlerinin tanınmalarına yönelik olmaktadır. Geçmişi çok eski yıllara dayanmayan nematolojik çalışmalarla ilgili olarak; bu zararlıların tanınmaları öncelikli bir konu olarak görülmektedir. Ancak ülkemizde bu konuda yeterli sayıda araştırıcının olduğunu söylemek güçtür. Bitki paraziti nematodların konukçuları farklılık göstermektedir. Bazı nematod türlerinin bir veya birkaç konukçusu olmakla birlikte genel olarak bitki paraziti nematod türlerinin konukçu sayıları oldukça fazladır. Ülkemizde bitki paraziti nematodların önemli zararlara neden olduğu kültür bitkileri içerisinde çeltik, patates, şeker pancarı, muz, tütün, soğan, bağ, sebzeler ve meyveler önemli bir yere sahiptir. Ülkemizde daha önce varlığı tespit edilmeyen karantinaya tabi Çeltik beyaz uç nematodu 1995 yılında İpsala (Edirne) ve Gönen (Balıkesir) de çeltik yetiştirilen

27 9 alanlarda tespit edilmiştir [Öztürk ve Enneli, 1997]. Ayrıca ülkemizde varlığı bilinmemekle birlikte, Dünya da önemli çeltik ekim alanlarına sahip ülkelerde önemli ürün kaybına neden olabilen bitki paraziti nematod türlerinin başında Meloidogyne graminicola Golden ve Birchfield, Heterodera oryzae Luc ve Berdon Brizuela, Hirschmanniella oryzae [van Breda de Haan] Luc ve Goodey ve Ditylenchus angustus [Butler] Filipjev gelmektedir [Bridge ve ark., 1990; Hen Je ve ark., 1994; Prot, 1994]. Bu bitki paraziti nematod türlerinin ülkemiz çeltik ekiliş alanlarındaki varlığı araştırılmalıdır. Çeltik, su içinde çimlenebilen ve kökleri suda erimiş oksijenden yararlanabilen tek tahıl cinsidir. Çeltiğin Türkiye tarımı bakımından önemli bir yönü de, tuzlu ve alkali arazilerde yetiştirilmesi ve hatta bu tip arazilerin ıslahında etkili olmasıdır yılı verilerine göre, Ülkemizde ha. çeltik ekim alanı mevcut olup yıllık ton çeltik üretimi yapmaktadır. Ülkemizin Dünya çeltik üretiminde aldığı pay ise % 0,07 dir. Ülkemizde kişi başı pirinç tüketimi 6-6,5 kg civarındadır. Bu durumda ülkemizin yıllık toplam pirinç talebi yaklaşık bin tondur. Ülkemizde pirinç üretimi yurt içi talebi karşılayamamaktadır. Çorum ve Çankırı illeri ülkemizde çeltik ekim alanlarının sırasıyla yaklaşık % 10,3 ve % 4,1 ine sahiptir [Anonymous, 2003]. Çeltik bitkisinin verimini olumsuz yönde etkileyebilecek birçok zararlı organizma mevcuttur. Bitki paraziti nematodlar çeltikte önemli ürün kayıplarına neden olan zararlıların başında gelmektedir. Çeltik ekim alanlarında önemli zararlara neden olan bitki paraziti nematodlar içerisinde Çeltik beyaz uç nematodu (Aphelenchoides besseyi Christie) önemli bir karantina zararlısıdır. Bu zararlıdan dolayı çeltikte meydana gelen ürün kaybı, hassas çeşitlerde % 17-54, dayanıklı çeşitlerde ise % 0-24 olarak bildirilmektedir. Nematodlar Dünya da çeltik yetiştirilen ülkelerde ortalama % oranında ürün kayıplarına neden olmaktadır [Prot ve Gergan, 1996]. Bugüne kadar ülkemizde çeltik alanlarında iki çalışma yürütülmekle birlikte Orta Anadolu Bölgesinde önemli çeltik ekim alanlarına sahip Çorum ve Çankırı illerinde

28 10 herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Ayrıca ülkemizde, Dünya çeltik ekim alanlarında önemli kayıplara neden olabilen Meloidogyne, Heterodera, Hirschmanniella ve Ditylenchus cinslerine ait bitki paraziti nematodlarla ilgili ülkemiz çeltik ekim alanlarında herhangi bir kayda rastlanmamıştır. Yüksel (1974), Türkiye de Doğu Anadolu Bölgesi nde yaptığı çalışma sonucu Pratylenchus cinsine ait P. thornei Sher ve Allen, P. neglectus (Rensch), P. penetrans (Cobb) ve P. crenatus Loof türlerini saptamıştır. Söz konusu türlere ait ölçümleri, tanımları ve yayılışları bildirmiştir. Buna ilaveten teşhis anahtarı da düzenlemiştir. Yüksel (1977), Erzurum (Türkiye) da yaptığı çalışma sonucu Pratylenechoides cinsine bağlı iki yeni tür olan P. alkani ve P. erzurumensis i tespit etmiş ve bu türlerin tanımlarını, ölçümlerini ve taksonomik karakterleriyle ilgili çizimlerini vererek yakın türlerle olan farklılıklarını belirtmiştir. Borazancı ve ark. (1985), Türkiye de yılları arasında yapılan nematolojik çalışmaları derlemiştir. Ökten (1988a), Türkiye (İstanbul) de bulunan Boleodorus(B) thylactus Thorne türüne ait popülasyonun, ölçümleri, tanımıyla birlikte dişi bireylerin kuyruklarındaki varyasyon ve taksonomik karakterlerin çizimlerini vermiştir. Elekcioğlu (1992), Doğu Akdeniz bölgesinde önemli kültür bitkilerinde bulunan nematod türleri ve bunların bölgedeki dağılışlarıyla ilgili bir araştırma yapmıştır. Araştırma sonucunda 36 nematod türü saptanmıştır. Tespit edilen nematod türlerinin 21 tanesi ise Türkiye faunası için yeni kayıt olarak belirlenmiştir. Kepenekci ve Ökten (1996), Beypazarı (Ankara) ilçesinde havuç ile münavebeye giren domates (Lycopersicum esculentum Mill.) ekiliş alanlarından alınan toprak ve bitki örneklerinde bulunan Helicotylenchus cinsine ait bitki paraziti türlerini faunistik ve taksonomik bakımdan incelemiştir. Çalışmanın sonucunda Helicotylenchus

29 11 cinsine ait H. digonicus, H. tunisiensis ve H. varicaudatus olmak üzere 3 tür saptanmış olup bu türlerden H. tunisiensis ve H. varicaudatus un Türkiye için ilk kayıt olduğu belirtilmiştir. Kepenekci ve ark. (1998), Gönen (Balıkesir) ve Kızılcahamam (Ankara) çeltik (Oryza sativa L.) ekim alanlarından alınan toprak örneklerin tespit ettikleri Tylenchida takımına ait bitki paraziti türlerini faunistik ve taksonomik olmak üzere iki bölümde incelemişlerdir. Çalışma sonucunda Tylenchida takımının Tylenchina alttakımından ve Tylenchoidea, Dolichodoroidea, Hoplolaimoidea üst familyalarından 3 familya, 6 alt familya ve 10 cins e bağlı toplam 13 tür saptanmışlardır. Tespit edilen türlerden Coslenchus diversus Lal ve Khan, 1987, C. multigyrus Siddiqi, 1981, Trophurus sculptus Loof, 1956, Scutylenchus tesellatus [Goodey, 1952] Siddiqi, 1979, Pratylenchoides utahensis Baldwin, Luc ve Bell, 1983, P. variabilis Sher, 1970, türleri ile Psilenchus hilarulus [de Man, 1921] türünün erkeği Türkiye nematod faunası için yeni kayıt niteliğindedir. Mısırlıoğlu (1999), çeltik üretiminde Türkiye için yeni bir zararlı olan ve ülkenin dış karantina listesinde yer alan Çeltik beyaz uç nematodu (A.besseyi) nun Balıkesir ve Çanakkale illerindeki yayılış alanları saptanmaya çalışılmıştır. Çalışma sonucunda, zararlının populasyonu henüz ekonomik öneme ulaşmadığı, zararlının yayılmasını önlemek için, çeltik ekiminde tohum sertifikasyonuna yönelik çalışmalar yapılmasının faydalı olacağı sonucuna varılmıştır. Kepenekci (1999), Orta Anadolu Bölgesinde baklagil ekim alanlarındaki Tylenchida takımına ait bitki paraziti türlerini faunistik ve taksonomik olmak üzere iki bölümde incelemiştir. Çalışmanın sonucunda Tylenchida takımının Tylenchina alttakımından Tylenchoidea, Dolichodoroidea, Hoplolaimoidea üst familyalarından 5 familya, 12 alt familya 22 cins e bağlı 51 tür; Criconematina alttakımından Criconematoidea üst familyasından Criconematidae familyasına bağlı Hemicriconemoides cinsinden 1 tür ve Hexatylina alttakımından ve Anguinoidea üstfamilyasından Anguinidae familyasına bağlı Ditylenchus ve Safianema cinslerinden 6 tür olmak üzere toplam 58 tür saptamıştır.

30 12 Ökten ve ark. (2000), Türkiye de yılları arasında yapılan nematolojik çalışmaları derlemiştir. Bu çalışmada 54 ayrı literatür incelenerek Türkiye nin 43 ayrı yerinde 45 kültür bitkisinde saptanan 44 cinse ait 139 bitki paraziti nematod türü listelenmiştir. Erdal ve ark. (2001), Türkiye de 1999 yılı ortalarına kadar tahıl, baklagil, endüstri bitkileri, sebze, meyve, bağ ve turunçgil alanlarında saptanan Tylenchida (Nematoda) takımına ait bitki paraziti nematodları bir çalışma altında derlemişlerdir. Erkol (2002), Ankara ili Polatlı ilçesi Devlet üretme çiftliği korunga ekim alanlarında bulunan Tylenchida takımına ait bitki paraziti türlerini faunistik ve taksonomik olmak üzere iki bölümde incelemiştir. Çalışmanın sonucunda Tylenchida takımının Tylenchina, Criconematina ve Hexatylina alttakımlarına bağlı Tylenchoidea, Dolichodoroidea, Hoplolaimoidea, Tylenchuloidea ve Anguinoidea üst familyalarından 6 familya, 7 alt familya 7 cins e bağlı 9 tür tespit etmiştir. Kepenekci (2003), Burdur ili anason ekiliş alanlarında yaptığı çalışmada Tylenchidae, Dolichodoridae, Haplolaimidae, Pratylenchidae, Meloidogynidae, Hemicycliophoridae ve Anguinidae familyalarına bağlı 15 tür tespit etmiştir. Kepenekci ve Evlice (2003), Afyon, Burdur ve Isparta illerindeki haşhaş ekim alanlarında yaptıkları çalışma sonucu 15 cinse bağlı 18 bitki paraziti nematod türü tespit etmişlerdir. Bu çalışmada tespit edilen Tylenchus butteus Thorne ve Malek, Bitylenchus clavicaudatus Steiner Türkiye faunası için ilk kayıt niteliğindedir. Evlice (2005), Ankara ilinde armut (Pyrus communis L.) bahçelerinde bulunan Tylenchida (Nematoda) takımına ait bitki paraziti türlerin faunistik ve taksonomik bakımdan incelenmiştir. Çalışmanın sonucunda Tylenchida takımının Tylenchina, Hoplolaimina ve Criconematina alttakımlarına bağlı Tylenchoidea, Anguinoidea, Hoplolaimoidea, Dolichodoridea ve Tylenchuloidea üst familyalarından 6 familya, 10 alt familya ve 18 cins e bağlı 36 tür saptanmıştır. Tespit edilen türlerden; Filenchus andrassyi, F. sheri, Coslenchus franklinea, Basiria hiberna, B. shahidi ve

31 13 Paratylenchus nawadus un Türkiye nematod faunası için ilk kayıt olduklarını belirtmiştir. Ayrıca Scutylenchus rugosus un erkeğinin bilim alemi için ilk kayıt olduğu ortaya konmuştur. Bitki paraziti nematodlar 0,2-5 mm. uzunluğunda ve silindir şeklindedir. Tipik bir bitki paraziti nematodunun üst kısmı hafifçe daralarak devam eder ve ağız kısmında köşeli veya yuvarlaklaşan bir dudak bölgesine dönüşür (Şekil 1.1). Alt uçta aynı şekilde daralarak küt, yuvarlak veya sivri bir kuyruk bölgesi ile son bulur (Şekil 1.3). Nematod vücudunu kesin olarak bölümlere ayırıp incelemek mümkün değil ise de üst, gövde ve kuyruk bölümü diye incelenebilir. Üst vücut bölümü dudak bölgesinden başlayarak özefagusu içine alır. Gövde bölümü özefagusun hemen altından anüse kadar uzanır. Kuyruk bölümü anüsten kuyruk ucuna kadar olan kısmı meydana getirir. Ağız vücudun ön ucunda, kuyruk arka ucunda yer alır. Boşaltım deliği, vulva ve anüs ortada veya alt kısma yakın durumdadır. Nematod vücudunu bir silindir gibi düşünürsek alt (ventral), üst (dorsal) ve yanlarını (lateral) belirlersek genellikle bilateral simetrik (üst vücut bölümünde radial simetri, bağırsak, boşaltım ve üreme sistemlerinin bulunduğu vücut bölümünde asimetri) bir yapıya sahiptir. Renkleri saydam beyaz, iç organları eçilebilecek yapıda açık sarı ve bazende bağırsaklarında bulunan çeşitli gıda maddelerinin oluşturduğu değişik renklerde görülürler. Vücutları içiçe iki tüpten meydana gelmiştir. Dış tüp vücut duvarını meydana getirmekte ve kütikula, hipodermis ve kas dokusu tabakalarından oluşmaktadır. Kütikula tabakası yalnız vücudu dıştan çevrelemeyip stoma açıklığı, özefagus, rektum, üreme organlarının açıldığı kısımlar, boşaltım deliği, sinirsel hücreler, hareket etmede yardımcı kas dokuları ve bazı duyu organlarını kaplamıştır. Kütikula tabakasının hemen altında hipodermis ince bir tabaka olarak devam etmektedir (Şekil 1.4). Bu tabaka içinde uzanan ve uzunlamasına olan vücut sinir hücrelerini taşıyan kordonlar ve salgı bezleri bu tabaka içindedir. Hipodermis yağ, glikojen gibi depo maddelerini içerir. Hipodermis tabakasının hemen altında yer alan kas dokusu tek bir sıra halinde uzunluğuna gelişmiş elips veya oval şekilli kas hücrelerinden meydana gelmiştir. Dişi üreme organları, bir veya iki yumurtalık, vulva (yumurta bırakılan kanal) dan meydana gelmiştir (Şekil 1.2). Erkek üreme

32 14 organları, bir veya iki testis, bir veya iki spikula ve bir gubernakulumdan meydana gelmiştir (Şekil 1.3) [Ediz,1978].

33 Şekil 1.1. Nematodlarda baş ve özefagus bölgesinin yapısı [Caveness, 1964] 15

34 Şekil 1.2. Nematod dişilerinin üreme sistemleri [Caveness, 1964] 16

35 Şekil 1.3. Nematodların kuyruk bölgesi [Caveness, 1964] 17

36 Şekil 1.4. Nematodların kütiküla ve lateral alan görünüşü [Caveness, 1964] 18

37 19 Yukarıda özetlendiği gibi tarım alanlarında önemli ekonomik kayıplara sebep olan bitki paraziti nematod türleri üzerine yapılan çalışmaların çok az sayıda olması, ayrıca alanın çalıştığımız araştırma enstitüsünün sorumluluk bölgesi içinde olması sebebiyle Çankırı ve Çorum illeri çeltik (Oryza sativa L.) ekim alanlarındaki bitki paraziti nematod türlerinin taksonomik özellikleri, yoğunlukları ve yayılışları belirlenmesi araştırma konusu olarak ele alınmıştır. Bu çalışma Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü tarafından desteklenmiştir.

38 20 2. MATERYAL VE METOD Çalışmanın materyalini Çankırı ve Çorum illerindeki çeltik ekim alanlarından alınan toprak, bitki ve tohum örnekleri ile bu örneklerden elde edilecek bitki paraziti nematod örnekleri oluşturmuştur. Alınan çeltik örneklerin büyük bir kısmının, ülkemizde ekim alanı fazla olan Osmancık 97 çeşidine, diğer kısmının ise Sarıkılçık, Latto, Ribe, Rocca ve Baldo çeşitlerine ait olduğu belirlenmiştir. Çalışma; arazi, laboratuvar, teşhis ve değerlendirme çalışmaları olarak dört şekilde yapılmıştır. Arazi çalışmaları sırasında toprak, bitki ve tohum örnekleri alınmıştır. Laboratuvar çalışmalarında ise araziden alınan örneklerden bitki paraziti nematodlarının elde edilmesi, fiksasyonu ve preparasyonu yapılmıştır. Teşhis ve değerlendirme çalışmalarında ise elde edilen bitki paraziti nematodlarının morfolojik ve morfometrik özellikleri ortaya konmuştur Arazi Çalışmaları 2005 yılı Mayıs-Ekim aylarında Çankırı ili Merkez ve Kızılırmak İlçelerinde, Çorum ili İskilip, Uğurludağ, Dodurga, Osmancık ve Kargı İlçelerinde bulunan çeltik tarlalarına gidilerek toprak ve bitki örnekleri, çeltik tohumlarının bulunduğu ambar ve depolardan tohum örnekleri alınmıştır (Çizelge 2.1).

39 21 Çizelge 2.1. Çankırı ve Çorum illeri çeltik ekim alanlarından alınan örneklerin illere göre dağılımı. İl Çankırı Çorum İlçe Örnek Mahiyeti Toprak Bitki Tohum Ekimden Başakların Hasattan önce olgunlaştığı sonra (Mayıs) dönemde (Eylül, (Ağustos, Eylül) Ekim) Kızılırmak Merkez Ilgaz İskilip Uğurludağ Dodurga Osmancık Kargı Merkez Toplam Toprak örneklerinin alınması Mayıs ayı içerisinde Çorum ve Çankırı illerinde bölgeyi temsil edecek şekilde seçilen çeltik tarlalarından çeltik tohumları ekilmeden önce ilk toprak örnekleri alınmıştır. Bu tarlalara daha önceki yıllarda çeltik ekilmiş olmasına dikkat edilmiştir. Hasat sonrası (Eylül, Ekim aylarında) aynı tarlalardan toprak ve bitki kök örnekleri alınmıştır. Toprak örneklerinin alınmasında toprak sondası, bel ve kürek kullanılmıştır. Alınacak toprak örneği, birim sahayı tamamen karakterize edebilecek nitelikte alınmıştır. Genel olarak birim saha 0-5 dekar olarak kabul edilmiştir. Beş dekara kadar olan arazi parçalarının 60 ayrı noktasından zikzakvari bir yol izlenerek toprak sondası yardımı ile örnek alınmıştır. Alınan toprak örnekleri paçal yapılarak 1-2 kg ı ayrılıp torba içine konulan toprak örneği etiketlenmiştir. Etiketlerde çeltik çeşidinin adı, örneğin alındığı tarih, il, ilçe, köy ve mevkii adları, örnek no su ve eğer biliniyorsa üretici isimlerine yer verilmiştir.

40 22 Toprak örneği 0-40 cm den alınmıştır. GPS yardımıyla örnek alınan tarlaların koordinatları belirlenmiştir. Alınan toprak örnekleri doğrudan güneş ışığına, aşırı sıcak ve soğuğa maruz bırakılmadan, buz kutusu içinde (+4 ºC) saklanarak aynı gün laboratuvara getirilmiştir. Aynı gün laboratuara ulaştırılamayan örnekler +4 ºC de (buzdolabında) muhafaza edilmiştir. Ayrıca örnekler analize tabi tutuluncaya kadar +4 ºC de buzdolabında muhafaza edilmiştir. Ayrıca aynı tarlaların 5 ayrı noktasından ve 5-20 cm derinlikten alınarak paçal edilen toprak örnekleri Toprak Gübre Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü nde analiz edilmiş ve toprakların su ile doymuşluk (%), toplam tuz (%), su ile doymuş toprakta ph, kireç, bitkilere yarayışlı besin maddeleri (kg/da) ve organik madde (%) durumlarını çizelgede verilmiştir (Çizelge 2.3 ve Çizelge 2.4) Bitki ve tohum örneklerinin alınması Aynı tarlalara başakların olgunlaştığı dönemde (Ağustos, Eylül aylarında) gidilerek bitki örnekleri alınmıştır. Daha sonrada ambar ve depolardan tohum örnekleri alınmıştır. Örneklemeler için alınacak salkım sayıları tarla büyüklüğüne göre belirlenmiştir (Çizelge 2.2). Çizelge 2.2. Başakların olgunlaştığı dönemde tarla büyüklüğüne göre yapılacak örnekleme sayıları Kontrol edilen alan (dekar) Örnek alınacak bitki sayısı 1-5 dekarda 50 salkım 5-10 dekarda 100 salkım dekarda 150 salkım 50 dekardan büyük tarlalarda ise, her 50 dekar için 150 salkım kesilerek karıştırılmış ve bunların arasından 1/5 i alınarak örnekleme ünitesi oluşturuldu. Hazırlanan her bir

41 23 örnek, kese kağıtları içine konmuş ve +4 ºC da (buzdolabında veya buz kutularında) en kısa sürede laboratuvara getirilmiştir. Hasattan sonra harman yerinde, üretici ambarları ile ofis ambarlarında ve selektör evlerinde çuvallı veya dolum aşamasında olan mahsulün her 10 tonluk kısmı için %10 unu temsil edecek miktarda yanlardan, üstten ve ortadan en az 2 şer kere sondayla çeltik tohumu alınarak paçal yapılmıştır. Bu paçaldan en az 2 kg olacak şekilde çeltik örnekleri hazırlanmıştır. Her 10 tonluk mahsul için bu işlem tekrarlanmıştır. Hazırlanan her bir örnek, torba içine etiketlenip konarak en kısa sürede laboratuara getirilmiştir. Etiketlerde çeltik çeşidinin adı, örneğin alındığı tarih, il, ilçe, köy ve mevkii adları, örnek no su ve eğer biliniyorsa üretici isimlere yer verilmiştir. Çizelge 2.3. Çankırı İli ndeki çeltik tarlalarından toprak örneklerinin alındığı yerler ve analiz sonuçları Örnek No İl Çankırı Çankırı Çankırı Çankırı Çankırı İlçe Kızılırmak Kızılırmak Kızılırmak Merkez Merkez Su ile doymuşluk (%) 77 C 70 CL 105 C 130 C 110 CL Toplam Tuz (%) 0,441 0,801 1,562 1,074 1,364 Su ile doymuş 7,53 7,86 7,78 8,91 7,78 toprakta PH Kireç CaCO Bitkilere Fosfor P 2 O 5 4,6 3,8 6,8 7,0 21,5 besin kg/da Potasyum yarayışlı K 2 O maddeleri Çinko 0,98 0,74 0,46 1,64 1,18 Zn Organik madde (%) 1,08 1,14 1,33 0,87 1,67

42 24 Çizelge 2.4. Çorum İli ndeki çeltik tarlalarınından toprak örneklerinin alındığı yerler ve analiz sonuçları Örnek No İl Çorum Çorum Çorum Çorum Çorum Çorum İlçe İskilip Uğurludağ Dodurga Osmancık Osmancık Kargı Su ile doymuşluk (%) 58 CL 84 C 99 C 60 CL 93 CL 82 C Toplam Tuz (%) 0,254 0,521 0,669 0,288 0,988 0,762 Su ile doymuş 7,76 7,79 7,76 7,79 7,63 7,63 toprakta PH Kireç CaCO Bitkilere Fosfor 0,9 3,3 5,5 2,8 5,2 5,2 besin P 2 O 5 kg/da Potasyum yarayışlı K 2 O maddeleri Çinko 0,26 0,38 0,54 0,40 1,16 0,76 Zn Organik madde (%) 0,92 1,11 1,33 1,17 1, Laboratuvar Çalışmaları Nematodların elde edilmesi Nematodların topraktan elde edilmesi Topraktaki aktif nematodların elde edilmesinde Christie ve Perry (1951) tarafından geliştirilmiş olan Elek-Huni Metodu kullanılmıştır. Bu amaçla, 500 cm 3 lük her bir toprak örneği plastik bir kova içerisine su ilave edilerek süspansiyon haline getirilmiş ve sırasıyla 20, 60, 100, 200 ve 325 mesh lik eleklerden geçirilerek elek üzerinde kalan nematodlar (20 mesh lik elek hariç) su yardımıyla 100 ml lik beherde toplanmıştır. Daha sonra ağzı amerikan bezi ve paket lastiği yardımıyla kapatılan sözkonusu beher ters çevrilerek içine su doldurulmuş ve dar kısmında ucuna kıskaç takılı lastik bir hortum bulunan cam huniye yerleştirilmiştir. 24 saat sonra kıskaç açılarak lastik hortumun ucunda toplanmış olan nematodlu sudan 10 ml lik kısmı behere alınmıştır. Kaba teşhiste önemli görülen gruplar tür teşhisi amacıyla toplanarak fiksasyonu ve daimi preparasyonu yapılmıştır. Nematodların fiksasyonunda De Grisse (1969) in geliştirmiş olduğu Fiksasyon yönteminden

43 25 yararlanılmıştır. Daimi preparatların yapımında kullanılacak olan lamlar, balmumu yüzük (Wax-ring) yöntemi uygulanarak hazırlanmıştır [Hooper, 1986]. Toprakta bulunan hareketsiz kistleri elde etmek amacıyla da; alınan toprak örneklerinden 250 cm 3 lük alt numune alınarak, Fenwick [Fenwick, 1940] cihazından geçirilmiştir. Nematodların bitkiden ve tohumdan elde edilmesi Alınan çeltik bitki, tohum ve kök örneklerinden Young (1954) İnkübasyon yöntemi ne göre elde edilen endo ve yarı-endo parazit nematodların sayımları ve tür teşhisleri yapılmıştır. Bu metoda göre başakların olgunlaşdığı dönemde alınan bitki örneklerinin kök ve sap kısmı makas yardımıyla 3-5 cm. lik uzunluklarda kesilip harmanlanarak su içerisine alınmış, 6-12 saat bekletildikten sonra 20 ve 325 mesh lik eleklerden geçirilerek 325 mesh lik elek üzerinde kalan nematodlar su yardımıyla 100 ml lik beherde toplanmış ve stereo mikroskop altında incelenmiştir. Tohum örnekleri için, her 10 ton luk çeltik tohumluğuna ait 2 kg örnekten 250 gr alt örnek alınıp blendera kondu. Blender içindeki tohumların üzerini örtecek miktarda su ilave edildi. Blender sn süre ile çalıştırılıp tohum ve kavuzların birbirinden ayrılması sağlandı. Bu süre sonunda elde edilen süspansiyon, üçlü elek serisinden (20, 200 ve 325 mesh) geçirilip süzüldü. En üstteki kaba elekte (20 mesh) biriken bitki artıkları atıldı. Diğer iki elek az basınçlı akan su altında yıkanarak beher kabına alındı. Elde edilen süspansiyon Baermann huni yöntemine göre tekrar süzüldü. 24 saat bekleme süresi geçtikten sonra gözlem kaplarına alınan örnekler stereomikroskop altında nematod varlığı yönünden incelendi.

44 Nematodların daimi preparatlarının yapılması Nematodların fiksasyonunda De Grisse (1969) in geliştirmiş olduğu Fiksasyon yönteminden yararlanılmıştır. Yöntemde fiksatif olarak kullanılan solüsyonları oluşturan maddeler ve oranları aşağıda verilmiştir. I. Solüsyon II. Solüsyon III. Solüsyon 88 kısım damıtık su 10 kısım %40 lık HCHO (Formalin) 1 kısım Glacial acetic acid 1 kısım Glycerin 5 kısım Glycerin 95 kısım %96 lık ethanol 50 kısım Glycerin 50 kısım %96 lık ethanol Stereoskobik mikroskop altında çok ince özel iğne ile yakalanan bitki paraziti nematodlar Syracuse gözlem kabı içindeki 1 damla damıtık suya toplanmıştır. 1.Solüsyon C ye kadar ısıtılmış ve bundan nematodların üzerine birkaç damla dökülerek syracuse ağzı camla kapatılmış ve 20 dakika kadar bekledikten sonra kapağı alınan gözlem kabı, %96 lık etanol bulunan kapaklı cam kavanozlar içinde 40 C lik etüve konulmuştur. 12 saat süre ile etüvde bırakılan gözlem kabı daha sonra kavanozdan çıkarılmış, üzerine 2. Solüsyondan ilave edilerek 3 saat süre ile ve daha sonra 3. Solüsyondan ilave edilerek 3 4 saat süreyle 40 C lik etüvde bırakılmıştır. Bu sürenin sonunda saf glycerin içerisinde bulunan nematodların bulunduğu gözlem kabı CaCl 2 içeren desikatöre alınmıştır. Daimi preparatların yapımında kullanılacak olan lamlar, balmumu yüzük (Wax-ring) yöntemi uygulanarak hazırlanmıştır [Hooper 1986]. Bu amaçla sıcak bir hot-plate üzerinde yayvan bir cam petri kabı içerisinde eritilen balmumu, küçük çaplı bir ağıza sahip deney tüpünün ağzı batırılmak suretiyle cam lamların yüzeyine sürülmüş ve daha sonra balmumunun yüzük şeklinde katılaşması

45 27 sağlanmıştır. Bu yüzük şeklindeki balmumunun ortasına bir damla saf glycerin damlatılmış, ortalama 7 adet aynı cinse ait nematod bu damla içerisine konulmuştur. Damla içerisindeki nematodları hafif iğne darbeleri ile lamın yüzeyine oturmaları sağlanmıştır. Lamel de lam gibi iyice temizlenerek yüzük üzerine dikkatlice yerleştirilmiştir. Daha sonra 40 C sıcaklıktaki hot-plate üzerine büyük bir dikkat ile yerleştirilmiş ve yüzük şeklindeki balmumunun eriyerek yayılması ve lamelin çevresini kaplaması beklenmiştir. Balmumu şeklindeki yüzük tamamen eriyerek lamelin çevresini kapladıktan sonra preparat alınarak balmumunun katılaşması sağlanmıştır. Bunu takiben hazır hale gelen preparatlar etiketlenerek (preparatın sol tarafına yer, tarih, numara vs. bilgiler, sağ tarafına ise teşhisten sonra hangi cins veya tür adı yazılır) daha sonra teşhis aşamasına kadar preparat kutularına konularak laboratuvar sıcaklığında saklanmıştır. Nematodların toplanması ve daimi preparatlarının yapılması sırasında Nikon marka stereoskobik mikroskop kullanılmıştır. Bulunan önemli grupların topraktaki popülasyon yoğunlukları, 500 cm 3 toprak örneğinden elde edilen 10 ml suda sayım kabı ile yapılacak sayımlarla belirlenmiş ve tür teşhislerinden sonra bulunan türlerin topraktaki popülasyon yoğunlukları ortaya konmuştur Nematodların ölçümleri, teşhis çalışmaları ve çizimleri Nematodların teşhislerinde büyük önem taşıyan ölçümler Siddiqi (1986) den alınan aşağıdaki standart formüllere göre hesaplanmış olup ölçüm değerlerinin Fortuner (1984) e göre %95 olasılıkla standart hatası istatistiki olarak saptanmıştır. n= Ölçümü yapılan nematod sayısı L= Vücudun tüm uzunluğu a= Vücut uzunluğunun vücudun en geniş yerine oranı b= Vücut uzunluğunun özefagusun barsağa geçiş bölgesi ile vücudun önucu arasındaki uzaklığa oranı

46 28 b'= Vücut uzunluğunun özefagus bezlerin posteriör ucu ile vücudun ön ucu arasındaki uzaklığa oranı c= Vücut uzunluğunun kuyruk uzunluğuna oranı c'= Kuyruk uzunluğunun anüsteki vücut genişliğine oranı %m= Styletin ön kısmının uzunluğunun styletin tüm uzunluğuna yüzde oranı %MB= Vücudun ön ucu ile median bulb merkezi arasındaki uzaklığının özefagusun tüm uzunluğuna yüzde oranı O= Dorsal özefagal bez açıklığının stylet tokmaklarına uzaklığının styletin tüm uzunluğuna yüzde oranı Liban: Baş bölgesindeki annüllerin sayısı Stylet: Styletin ön ucundan tabana kadar olan tüm uzunluğu Kuyruk: Anüsten kuyruk ucuna kadar olan uzunluk Ran: Anüsten kuyruk ucuna kadar olan annüllerin sayısı R: Vücuttaki toplam annül sayısı Roes: Özefagus boyunca vücut annüllerinin sayısı Rex: Anterior uçtan boşaltım deliğine kadar vücut annüllerinin sayısı RV: Anterior uçtan vulvaya kadar vücut annüllerinin sayısı B.D.: Boşaltım Deliğinin anteriör uca uzaklığı Dişiler için %V= Vücudun ön ucu ile vulva arasındaki uzaklığının vücudun tüm uzunluğuna yüzde oranı T/VA= Kuyruk uzunluğunun vulva ile anüs arasındaki uzaklığına oranı Erkekler için %T= Cloaca ile testis sonu arasındaki uzaklığının vücudun tüm uzunluğuna yüzde oranı Spic= Spikule uzunluğu Gub= Gubernaculum uzunluğu

47 29 Çalışma sonucu saptanan türlerin taksonomideki yerleri ve varsa sinonimleri Siddiqi (1986) ye göre verilmiştir. Teşhis anahtarları ve türlerin tanımları yapılırken incelenen örnekler ele alınmış ve tanımların kapsamı bu örneklerle sınırlandırılmıştır. Türlerin günümüzdeki geçerli ismi, yazarı ve yayın tarihi ile sinonimleri verilmiştir. Elde edilen materyal başlığı altında türe ait örneklerin erkek ve dişi sayısı, toplama tarihi ve lokalite bilgileri verilmiştir. Türkiye deki yayılışı başlığı altında daha önceki çalışmalarda kaydedilen türler verilmektedir. Dünyadaki yayılışı başlığı altında türlerin dünya yayılışları verilmiştir. Türlerin teşhisi için yapılan ölçüm ve çizimlerde "LEICA" marka çizim-tüplü mikroskop ve fotoğraf çekimlerinde IM500 programı kullanılmıştır. Teşhisi yapılan ve preparat kutularına yerleştirilen nematod örnekleri Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü (Ankara) Nematoloji Laboratuvar ında saklanmaktadır.

48 30 3. BULGULAR Araştırmada tespit edilen bitki paraziti nematodlar faunistik ve taksonomik olarak iki aşamada incelenmiştir. Çalışmanın sonucunda Aphelenchida takımının Aphelenchina alttakımına ait Aphelenchidae ve Aphelenchoididae familyalarından 2 altfamilya ve 2 cins e bağlı 2 tür; Tylenchida takımının Tylenchina ve Criconematina alttakımlarına bağlı Tylenchidae, Dolichodoridae, Hoplolaimidae, Pratylenchidae, Criconematoidae ve Paratylenchidae familyalarından 8 alt familya ve 10 cins e bağlı 13 tür olmak üzere toplam 15 tür tespit edilmiştir. Tespit edilen türlerden; Filenchus vulgaris Türkiye nematod faunası için ilk kayıt niteliğindedir. Aphelenchida ve Tylenchida takımına ait nematodların tür düzeyinde teşhisleri yapılarak tanımlanmıştır. Bulunan türlerin sinonimleri ile birlikte konukçuları, dünyada ve Türkiye de yayılış durumları hakkında da bilgiler verilmiştir Takım: Aphelenchida Sıddıqı, 1980 Bu çalışmada, Aphelenchida nın sadece bir alt takımına (Aphelenchina) ait bitki paraziti nematod türleri saptanmıştır Alttakım: Aphelenchina Geraert, 1966 Aphelenchina nın üst familyalarına teşhis anahtarı 1- Spikuller ince; gubernakulum oldukça gelişmiş; kesiti V şeklindedir. Lateral alanlar 6 yada daha fazladır. Özefagusla beraber belirgin isthmus ve sinir halkası vardır... Aphelenchoidea - Spikuller güçlü, güldikeni şeklinde olabilir; genellikle ventral ve dorsalde çapraz çubuk şeklindedir. Gubernakulum mevcut değilse, dorsalin ucunda küçük bir spikul;

49 31 asla uzun olmaz yada V şeklinde olur. Lateral alan genelde 4 yada 6 olabilir. Özefagus belirgin bir isthmustan yoksun, bulbde valfler az gelişmiştir.aphelenchoidoidea Üstfamilya:Aphelenchoidea Fuchs, 1937 (Thorne, 1949) Aphelenchoidea nın familyalarına teşhis anahtarı 1- Erkekte çıkıntı şeklinde bursa var. Dişide oval gözenekli şeklinde vulva açıklığı var. Özefagal bezler, dorsalde üstüste binen büyük lob biçimindedir...aphelenchidae - Erkekte bursa yok. Vulva enine delik şeklinde, ozefagal bezler küçük, basal bulb üstüste binmez...paraphelenchidae Familya: Aphelenchidae Fuchs, 1937 (Steiner, 1949) Bu familyaya ait Aphelenchinae altfamilyası vardır. Altfamilya: Aphelenchinae Fuchs, 1937 Bu altfamilyaya ait Aphelenchus cinsi bulunmaktadır. Cins: Aphelenchus Bastian, 1865 Sinonimi: Isonchus Cobb, 1913; Metaphelenchus Steiner, 1943; A. (Anaphelenchus) Anderson and Hooper, 1980 Aphelenchus avenae Bastian, 1865 (Çizelge 3.1, Harita 3.1, Şekil 3.1) Sinonimi: Aphelenchus agricola de Man, 1881; Paraphelenchus agricola (De Man, 1881) Filipjev, 1934; Aphelenchus avenae bicaudata Adilova, 1973; Aphelenchus avenae tricaudata Kral, 1959; Aphelenchus cylindricaudatus (Cobb in Steiner, 1926)

50 32 Steiner, 1931; Tylenchus cylindricaudatus Cobb in Steiner, 1926; Metaphelenchus goldeni Chaturvedi and Khera, 1979; Aphelenchus macrobolbus Steiner, 1942; Aphelenchus (Paraphelenchus) maupasi Micoletzky, 1922 Morfoloji Dişi bireylerin vücudu fiksasyon sonunda alttarafa doğru kıvrılmış durur. Lateral alan 10 çizgili olup anteriör ve posteriöre doğru yaklaştıkça bu çizgiler azalır. Baş iyi gelişmiş ve sertleşmiş olup styletin tokmakları yoktur. Procorpus silindirik şekilli olup metacorpusa birleştiği yerde daralma gösterir. Metacorpus oldukça iri ve iyi gelişmiştir. Ortasındaki emici valf kitinize olduğundan ilk bakışta göze çarpar. Isthmus dar ve kısa, üzeri sinir halkalarıyla kaplıdır. Boşaltım deliği sinir halkalarının karşısındadır. Özefagusun son kısmındaki loblar vücud genişliğinin 3-4 katı kadar bağırsakların üzerine doğru sarkmıştır. Vulva kuyruğa yakındır. Tek gonadlı olan ovaryum düz bir şekilde bağırsağın üst kısmına uzanır. Anüs kuyruk ucuna çok yakındır. Kuyruk kısa ve silindirik şekilde olup, kuyruk ucu yuvarlak bir görünümdedir. Erkeği bulunamamıştır. Bu çalışmada bulunan bireyler, morfometrik ölçümler ve morfolojik karakterler bakımdan Goodey ve Hooper (1965) tanımına uymakla birlikte "b" değeri daha küçük bulunmuştur (Çizelge 3.1) (4,9-6,9 karşın 3,98-4,20). Türkiye de daha önce bulunan Ercan (1976) nın tanımlarına uymaktadır. Dünyadaki yayılışı Dünyanın her tarafına yayılmıştır [Mai, 1968]. Türkiye deki yayılışı İlk kez Beşiktaş, Beykoz, Eyüp, Sarıyer, Silivri ve Yalova ilçelerindeki süs bitkisi üretim alanlarından alınan toprak örneklerinde bulunmuştur [Ercan, 1976].

51 33 Elde edilen materyal Bu tür 2 Çankırı ve 1 Çorum olmak üzere toplam 3 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 1, Çankırı, K/ D, 549 m, 1, Çankırı, K/ D, 565 m, 1, Çorum, K/ D, 337 m Çizelge 3.1. Aphelenchus avenae nın farklı populasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması. Bu çalışmaya göre Goodey ve Hooper 1965 Ercan 1976 n L (μm) 516,62-694, a 32,74-34, ,1-39,3 b 3,98-4, b' 7,0-8,2 7,2-9,2 - c 27,25-29, ,6-29,4 c' 1,46-2, V(%) 74,07-78, Stylet (μm) 13,42-14, ,2 Kuyruk(μm) 18,96-24, Harita 3.1. Çalışma kapsamında Aphelenchus avenae nın tespit edildiği çeltik ekim alanları.

52 Şekil 3.1. A, E. Aphelenchus avenae. A, E. Dişi, A. Baş ve Özefagus bölgesi; B,D. Üreme sistemi ve kuyruk; C. Genel görünüş 34

53 35 Üst Familya: Aphelenchoidoidea Skarbilovich, 1947 (Siddiqi, 1980) Aphelenchoidoidea nın familyalarına teşhis anahtarı 1- Stylet erkekte ve dişide μm den uzun olup gittikçe incelir. Conus stylet boyuna göre fazla gelişmiş, böceklerde ektoparazittir...acugutturidae - Stylet genelde μm büyüklüğünde, asla 35 μm u geçmez ve incelmez. Conus stylet boyuna göre fazla gelişmiştir Ergin dişilerin vücutları şişkin olup kınkanatlı böceklerde endoparazittir. Ergin formları; erkek, gelişmemiş dişiler; ergin parazitik dişiler şeklindedir Entaphelenchidae - Ergin dişilerin vücutları şişkin olmayıp endoparazittir. Hayatı boyunca iki ergin formdadır Dişiler işlevsel anüse sahip kuyruk uzunluğu anal vücut genişliğinin dört katı büyüklüğünde olup çoğunda kuyruk sonu incelmiş yada filiformdur, fakat silindirik toparlak uçlu yada spatula uçlu da olabilir.....seinuridae - Dişiler küçük yada orta büyüklükte kuyruğa sahip olursa genelde anal vücut genişliğinin dört katı büyüklüğünden az olur. Eğer kuyruk büyük olup filiform yada spatula uçlu ise anüsü fonksiyonel değildir Erkeklerde kütikülün kuyruk ucunda küçük bursa benzeri kanatçık vardır.....parasitaphelenchidae - Erkeklerde bursa yoktur Dişilerde işlevsel anüs ve rektum yoktur, kuyruk bölgesine barsak sonu iner. Tipik stylet geniş lümenlidir... Ektaphelenchidae

54 36 - Dişilerde işlevsel anüs ve rektum vardır, kuyruk bölgesine barsak sonu inmez. Stylet genelde güçlü, dar lümen ve tokmaklar şişkindir....aphelenchoididae Familya: Aphelenchoididae Skarbilovich, 1947 (Paramonov, 1953) Aphelenchoididae altfamilya teşhis anahtarı 1- Cephalik alan az, toparlak, ağız diskinde açıklık yok..aphelenchoidinae - Cephalik alan yüksek, neredeyse küresel, ve ağız diski sertleşmiş çıkıntılı......anomyctinae Altfamilya: Aphelenchoidinae familyası Skarbilovich, 1947 Aphelenchoidinae nın cinslerine teşhis anahtarı 1- Kuyruk ucunda dört saçak vardır. Posteriöründe kulakçıklı vulvası mevcuttur Laimaphelenchus - Kuyrukta değişik mukronlar vardır. Vulva kulakçıklı değil Vulva oldukça posteriöründe, boyunun yaklaşık %78-93, % 80 inden daha posteriöründe olabilir. Erkek kuyruğu küçük konik şeklinde olup hızla ensizleşir ve parmak şeklinde yada kısa filiform şeklinde uzanır Vulva daha çok anteriörlü yaklaşık boyunun % 60-75, % 80 inden daha az ve genelde % arasındadır. Erkek kuyruğu konik, düzgündür Postuterin sac mevcut değil, dişide kuyruk koniğe yakın, uca doğru düzgün sivrilir. Spikulleri zirveye güçlü uzanır ve dorsal kolunda sürekli çizgi şeklindedir. Böcek yumurtalarıyla ilişkililerdir..sheraphelenchus

55 37 - Postuterin sac mevcuttur, hayli gelişmiş. Dişi, sonu sivri biten kubbe biçiminde kuyruğa sahiptir. Spikul sonu küçük, topuz benzeridir.. Ruehmaphelenchus 4- Stylet oldukça güçlü, yaklaşık 17 μm uzunluğunda ve muazzam, yuvarlak bazal yumrusu vardır. Kütiküla annülleri kalındır (1,7 μm).....megadorus - Stylet karekteristik., olmakla beraber güçlü ve büyüklüğü μm kadardır. Kütiküla annülleri ince.5 5- Stylet güçlü, μm büyüklüğünde gelişmiş tokmaklara sahiptir. İncir yabanarıları yada incir ağaçlarıyla ilişkilidir Schistonchus - Stylet ve diğer karakterler yukardakinden farklıdır Dudakların yüksekliği genişliğinden büyük, stylet küçük, güçlü ve yuvarlak topuzları vardır. Conus belirgin shafttan kısadır. Spikul güçlü kıvrılmış ve sonu gelişmiş..... Tylaphelenchus - Yukardaki karakterlere uymaz, spikul güldikeni şeklinde, sonu alçak ve toparlak biter yada yoktur... Aphelenchoides Cins: Aphelenchoides Fischer, 1894 Sinonimi: Asteroaphelenchoides Drozdovsky, 1967; Chitinoaphelenchus Micoletzky, 1922; Paraphelenchoides Haque, 1967; Pathoaphelenchus Cobb, 1927; Pseudaphelenchoides Drozdovsky, 1967 Aphelenchoides besseyi Chrıstie, 1942 (Çizelge 3.2, Harita 3.2, Şekil 3.2) Sinonimleri: Aphelenchoides oryzae Yokoo, 1948; Asteroaphelenchoides besseyi (Christie, 1942) Drozdovsky, 1967

56 38 Morfoloji Vücut fiksasyon sonucunda dişi bireylerin vücudu ventral olarak uzanır ve genellikle iplik formundadır. Boyları ise 647,41-745,25 μm. dır. Baş ofsettir ve stylet 11,97-12,89 μm. uzunluktadır. Median bulb oval olup boşaltım deliği genellikle sinir halkasının ön kenarına yakındır. Genital alan monoprodephic olup oocyt gelişimi bir veya daha çok sıralı olabilir. Postuterin sac genelde vardır ve spermatekaya kadar uzanabilmektedir. Kuyruk konik olup uç kısmında 2-4 parçalı çıkıntı bulunur. Lateral alan 4 çizgilidir. Bu çalışmada bulunan bireyler, morfometrik ölçümler ve morfolojik karakterler bakımdan Christie (1942) ve Fortuner (1970) nun tanımlarına uymaktadır. Erkek (n:5): L: 531,2-610,36 μm, a: 40,8-43,5, b: 8,23-9,1, c: 15,6-17,06, Stylet: 10,2-11,7 μm, %T: 29,3-41,1, Spikul: 17,25-20,6 μm Erkek genel morfolojik yapı olarak dişiye benzer. Vücudun arka ucu kıvrılır. Baş bölgesi, stylet, özefagus ve kuyruk dişiye benzer yapıdadır. Spikul tipik cins özelliğinden başka orta derecede görünümdedir. Testis tektir. Dünyadaki yayılışı Çalışmada bulunan P. penetrans türüne ait bireyler gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından Sher ve Allen (1953) ın tanımlarına uymaktadır (Çizelge 3.9). Türkiye de daha önce bulunan popülasyonlarla karşılaştırıldığında herhangi bir farklılık görülmemiştir. Dünyadaki yayılışı Bu tür çoğunlukla çeltik ekilen Afrika, Asya, doğu Avrupa, Kuzey, Orta ve Güney Amerika ve Büyük okyanus çevresinde bulunmuştur [Fortuner, 1970].

57 39 Türkiye deki yayılışı Çeltik beyaz uç nematodu ilk olarak 1995 yılında İpsala (Edirne) ve Gönen (Balıkesir) de çeltik yetiştirilen alanlarda tespit edilmiştir [Öztürk ve Enneli, 1997]. Mısırlıoğlu (1999)yaptığı çalışmada çeltik üretiminde Türkiye için yeni bir zararlı olan ve ülkenin dış karantina listesinde yer alan Çeltik beyaz uç nematodunun Balıkesir ve Çanakkale illerindeki yayılış alanlarını ortaya koymuştur. Elde edilen materyal 2006 ve 2007 yıllarında Çankırı ve Çorum illeri çeltik ekim alanlarından (730 tarla Çankırı ve 596 tarla Çorum) çeltik tarlasından alınan tohum örneklerinin laboratuvarda analizleri yapılmıştır. Bulaşıklık oranı Çankırı ilinde % 7,80 (57 tarla bulaşık) ve Çorum ilinde % 15,26 (91 tarla bulaşık) olarak tespit edilmiştir. Çizelge 3.2. Aphelenchoides besseyi nin farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Chrıstie 1942 Fortuner 1970 n L (μm) 647,41-745, a 46,85-53, b 8,98-10,25 10,2-11,4 9,2-13,1 c 16,68-19, ,8-20,4 V(%) 71,05-73, ,7-73,6 Stylet (μm) 11,97-12, ,5 Kuyruk(μm) 33,31-42,81 - -

58 Şekil 3.2. A, I. Aphelenchoides besseyi. A, C, D, E, F, H. Dişi, B, G. Erkek;A,B. Baş ve Özefagus bölgesi; C, D, E. Üreme sistemi; F, G. Kuyruk; H, I. Genel görünüş 40

59 Takım: Tylenchida Thorne, 1949 Bu çalışmada, Tylenchida nın sadece iki alt takımına (Tylenchina ve Criconematina) ait bitki paraziti türler saptanmıştır. Bulunan alttakımları kapsayan aşağıdaki teşhis anahtarı Siddiqi (1986) den yararlanılarak hazırlanmıştır. Tylenchida nın alttakımlarına teşhis anahtarı 1- Dişide ağız açıklığı genelde I biçiminde, her zaman çıkıntılı dudakları vardır; postcorpus büyük ve precorpusla birleşik; spermatheca ventrale doğrudur; erkekte özefagus dejenere olmuş, stylet ve testis genelde sonunda spermler vardır; phasmid yoktur.....criconematina 2- Dişide ağız açıklığı genelde yuvarlak yada ovaldir, çıkıntılı dudakları yoktur; postcorpus büyük değil ve precorpusla birleşik; spermatheca ventrale doğru değil; erkekte özefagus, stylet ve testis normal; phasmidler yada phasmid benzeri yapılar vardır (Aphasmatylenchus dışında).....tylenchina Alttakım: Tylenchina Chitwood, 1950 Tylenchina alttakımının üst familyalarına (Tylenchoidea, Hoplolaimoidae ve Dolichodoroidea) ait teşhis anahtarı aşağıda verilmiştir [Siddiqi 1986]. Tylenchina nın üstfamilyalarına teşhis anahtarı 1- Kuyrukta phasmidler belirgin değil. Kuyruk bölgesinin daha önünde, dorsal, lateral alanda, dişide vulvanın yakınında; phasmid benzeri yapılar mevcut. Kuyruk genellikle iplik şeklindedir......tylenchoidea - Phasmidler kuyruk bölgesinde veya yakınında (Hoplolaiminae deki scutellum hariç), lateral alanda yer alır. Vulvanın yakınında görülmez. Kuyruk genellikle iplik şeklinde değil. İplik şeklinde ise phasmidler belirgindir....2

60 42 2- Subventral özefagal bezler gelişmiş, genellikle dorsal bezden daha arkaya uzanır. Anteriör bölgede cinsel farklılık (seksülel dimorfizm)belirgindir...hoplolaimoidae - Subventral özefagal bezler gelişmiş değil, dorsal bezden daha aşağıya uzanmaz. Anterior bölgede cinsel farklılık (seksüel dimorfizm) belirgin değildir..dolichodoroidea Üstfamilya: Tylenchoidea Örley, 1880 (Chitwood ve Chitwood, 1937) Bu üst familya; Atylenchidae, Tylodoridae, Echphyadophoridae ve Tylenchidae familyalarını içermektedir. Teşhis anahtarı aşağıda verilmiştir [Siddiqi 1986]. Tylenchoidea nın familyalarına teşhis anahtarı 1. Cephalik seta mevcuttur atylenchidae - Cephalik seta yoktur Stylet, procorpusdan daha kısa olup 24 μm den daha uzundur, itici kaslar tüp şeklindedir... Tylodoridae - Stylet procorpusdan daha uzun olup 24 μm den kısadır, genellikle itici kaslar karşılıklıdır Vücut nadiren incedir (a=60-181), cam lifi gibi görünür, bursa lobludur...ecphyadophoridae - Vücut genellikle ince değildir, cam lifi gibi görünmez, bursa loblu değildir.....tylenchidae

61 43 Familya: Tylenchidae Örley, 1880 Tylenchoidea üst familyasının içerdiği Boleodorinae, Duosulciinae, Tylenchinae ve Thadinae alt familyalarına ait teşhis anahtarı aşağıda verilmiştir [Siddiqi,1986]. Tylenchidae nın altfamilyalarına teşhis anahtarı 1. Amphidial açıklıklar belirgin olup cephalic papilla seviyesinin altında ve kütiküler bir kapakla kısmen örtülmüş......boleodorinae -Amphidial açıklıklar nadiren belirgin ve cepalic papillanın önünde yeralır. Kütiküler bir kapakla örtülü değil 2 2. Lateral alan 2 çizgili (sadece tek bantlı)....duosulciinae -Lateral alan 3 veya 4 çizgili (2 veya 3 bantlı), çizgiler nadiren fark edilebilir Crustaformeria genel olarak tricolumelladan ibaret, spermatheca dışa doğru boğumlu, kuyruk ip şeklinde uzanır....tylenchinae -Crustaformeria quadricolumelladan ibaret, spermateca eksenel, kuyruk kısa, konikten yarı silindirik şekle kadar farklılık gösterir...thadinae Çalışmada Tylenchinae ve Boleodorinae altfamilyalarına ait cinsler saptanmıştır. Altfamilya: Tylenchinae Örley, 1880 (Marcınowsky, 1909) Tylenchinae altfamilyası, Sakia, Irantylenchus, Discotylenchus, Coslenchus, Polenchus, Aglenchus, Tylenchus ve Filenchus olmak üzere sekiz cinsi kapsar. Bu cinslere ait teşhis anahtarı aşağıda verilmiştir [Siddiqi 1986].

62 44 Tylenchinae nın cinslerine teşhis anahtarı 1. Median bulb yoktur veya kassız, valfsiz şişkinlikten ibarettir.....sakia -Median bulb mevcut olup, kaslı ve valflidir Stylet kaidesinde tokmaklar yoktur..irantylenchus -Styletin kaidesinde tokmaklar mevcuttur Baş bölgesi perioral disklidir......discotylenchus -Baş bölgesinde perioral disk bulunmaz Lateral alanın dış kenarında uzunlamasına çizgiler vardır...coslenchus -Lateral alanın dış kenarında uzunlamasına çizgiler yoktur Kütiküla annülsüzdür.... Polenchus -Kütiküla annüllüdür Postvulval uterine sac yoktur, erkeklerde cloaca dudakları tüp şeklindedir...aglenchus -Postvulval uterine sac mevcuttur, erkeklerde cloaca dudakları tüp şeklinde değildir Kuyruk ventrale doğru kıvrık veya çengel şeklindedir......tylenchus -Kuyruk ventralde kıvrık olup, çengel şeklinde değildir......filenchus

63 45 Cins: Filenchus Andrassy, 1954 (Meyl, 1961) Sinonimleri: Tylenchus (Filenchus Andrassy, 1954); Dactylotylenchus Wu, 1968 (Siddiqi, 1986); Lambertia Brzeski, 1977 (Siddiqi, 1986); Lelenchus Andrassy, 1954 (Meyl, 1961 ); Tylenchus (Lelenchus Andrassy, 1954 ) Bu çalışmada bu cinse ait iki tür tespit edilmiştir. Filenchus thornei (Andrassy, 1954) Andrassy, 1963 (Çizelge 3.3, Harita 3.3, Şekil 3.3) Sinonimleri: Tylenchus (Aglenchus) thornei Andrassy, 1954; Aglenchus thornei (Andrassy) Meyl, Morfoloji Vücut fiksasyon sonucunda C şeklini almıştır. Stylet zayıf ve 11,09 μm uzunluğunda olup küçük tokmaklara sahiptir. Median bulb oval, kaslı ve valfli, ısthmus uzundur, cardialar belirgin, boşaltım deliği ısthmusun posteriöründe yer almıştır. Basal bulb armut şeklinde olup özefagus 122,74 μm uzunluktadır. Üreme sistemi prodelphic (tek ovaryum koluna sahiptir), ovaryum kolu düz olarak uzanmakta ve oocyteler tek sıralıdır. Vulva geniş, basit yarık şeklindedir. Postvulval uterine sac vulvadaki vücut genişliğinden biraz kısa olup spermatheca oval ve ovaryum ile aynı doğrultudadır. Kuyruk 172,75 μm uzunlukta ve çok ince uçludur. Lateral alan 4 çizgilidir. Kütiküla üzerindeki annüller 1,02-1,33 μm genişliğindedir. Erkeği bulunamamıştır. Çalışmada bulunan bireyler gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından Andrassy (1954), Thorne ve Malek (1968) ve Raski ve Geraert (1986) nin tanımına uymakla birlikte "a" ve "b" değerleri daha küçük bulunmuştur (Çizelge 3.3). Aynı morfometrik farklılık daha önce Ülkemizde tespit

64 46 edilen bazı populasyonlarda da bulunmuştur ( a değeri [Saltukoğlu, 1974]; 41 [Kepenekci, 1994], b değeri [Saltukoğlu, 1974]; 6.1 [Kepenekci, 1994]; [Evlice, 2005]). Çizelge 3.3. Filenchus thornei nin farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Andrassy 1954 Thorne ve Malek 1968 Raski ve Geraert 1986 Grewal 1991 İngiltere pop. n L (μm) 764, a 32,82 36, ,5 b 5,83 7,8 7,2 6.,4-8,2 7,8-8,7 c 4,43 3,95 3,6 3,4-4,1 4,5-4,6 c 12,35 -? V(%) 60,15 58, Stylet (μm) 11,09 10, ,5 Kuyruk(μm) 172,75 187? MB(%) 43,45 -?? T/VA 1,27 1,5? V-a(μm) 136, ,4-1,8? Özefagus(μm) 122,74 95? B.D. (μm) 93, (holo.)? Saltukoğlu 1974 Kepenekci 1994 Kepenekci 1999 Evlice 2005 n L (μm) ,74-784,35 a ,0 31,4-48,0 34,40-38,16 b 6,1-6,7 6,1 5,5-6,1 5,97-6,29 c 4,2-5,7 3,6 3,8-4,0 3,79-4,27 c? 14,7 12,4-17,9 14,50-15,11 V(%) ,5 58,0-60,3 59,75-62,02 Stylet (μm) 9, ,64-11,40 Kuyruk(μm) ,32-206,72 MB(%)? 40,7 37,0-42,4 39,33-45,18 T/VA?? ,45-1,88 V-a(μm)? 1, ,76-138,32 Özefagus(μm)?? ,00-150,48 B.D. (μm)? ,44-109,44 Dünyadaki yayılışı Bu tür Thorne ve Malek (1968) tarafından Avon (Güney Dakota/A.B.D.) da tarla toprağında saptanmış ve Tylenchus angusticephalus olarak isimlendirilmiştir. Ayrıca Minden ve Nebrasca (A.B.D.) da da bulunmuştur. Grewal (1991) ise bu türü Lee

65 47 Valley ve Hertfordshire (İngiltere) de mantar yetiştirilen çürümüş yosun artıklarında saptamıştır. Türkiye deki yayılışı Türkiye de ilk defa Saltukoğlu (1974) tarafından Firuzköy (İstanbul) de kabak (Brassica oleracea var. capitata L.), pırasa (Allium porum) ve ıspanak (Spinacia oleracea L.); Küçükçekmece (İstanbul) de maydanoz (Petro selium) ve soğan (A. cepa); Tuzla (İstanbul) da patates (Solanum tuberosum) ve patlıcan (S. melongena); Çayırova (İstanbul) da patlıcan (S. melongena) ve biber (Capsicum frutescens); Bostancı (İstanbul) da domates (Lycopersicum esculentum Mill.)ve fasulye (Phaseolus vulgaris) bitkilerinden alınan toprak örneklerinde tespit edilmiştir. Daha sonra bu tür, sebze bahçelerinde [Ediz ve Enneli 1978], bazı çim alanlarında [Akgül 1991], domateste (L. esculentum Mill.) [Kepenekci 1994], tütünde (Nicotiana Trn.) [Kepenekci ve Ökten 1999], fasulye (P. vulgaris) [Kepenekci 1999], nohutda (Cicer arietinum L.) [Kepenekci 1999], korungada (Onobrychis sativa Lam.) [Kepenekci ve Öztürk 2002] ve armutta (Pyrus communis L.) [Evlice 2005] saptanmıştır. Elde edilen materyal Bu tür Çankırı ilinde 1 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 1, Çankırı, K/ D, 549 m

66 Harita 3.2. Çalışma kapsamında Filenchus thornei nin tespit edildiği çeltik ekim alanları 48

67 Şekil 3.3. A, E. Filenchus thornei.. A, E. Dişi, A. Baş ve Özefagus bölgesi; B. Üreme sistemi; C, E. Kuyruk bölgesi; D. Genel görünüş 49

68 50 Filenchus vulgaris (Brzeski, 1963), Lownsbery ve Lownsbery, 1985 (Çizelge 3.4, Harita 3.4, Şekil 3.4) Sinonimleri: Tylenchus vulgaris Brzeski, 1983, Filenchus conicephalus Siddiqi ve Khan, 1983 Morfoloji Vücut fiksasyon sonucunda C şeklini almıştır. Stylet zayıf ve 10,31 μm uzunluğunda olup küçük tokmaklara sahiptir. Median bulb oval, kaslı ve valfli,isthmus uzun,cardialar belirgindir. Boşaltım deliği ısthmusun posteriöründe yer almış olup basal bulb armut şeklindedir. Özefagus 99,40 μm uzunluktadır. Üreme sistemi prodelphictir (tek ovaryum koluna sahiptir). Vulva geniş, basit bir yarık şeklindedir. Postvulval uterine sac vulvadaki vücut genişliğinden biraz kısadır. Spermatheca oval ve ovaryum ile aynı doğrultudadır. Kuyruk 153,03 μm uzunlukta ve çok ince uçludur. Lateral alan 4 çizgilidir. Kütiküla üzerindeki annüller 1,00 μm genişliğindedir. Erkeği bulunamamıştır. Çalışmada bulunan bireyler gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından Andrassy (1954) ve Brzeski (1963) popülasyonunun tanımına uymakla birlikte "c " değeri daha büyük "B.D." değeri ise küçük bulunmuştur (Çizelge 3.4). Dünyadaki yayılışı Bu tür sadece Avrupa da bilinen bir türdür [Brzeski, 1968]. Elde edilen materyal Bu tür Çankırı ilinde 1 tarlada tespit edilmiştir. Ülkemizde yapılan nematolojik çalışmalar incelendiğinde bu türün daha önce bulunduğuna dair bir kayıda rastlanmamış olup ülkemiz faunası için ilk kayıttır.

69 51 1, Çankırı, K/ D, 565 m Çizelge 3.4. Filenchus vulgaris nin farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Andrassy 1954 Brzeski 1963 n L (μm) a 40, b 6,03 4,6-4,9 4,7-7,0 c 3,92 4,5-4,9 4,2-5,7 c 15, V(%) 58, Stylet (μm) 10, Kuyruk(μm) 153, MB(%) 49, T/VA 1, V-a(μm) 1,00-1,0-1,1 Özefagus(μm) 99, B.D. (μm) 79, Harita 3.3. Çalışma kapsamında Filenchus vulgaris nin tespit edildiği çeltik ekim alanları.

70 Şekil 3.4. A-F. Filenchus.vulgaris. A-F. Dişi. A, F. Baş ve Özefagus bölgesi; C. Üreme sistemi; B, E. Kuyruk bölgesi; D. Genel görünüş 52

71 53 Altfamilya: Boleodorinae Khan, 1964 Boleodorinae altfamilyasına bağlı Boleodorus, Basiria ve Neopsilenchus olmak üzere üç cins bulunmaktadır. Bu cinslere ait teşhis anahtarı ayrıca verilmiştir [Siddiqi 1986]. Bu çalışmada Boleodorus cinsi tespit edilmiştir. Boleodorinae nın cinslerine teşhis anahtarı 1- Median bulb kassız, valfsizdir. Boleodorus - Median bulb kaslı ve valflidir Stylet tokmaklıdır..basiria - Stylet kaidesinde tokmak mevcut değildir... Neopsilenchus Cins: Boleodorus Thorne, 1941 Sinonimi: Neobasiria Javed, 1982 Boleodorus nun altcinslerine teşhis anahtarı 1- Vücut ventrale doğru kıvrık, bazen spiral şeklinde; dişi kuyruğu yay gibidir..boleodorus 2- Vücut ventrale doğru kıvrık yada bazen spiral şeklinde değildir; dişi kuyruğu yay gibi değildir..neobasiria Çalışmada bu altcinse ait bir tür tespit edilmiştir.

72 54 Boleodorus (Boleodorus) thylactus Thorne, 1941 (Çizelge 3.5, Harita 3.4, Şekil 3.5) Morfoloji Vücut fiksasyon sonucunda genellikle C şeklini almasına karşın gevşek spiral şeklini almıştır. Baş bölgesi yarım küre şeklinde annülsüz olup vücutla boğumsuz olarak birleşmiştir. Baş kaidesi orta derecede sertleşmiş, stylet 9,10-11,65 μm, küçük ve düz tokmaklara sahiptir. Dorsal özefagal bez açıklığı zor fark edilmekte boşaltım deliği ısthmusun tabanına yakın bir konumdadır. Hemizonit yay şeklinde 2-3 annül genişliğinde ve boşaltım kanalının anteriöründe yer almaktadır. Isthmus uzun ve sinir halkası tarafından sarılmıştır. Basal bulb armut şeklinde olup cardialar belirgindir. Ovaryum kısa, oocyteler çok sıralıdır. Spermatheca eksenel, büyük ve spermle doludur. Postvulval uterine sac mevcut olup vulval vücut genişliğinden kısadır. Phasmidler belirgin olup anüs seviyesiyle kuyruk ortası arasında yer almaktadır. Kuyruk ucu ventrale doğru belirgin bir şekilde kıvrıktır. Lateral alan 4 çizgilidir. Kütiküla ince annüllü olup annüllerin kalınlığı vücut ortasında 0,8-1,5 μm dir. Erkek (n:1): L: 429,67 μm, a: 37,82, b: 4,27, c: 11,60, c: 5,49, %T: 32,12, %MB: 40,83, Stylet: 7,77 μm, Kuyruk: 40,53 μm, Spikul: 11,97 μm, Gubernaculum: 5,96 μm Genel olarak dişiye benzer. Gubernaculum hafif kıvrık olup 5,96 μm uzunluktadır. Spikule geniş, belirgin başlı ve 11,97 μm uzunluktadır. Bursa geniş ve adanaldır. Bu çalışmada bulunan bireyler, morfometrik ölçümler ve morfolojik bakımdan Thorne (1941) nun tanımına uymakla birlikte bulunan populasyona ait bireyler daha ince bulunmuştur. "a" değeri (21,0 karşın 30,24-31,94) daha büyüktür. Türkiye de daha önce bulunan popülasyonlarla karşılaştırıldığında herhangi bir farklılık görülmemiştir.

73 55 Dünyadaki yayılışı Bu tür Dünya da ilk kez Thorne (1941) tarafından Wisconsin, Utah (A.B.D.) eyaletlerinde kereviz kökleri çevresindeki topraklarda, daha sonra Goodey (1963) tarafından A.B.D. de yonca kökleri çevresindeki topraklarda, Philips ve Siddiqi (1976) tarafından Kıbrıs ta turunçgil ve bağ alanlarındaki topraklarda bulunmuştur. Çizelge 3.5. Boleodorus (B) thylactus un farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Thorne 1941 Saltukoğlu 1974 Öztürk 1990 n 3? 6 20 L (μm) 400,88-555, a 30,24-31,94 21, ,3-30,2 b 3,98-4,79 5,0 4,6-5,8 4,0-5,6 c 8,57-9,46 10,0 6,6-10,0 5,5-9,1 c 5,11-6,63? 5,4-8,0 5,5-8,1 V(%) 66,84-77, ,0-67,7 Stylet (μm) 9,10-11, ,5-12,4 Kuyruk(μm) 43,54-63,90? ,5-105,5 MB(%) 40,43-47,47?? 40,9-65,9 T/VA 0,51-0,90??? Akgül 1991 Akgül 1996 Kepenekci 1999 Evlice 2005 n L (μm) ,67 a 29,8-38,9 29,36-32,66 29,7-40,8 34,25 b 5,2-6,21 4,6-5,23 4,4-5,1 5,12 c 7,28-11,2 8,42-10,09 7,3-8,8 7,17 c 5,6-8,2 5,09-5,9 4,8-7,4 6,56 V(%) 64,8-68,3 64,45-70,93 66,8-68,5 70,62 Stylet (μm) ,1-10, ,60 Kuyruk(μm) ,5-58, ,80 MB(%) 44,7-53,3 31,48-50,96 37,5-50,4 40,81 T/VA? 0,45-0,59 0,5-0,7 0,84 Türkiye deki yayılışı Türkiye de ilk defa Saltukoğlu (1974) tarafından Küçük Çekmece (İstanbul) de maydanoz (Petroselinun spp.), Tuzla (İstanbul) da soğan (Allium cepa), domates (Lycopersicum esculentum) ve patates (Solanum tuberosum); Çayırova ve Bostancı (İstanbul) da patlıcan (S. melongena) ve biber (Capsicum frutascens); Göztepe, Kartal, Maltepe, Yeşilköy ve Bahçelievler (İstanbul) de çayır alanlarında;

74 56 Büyükçekmece (İstanbul) de ayçiçeği (Heliantus annus) kökleri çevresinden alınan topraklarda saptanmıştır. Daha sonra, süs bitkilerinde [Ercan 1976; Borazancı 1977], kültür mantarlarında [Ağdacı vd 1990], soğanda [Öztürk 1990], çimde [Akgül 1991], domateste (L.esculentum L.) [Kepenekci 1994], gülde (Rosa L.) [Akgül 1996], buğdayda (Triticum aestivum L.), arpada (Hordeum vulgare L.) [Erentuğ 1997], çeltikde [Kepenekci vd 1998], nohut (Cicer arietinum L.) [Kepenekci 1999a], fasulyede (Phaseolus vulgaris L.) [Kepenekci 1999a], çayda (Camelia sinensis L.) [Kepenekci ve Öztürk 1999], kesme çiçekte [Akgül vd 2000], zeytinde (Olea europaea L.) [Kepenekci 2001c], haşhaşta (Papaver somniferum L.) [Akgül ve Ökten 2002] ve armutta (Pyrus communis L.) [Evlice 2005] tespit edilmiştir. Elde edilen materyal Bu tür Çankırı ilinde 3 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 3, Çankırı, K/ D, 538 m ; K/ D, 565 m Harita 3.4. Çalışma kapsamında Boleodorus (B) thylactus un tespit edildiği çeltik ekim alanları

75 Şekil 3.5. A-G. Boleodorus (B) thylactus. A, C, E, F. Dişi. B, D, H, G. Erkek. A, B.Baş ve Özefagus bölgesi; C, D, F, H. Kuyruk bölgesi; E, G. Genel görünüş 57

76 58 Üstfamilya: Dolichodoroidae Chitwood, Chitwood ve Chitwood, 1950 Dolichodoroidea üstfamilyasına bağlı Psilenchidae ve Dolichodoridae olmak üzere iki familya bulunmaktadır. Bu familyalara ait teşhis anahtarı ayrıca verilmistir [Siddiqi 1986]. Dolichodoroidea nın familyalarına teşhis anahtarı 1- Her iki cinsiyette kuyruk benzer olup, genellikle ip şeklindedir, bursa adanaldir..psilenchidae - Her iki cinsiyette kuyruk birbirine benzemez, ip şeklinde değildir......dolichodoridae Bu çalışmada Dolichodoridae familyasına ait türler tespit edilmiştir. Familya: Dolichodoridae Chitwood ve Chitwood, 1950 (Skarbilovich 1959) Dolichodoridae familyası; Dolichodorinae, Meiodorinae, Belonolaiminae, Trophurinae, Merliniinae, Macrotrophurinae, Telotylenchinae ve Tylenchorhynchinae altfamilyalarını kapsar. Bu altfamilyalara ait teşhis anahtarı ayrıca verilmiştir [Siddiqi 1986]. Bu çalışmada Tylenchorhynchinae ve Merliniinae altfamilyalarına rastlanmıştır. Dolichodoridae nın altfamilyalarnaı teşhis anahtarı 1- Dişide kuyruk uzunca konik, dar, sivri veya dış tarafı ince çizgilidir (Genişçe, yuvarlak kuyruğa sahip olan Neodolichodorus hariç), kuyruk anüsteki vücut genişliğinin iki katından daha kısadır, kütiküla ucu fazla incelmiştir, bursa 3 lobludur Dişide kuyruk uzunca konik olmayıp dar, sivri veya dış tarafı ince çizgilidir (nadiren bazı Merlinius ve Triversus türleri hariç), kuyruk anüsteki vücut genişliğinin 2

77 59 katından daha kısadır ve kütiküla ucu fazla incelmiştir, bursa üç lobludur (ucu üç loblu olan Dolichorhynchus hariç) Stylet uzun (50μm den fazla), conus shafttan uzun, labial disk belirgindir dolichodorinae - Stylet uzun olmayıp (4 μm den kısa) conus shaft uzunluğuna yakındır, labial disk belirsizdir......meiodorinae 3- Baş bölgesi dört loblu, lateralde dar, amphidial açıklıklar uzunlamasına yarık şeklindedir, özefagal bez loba benzer şekilde barsak üzerine doğru uzanır, özefagus ile barsağın birleşme yeri median bulb arkasındaki vücut genişliğinden daha kısadır belonolaiminae - Baş bölgesi genellikle dört loblu olmayıp başın lateral kısmı dar yapıda değildir, amphidial açıklıklar delik benzeri veya enine oval şekildedir, özefagal bez bir şişkinlik şeklinde barsakla birleşmiş, barsak üzerine loblu şekilde uzanmış ise (Telotylenchinae), özefagus ile barsağın birleşme yeri median bulb arkasındaki vücut genişliğinden daha uzundur Posteriörde ovaryum gelişmemiş veya yoktur Trophurinae - Posteriörde düz uzanan bir ovaryuma sahiptir Lateral alan 6 çizgilidir, erkek hypoptygma vardır (anal dudak posteriörde çift papillalıdır) merlininae - Lateral alan 3-5 çizgilidir, erkek hypoptygmaya sahip değildir Amphidial açıklıklar belirgin, postlabial konumda, stylet 80 μm den daha uzundur, conus shafttan uzundur......macrotrophurinae

78 60 - Amphidial açıklıklar belirsiz, labial konumda, stylet 50 μm den kısa, conus shafttan uzun değildir Dorsal özefagal bez barsak üzerine uzun bir lob şeklinde uzanmış ve nukleusu özefagus ile barsağın birleşme yerinin önündedir... Telotylenchinae - Dorsal özefagal bez barsak üzerine uzun bir lob şeklinde uzanmamıştır, nukleusu özefagus ile barsağın birleşme yerinin önündedir.tylenchorhynchinae Altfamilya: Tylenchorhynhinae Eliava 1964 Jensen (1972) bu gruba giren bazı nematod türlerinin sebzelerde zarara neden olduğunu bildirmektedir. Tylenchorhynchinae altfamilyası; Trilineellus, Dolichorhynchus, Quinisulcius, Triversus, Uliginotylenchus, Sauertylenchus, Bitylenchus, Porotrophurus ve Tylenchorhynchus olmak üzere dokuz cins içermektedir. Bu cinslere ait teşhis anahtarı ayrıca verilmiştir [Siddiqi 1986]. Bu çalışmada Patatrophurus ve Tylenchorhynchus cinslerine ait türler saptanmıştır. Tylenchorhynchinae nın cinslerinine teşhis anahtarı 1- Lateral alanda uzunlamasına çizgiler mevcuttur Lateral alanda uzunlamasına çizgiler yoktur Lateral alan iki çizgilidir Trilineellus -Lateral alan üç çizgilidir.....dolichorhynchus 3- Lateral alan beş çizgilidir.....quinisulcius

79 61 - Lateral alan 3 veya 4 çizgilidir Dişide kuyruk dar ve sivri şekilde, erkekte kuyruk ip şeklindedir.. Triversus -Dişide kuyruk yuvarlak şekilli, erkekte kuyruk ip şeklinde değildir Lateral alan üç çizgili, vulva küçük bir epiptygmaya sahiptir. Uliginotylenchus - Lateral alan 3 veya 4 çizgili, 3 çizgili ise dişler (Aerola) mevcuttur,.vulva epiptygmaya sahip değildir Labial disk belirgin, stylet 30 μm den uzundur sauertylenchus - Labial disk belirsiz, stylet 30 μm den kısadır Lateral alanda dişler mevcut, kuyruk ucundaki kütiküla kalınlaşmıştır...bitylenchus -Lateral alanda dişler mevcut değildir, gubernaculum doğrusaldır Kuyruk ucundaki kütiküla anormal şekilde incelmiştir... Paratrophurus Cins: Bitylenchus Filipjev, 1934 Sinonimi: Tylenchus (Bitylenchus Filipjev 1934) Bu cinse ait bir tür tespit edilmiştir.

80 62 Bitylenchus parvus (Allen, 1955) Siddiqi, 1986 (Çizelge 3.6, Harita 3.5, Şekil 3.6) Sinonimi: Tylenchorhynchus parvus Allen, 1955 Morfoloji Vücut fiksasyon sonucunda genellikle C şeklini almasına karşın gevşek spiral şeklini almıştır. Başbölgesi 6-7 annüllü ve vücutla boğum oluşturarak birleşmiştir. Stylet 17,05-17,82 μm uzunluğunda ve anteriörü düz tokmaklara sahiptir. Median bulb belirgin oval, kaslı ve valflidir. Hemizonit 3 annül genişliğinde ve boşaltım deliğinin 1 anteriöründe yer almıştır. Basal bulb uzunca armut görünümünde ve cardiaları belirgindir. Çift ovarili olup spermatecha yuvarlak, eksenel ve içinde sperme rastlanamamıştır. Oocyteler tek sıralıdır. Postanal intestinal sac mevcuttur. Kuyruk silindirimsi, uç kısmı yuvarlak ve annüllüdür. Kuyruk ucu genellikle ventrale doğru hafifce eğiktir. Phasmidler kuyruk ortasında yer almıştır. Lateral alan 4 çizğili ve dış çizgiler kıvrımlı (areolated) dır.kütikülanın annülasyonu ince fakat belirgindir. Çalışmada bulunan Bitylenchus parvus türüne ait bireyler gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından Allen (1955) ve Nasıra ve Maqbool (1992) un tanımlarına uymaktadır (Çizelge 3.6). Dünyadaki yayılışı Bu tür ilk defa Allen (1955) tarafından California ve San Fransisco da (A.B.D.) bilinmeyen bir çayır otu kökleri etrafındaki toprakta saptanmıştır. Daha sonra Salem, Oregon, Berkeley ve Utah da bulunmuştur. Türkiye deki yayılışı Türkiye de ilk defa Saltukoğlu (1974) tarafından Cayırova da (İstanbul) kavun; Firuzköy de (İstanbul) ıspanak, sarımsak, lahana ve pırasa; Küçükçekmece de (İstanbul) maydanoz ve Bakırköy de (İstanbul) marul kökleri etrafındaki topraklarda

81 63 saptanmıştır. Ökten (1982) tarafından Sincan da (Ankara) kırmızı turp bitkisinde, Akgül (1991) tarafından Çankaya (Ankara) ilçesi nde bazı çim alanlarında ve nohut (Cicer arietinum L.) [Kepenekci 1999a], fasulyede (Phaseolus vulgaris L.) [Kepenekci 1999a], mercimekte (Lens esculenta L.) [Kepenekci 1999] tespit edilmiştir. Çizelge 3.6. Bitylenchus parvus un farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Allen 1955 Ökten 1982 Nasıra ve Maqbool 1992 Kepenekçi 1999 n L (μm) 619,56-628, a 29,31-31, ,0-26,0 26,5-37,9 b 5,19-5,33 4,8-5,6 4,4-6,7 5,0-6,0 4,5-6,3 c 13,39-14, ,7-16,5 11,6-15,5 c 3,09-3, ,2-3,4? V(%) 52,61-55, ,0-56, ,5-57,5 Stylet (μm) 17,05-17, Kuyruk(μm) 43,52-46,91? 39-69? MB(%) 48,92-54,01??? Ran Lib annül Elde edilen materyal Bu tür Çankırı ilinde 2 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 2, Çankırı, K/ D, 565 m

82 Harita 3.5. Çalışma kapsamında Bitylenchus parvus un tespit edildiği çeltik ekim alanları 64

83 Şekil 3.6. A-E. Bitylenchus parvus. A-E. Dişi. A.Baş ve Özefagus bölgesi; B, C, D, E. Kuyruk bölgesi; C. Genel görünüş 65

84 66 Cins: Quinisulcius Siddiqi, 1971 Yapılan çalışmada bu cinse ait bir tür saptanmıştır. Quinisulcius capitatus (Allen, 1955) Siddiqi, 1971 (Çizelge 3.7, Harita 3.6, Şekil 3.7) Sinonimleri: Tylenchorhynchus capitatus Allen, 1955; T. acti Hopper, 1959; Q. acti (Hopper) Siddiqi, 1971; T. nilgiriensis Seshadri, Muthukrishnan & Shunmugam, 1967; Q. nilgiriensis (Seshadri et al.) Siddiqi, 1971; Q. himalayae Mahajan, 1974; T. himalayae (Mahajan) Fortuner & Luc, 1987; Q solani Maqbool, 1982; T.solani (Maqbool) Fortuner & Luc, 1987; T. maqbooli Mizukubo, Toida & Keereevan, 1993 (nom.nov. for T.solani (Maqbool, 1982), nec T.solani Gupta & Uma, 1981); Q.paracti Ray & Das, 1983; T.paracti (Ray & Das) Fortuner & Luc, 1987 Morfoloji Fiksasyon sonucu vücut genellikle ventrale doğru kıvrık şekil alır. Baş bölgesi 7 annüllü ve vücutla boğum oluşturarak birleşmiştir. Baş kaidesi hafifçe sertleşmiştir. Stylet 19,2 μm uzunlukta, orta büyüklükte, conus ve shaft birbirine eşit uzunluktadır. Stylet tokmakları belirgin, uçları sivri ve yukarı doğru bakmaktadır. Dorsal özefagal bez açıklığı stylet tabanının 3,4 μm kadar gerisindedir. Median bulb çok iyi gelişmiş oval, kaslı, valfli ve merkezi anteriör uca 77,41 μm uzaklıktadır. Sinir halkası isthmusun ortasında yer almıştır. Boşaltım kanalının dışarıya açıldığı yer, basal bulbin hemen önündedir. Hemizonit boşaltım deliğinin 1 annül anteriöründe ve 2 annül genişliğindedir. Kütiküladaki lateral alan 5 çizgili ve anteriör uca doğru azalarak devam etmektedir. Çift ovarili olup ovaryumnin anteriör ve posteriör kolları düz olarak uzanmaktadır. Oocyteler tek sıralı, spermatheca belirgin, ovaryum ile aynı doğrultuda olup içi boştur. Kuyruk konik, ventrale doğru kıvrık ve ucu düzdür. Anüsle kuyruk ucu arası 40 annüllüdür. Phasmid belirgin ve kuyruğun ortasının biraz anteriöründe yer almaktadır. Erkeği bulunamamıştır.

85 67 Çalışmada saptanan birey Allen (1955) in tanımına uymakla birlikte "b" değeri (5,0-5,8 e karşın 4,66) küçük; ran değeri ise (32-33 e karşın 40) daha büyüktür (Çizelge 3.7). Türkiye de daha önce bulunan popülasyonlarla karşılaştırıldığında herhangi bir farklılık görülmemiştir. Dünyadaki yayılışı Allen in (1955) bildirdiğine göre bu tür ilk defa Kaliforniya da armut ağacı kökleri çevresindeki topraktan elde edilmiştir. Daha sonra yine A.B.D. de Utah, Idaho ve New York da bulunmuştur. Knobloch and Lauglın ın (1973) Meksika da saptamış oldukları popülasyonda Q. capitatus türüne ait bireyleri pamuk (Gossypium sp.), Q. acti türüne ait bireyleri ise bamboo (Bambusa sp.) kökleri etrafındaki toprakta bulduğunu bildirmiştir. Bu iki türün ayrı türler olduğunu savunmuştur. Maqbool (1982) ise Bannu, Campbellpur, Dadu, Faisalabad, Gujranwala, Hazara, Hyderabad, Islamabad, Lahore, Larkana, Mardan, Mianwali, Multan, Muzaffargarh, Nawabshah, Peshawar, Plai, Quetta, Rawalpindi, Sahrwal, Sargodha, Sialkot, Sukkur, Swat ve Thatta da (Pakistan), arpa (Hordeum vulgare), turuncgil (Citrus sinensis), (Citrus spp.), incir (Ficus carica), mango (Mangıfera indica), mısır (Zea mays), kavun (Cucumis melo), oat (Avena sativa), armut (Pyrus communis), erik (Prunus domestica) patates (Solanum tuberosum) ve domates (Lycopersicum esculentum) kökleri etrafındaki topraklarda saptayarak Q. solani olarak tanımlamıştır. Türkiye deki yayılışı Türkiye de bu tür ilk olarak İstanbul da sebze kökleri çevresindeki toprakta [Saltukoğlu ve Coomans 1975] tespit edilmiştir. Daha sonra, süs bitkilerinde [Ercan 1976], sebzelerde [Ediz ve Enneli 1978], domateste (Lycopersicum esculentum Mill.) [Ökten 1982, Kepenekci 1994], mısırda (Zea mays) [Ökten 1982, Kepenekci 1994], soğanda (Allium cepa L.) [Öztürk 1990], tütünde (Nicotiana sp.) [Kepenekci ve Ökten 1999], fasulyede (Phaseolus vulgaris L.) [Kepenekci 1999], nohutta (Cicer arietinum L.) [Kepenekci 1999], kivide (Arctinidia deliciosa cv. Hayward)

86 68 [Kepenekci ve Öztürk 1999] ve son olarak armut bahçelerinde (Pyrus communis L.) [Evlice 2005] tespit edilmiştir. Çizelge 3.7. Quinisulcius capitatus un farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Allen 1955 Hopper 1959 Q acti n 1 13? L (μm) 713, a 31, b 4,66 5,0-5,8 4,6-4,9 c 16, c 2,84 2,8 3.0 V(%) 55, Stylet (μm) 19, Kuyruk(μm) 43,77 -? MB(%) 53,5 -? Ran Saltukoğlu and Coomans 1975 Ökten 1982 Öztürk 1990 Kepenekci 1999 Evlice 2005 n L (μm) ,35 a 30, ,1 25,8-33,9 32,25 b 4,4-5,1 4,8-6,4 5,8 4,2-5,1 4,93 c 15-16, ,5 13,3-18,1 17,20 c? 2,2-2,4 2,5 2,2-3,2 2,72 V(%) 52-58, ,2 56,0-58,7 56,14 Stylet (μm) , , ,76 Kuyruk(μm) ,60 MB(%)? ,3 47,5-54,0 51,67 Ran Elde edilen materyal Bu tür Çorum ilinde 1 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 1, Çorum, K, D, 411 m

87 Harita 3.6. Çalışma kapsamında Quinisulcius capitatus un tespit edildiği çeltik ekim alanları 69

88 Şekil 3.7. A-E. Quinisulcius capitatus. A-E. Dişi. A, E. Baş ve Özefagus bölgesi; B,D. Kuyruk bölgesi; C. Genel görünüş 70

89 71 Üstfamilya: Hoplolaimoidea Filipjev, 1934 (Paramonov, 1967) Hoplolaimoidea üstfamilyasının familyalarına ait teşhis anahtarı [Siddiqi 1986] aşağıda verilmiştir. Hoplolaimoidea nın famiyalarına teşhis anahtarı 1- Ergin dişi yuvarlak, armut yada limon şeklinde ve anüs uçta veya uca yakın yeralır, erkek dişiden daha kısa bir stylete sahiptir, erkekte kuyruk çok kısa bir bursaya sahip olabilir veya bursa mevcut değildir. Bazı türlerde metamorfizm sonucu larvalar 3. ve 4. dönemlerinde armut ve limon benzeri vücut şekillerine sahiptir Ergin dişi armut veya limon şeklinde değildir, anüs kuyruk ucunda yer almaz, erkek stylete sahip olup stylet dişininkine eşit uzunlukta veya daha kısadır, kuyrukta bursa mevcut olup kısa değildir (Vertus hariç). Metaformizm yoktur. Larvaların 3. ve 4. dönemleri armut ve limon benzeri vücut şekillerine sahip değildir.3 2- Ergin dişide boşaltım kanalı anteriöre median bulb arasındadır. Dişi ve larvaların labial sensillaları yüzeydedir. Erkek geniş dudaklara ve enine yarık şeklinde amphidial açıklıklara sahip olup konukçularında gal meydana getirirler..melodogyniidae - Ergin dişide boşaltım kanalı median bulbin arkasındadır. Larva ve dişinin labial sensillaları yüzeysel değildir. Oval bazen yuvarlak amphidial açıklıklara sahip olup konukçularında gal meydana getirmezler... Heteroderidae 3- Larva ve dişilerde baş kaidesi küçüktür ve köklerde endoparazittir Larva ve dişilerde baş kaidesi büyüktür, köklerde endoparazit olarak yaşarlar....5

90 72 4- Olgun dişi limon ve armut şeklindedir, hareketsiz olup konukçularında gal meydana getirir...nacobbidae - Olgun dişi ince yapılıdır, hareketli olup konukçusunda gal oluşumunu teşvik etmez.....pratylenchidae 5- Olgun dişi şişkin şekilde ve hareketsizdir....potylenchulidae - Olgun dişi şişkin yapıda değildir ve hareketlidir.hoplolaimidae Familya: Hoplolaimidae Filipjev, 1934 (Wieser, 1953) Hoplolaimidae nın altfamilyalarına teşhis anahtarı 1-Phasmid mevcuttur Phasmid bulunmaz. Aphasmatylenchinae 2- Phasmid kalkana benzer.....hoplolaiminae - Phasmid delik benzeri yapıdadır Baş bölgesi geniş, çoğunlukla boğumludur ve kaidedeki annüller dişli, dorsal özefagal bez açıklığı stylet uzunluğunun 1/4 ünden kısadır...rotylenchinae - Baş bölgesi dardır, çoğunlukla boğumsuzdur ve kaidedeki annüller düzdür, dorsal özefagal bez açıklığı stylet uzunluğunun 1/4 ünden fazladır....rotylenchoidinae

91 73 Altfamilya: Rotylenchoidinae Whitehead,1958 Rotylenchoidinae nın cinslerine teşhis anahtarı 1-Özefagal bez barsak üzerine doğru uzanır, çoğunlukla ventral ve ventrolateralde yer alır..2 - Özefagal bez barsak üzerine doğru uzanır, çoğunlukla dorsal ve dorsolateralde yer alır Posteriördeki ovaryum işlevsel değildir veya yoktur Rotylenchoides -Posteriördeki ovaryum işlevseldir..helicotylenchus 3- Posteriördeki ovaryum işlevsel değildir veya yoktur.. Orientylus - Posteriördeki ovaryum işlevseldir Dişide kuyruk posteriöre doğru daralır, kuyruk anal vücut genişliğinin iki üç katıdır. Subventaldeki özefagal bez asimetriktir.antarctylus - Dişide kuyruk posteriöre doğru daralmaz, kuyruk anal vücut genişliğinin iki üç katıdır. Subventaldeki özefagal bez simetriktir..varotylus Bu çalışmada Helicotylenchus cinsine ait 1 tür saptanmıştır.

92 74 Cins: Helicotylenchus Steiner, 1945 Sinonimi: Zimmermannia Shamsi, 1973 Çalışmada bu cinse bağlı bir tür tespit edilmiştir. Helicotylenchus vulgaris Yuen, 1964 (Çizelge 3.8, Harita 3.7, Şekil 3.8) Morfoloji Vücut fiksasyon sonucunda genellikle C şeklini almıştır. Baş bölgesi yüksek, hafif konik ve ön kısmı düz görünümlüdür. Baş 4 annüllü olup vücutla boğumsuz olarak birleşmiştir. Baş kaidesi kuvvetlice sertleşmiştir. Stylet kuvvetli 31,76-32,56 μm uzunluğundadır. Stylet hareketini sağlayan kaslar belirgindir. Stylet tokmakları büyük, anteriör kısmı düz ve uçları hafif yukarı doğru bakmaktadır. Dorsal özefagal bez açıklığı stylet tokmaklarına 7,44-7,71 μm uzaklıkta yer almaktadır. Median bulb kuvvetli kaslara sahip olup ovaldir. Isthmus kısa ve sinir halkası tarafından sarılmıştır. Hemizonit 2 annül genişliğinde ve boşaltım deliğinin 1-2 annül anteriöründe yer almıştır. Ayrıca boşaltım kanalının dışarı açıldığı yer basal bulbın ortasına yakındır. Barsak dorsalde basal bulb üzerine binmiştir. Çift ovarilidir ve ovarilerin anteriör ve posteriör kolları düz uzanmıştır. Spermatheca hafif boğumlu ve sperm içermemektedir. Oocyteler tek sıralı dizilmektedir. Kuyruk kısa, genellikle ventrale doğru hafif kıvrık ve 10,42-11,10 annüllüdür. Kuyruk ucu düze yakın yuvarlak ve annüllüdür. Phasmidler anüs seviyesinin annül anteriöründe yer almıştır. Lateral alan belirgin ve 4 çizgilidir. Vücut annüllerinin kalınlığı 1,50-1,70 μm kadardır. Erkeği bulunamamıştır. Çalışmada bulunan H. vulgaris türüne ait bireyler gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından Yuen (1964) ve Sher (1966) in tanımlarına uymaktadır (Çizelge 3.8). Türkiye de daha önce bulunan popülasyonlarla karşılaştırıldığında herhangi bir farklılık görülmemiştir.

93 75 Dünyadaki yayılışı Bu tür ilk defa Yuen (1964) tarafından Harpenden (İngiltere) da çayır toprağında saptanmıştır. Daha sonra Mylnefield ve Invergowrie (İskoçya) de çilek (Fragaria sp.); Kesteren de elma (Prunus pyrus L.); Wageningen (Hollanda), Nittel, Vallendar (Almanya) ve Lazzaretto (İtalya) da üzüm (Vitis sp.); Macon, Maligny, Lorgues, Castelnaudary ve Dijon (Fransa) da bilinmeyen cayır topraklarında bulunmuştur [Kepenekçi, 1999]. Çizelge 3.8. Helicotylenchus vulgaris in farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Yuen 1964 Evlice 2005 n L (μm) 836,65-919, , ,15 a 26,12-27, ,08-29,01 b 6,06-6,32 6,8-9,1 6,00-6,55 b 4,73-5,00 4,6-6,0 4,81-4,82 c 75,38-7, ,84-68,90 c 0,67-0,68-0,85-1,00 V(%) 61,19-6, ,80-61,14 Stylet (μm) 31,76-32, ,92-34,20 Kuyruk (μm) 10,42-11, ,92-17,48 MB(%) 54,33-61,32-61,57-64,10 Ran Phamid * 12-16/ / O 23,68-28, ,57-35,71 m 48,11-50,07-45,23-48,88 Türkiye deki yayılışı Türkiye de ilk olarak Ertürk vd (1973) tarafından İzmir ve Çanakkale patates (Solanum tuberosum) dikim alanlarında tespit edilmiştir. Daha sonra sarımsakda (Allium sativum L.) [Saltukoğlu 1974], maydanozda (Petroselinum sativum L.) [Saltukoğlu 1974], baklada (Vicia faba L.) [Saltukoğlu 1974], süs bitkisinde [Ercan 1976], soğanda (Allium cepa L.) [Hekimoğlu 1980], kenevirde (Cannabis sativa L.) [Tunçdemir 1983], nohutda (Cicer arietinum L.) [Kepenekci 1999], zeytinde (Olea europaea L.) [Kepenekci 2001c] ve armutta (Pyrus communis L.) [Evlice 2005] tespit edilmiştir.

94 76 Elde edilen materyal Bu tür Çankırı ilinde 2 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 1, Çankırı, K, D, 549 m, 1, K, D, 565 m. Harita 3.7. Çalışma kapsamında Helicotylenchus vulgaris in tespit edildiği çeltik ekim alanları

95 Şekil 3.8. A-F. Helicotylenchus vulgaris. A-F. Dişi. A. Baş ve Özefagus bölgesi; B. Üreme sistemi; C, D, F. Kuyruk bölgesi; E. Genel görünüş 77

96 78 Familya: Pratylenchidae Thorne, 1949 (Siddiqi, 1963) Pratylenchidae nın alt familyalarına teşhis anahtarı 1- Özefagal bezler barsak üzerine çoğu kez ventral olarak uzanır, cinsiyetler arasında farklılık görülmez Özefagal bezler barsak üzerine çoğu kez dorsal olarak uzanır, cinsiyetler arasında farklılık görülür... Rodopholinae 2- Her iki cinsiyette kuyruk birbirine benzer, phasmidler kuyruk ucuna yakındır.hirschmanniellinae - Her iki cinsiyette kuyruk birbirine benzemez, phasmidler kuyruk ucuna yakın değildir... Pratylenchinae Altfamilya: Pratylenchinae Thorne, 1949 Pratylenchinae nın cinslerine teşhis anahtarı 1- İşlevsel tek ovaryuma sahiptir.. Pratylenchus 2- İşlevsel çift ovaryuma sahiptir....zygotylenchus Cins: Pratylenchus Filipjev, 1936 Çalışmada bu cinse ait üç tür saptanmıştır.

97 79 Pratylenchus penetrans (Cobb 1917) Filipjev ve Stekhoven 1941 (Çizelge 3.9, Harita 3.8, Şekil 3.9) Sinonimleri: Tylenchus penetrans Cobb, 1917; Anguillulina (Pratylenchus) penetrans (Cobb) Goodey 1932; Tylenchus gulosus Kühn 1890; Pratylenchus gulosus (Kühn) Filipjev ve Schuurmans Stekhoven, 1941 Morfoloji Fiksasyon sonucu vücut genellikle ventrale doğru hafif kıvrık olup bazende C şekil alır. Baş bölgesi alçak, hafif basık ve ön kısmı düzdür. Baş vücutla boğumsuz olarak birleşmiş ve 3-4 annüllüdür. Baş kaidesi kuvvetlice sertleşmiştir. Stylet iyi gelişmiş, 14,32-17,81 μm uzunluktadır. Styletin conus kısmı iyi gelişmiş olup genellikle stylet boyunun yarısından daha uzundur. Stylet tokmakları yuvarlaktır. Dorsal özefagal bez açıklığı stylet tokmaklarının 2,88-3,26 μm gerisinde yer almaktadır. Procorpus ısthmustan uzundur. Median bulb iyi gelişmiş, yuvarlak veya hafifçe oval, kaslı ve valflidir. Isthmus kısa ve silindiriktir. Sinir halkası isthmusun ortasına yakın olarak bulunur. Boşaltım deliği basal bulbın anteriöründe ve hemizonidin 1-2 annül posteriöründe yer alır. Hemizonid 3 annül genişliğindedir. Basal bulb uzunca torba şeklinde ve barsak üzerine uzanmış şekildedir. Özefagus ile barsağın birleşme yeri basal bulbın ortasının anteriöründe bulunur. Tek ovaryumlidir. Ovaryum düz uzanmaktadır. Oocyteler posteriör ucu hariç çift sıralıdır. Spermatheca yuvarlak, ovaryum ile aynı doğrultuda ve içi spermlidir. Postuterine sac mevcut olup kısa ve vulvadaki vücut genişliğinden biraz uzundur. Kuyruk genellikle genişçe yuvarlak, ucu düz, annüllü, kuyruk uzunluğu vulva-anüs arasının uzunluğunun dörtte biri kadar ve varyasyon gösterir. Phasmidler belirgin ve açıldığı yer değişiklik gösterir. Lateral alan 4 çizgilidir. Erkek (n:1): L: 497,36 μm, a: 27,8, b: 5,32, c:17,19, c': 2,43, Stylet: 16,09 μm, Kuyruk: 28,9 μm, %MB: 55,12, %m: 51,73, %T: 37,03, Spikul: 17,89 μm, Gubernaculum: 4,10 μm

98 80 Erkek genel olarak dişiye benzer fakat daha ince yapıdadır. Bursa ince, hayli belirgin manubria ve shaftı ventrale yay gibi, 17,89 μm büyüklüğünde; sade gubernaculum 4,10 μm dır. Kuyruk yaklaşık anal vücudun iki katı büyüklüğünde; bursa boyunca kenarı düzensiz, örten kuyruk tipidir. Dünyadaki yayılışı Çalışmada bulunan P. penetrans türüne ait bireyler gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından Sher ve Allen (1953) ın tanımlarına uymaktadır (Çizelge 3.9). Türkiye de daha önce bulunan popülasyonlarla karşılaştırıldığında herhangi bir farklılık görülmemiştir. Çizelge 3.9. Pratylenchus penetrans ın farklı populasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Sher ve Allen 1953 Kepenekci 1994 Evlice 2005 n L (μm) 403,76-525, ,13-578,34 a 21,98-36,66 25,62-43,27 25,62-43,27 23,83-34,58 b 4,85-5,55 5,7-6,5 4,66-7,64 4,23-6,05 b 3,56-4, ,47-4,54 c 16,10-20, ,13-23,95 14,43-22,47 c 2,00-2, ,00-3,15 V (%) 76,43-83, ,96-81,20 75,00-83,12 Stylet (μm) 15,20-17, ,20-17,48 Kuyruk (μm) 20,38-28, ,76-31,16 MB (%) 48,15-56,18-73,96-81,20 48,14-65,30 Ran T/VA 0,26-0, ,27-0,42 Türkiye deki yayılışı Ülkemizde ise bu tür ilk olarak Yüksel (1974) tarafından Trabzon da çilek (Fragaria sp.), mısır (Zea mays L.) ve karalahana (Brassica olaracea var. Acephala DC.) kökleri çevresinden alınan toprak örneklerinde saptanmıştır. Daha sonra sarımsakda (Allium sativum L.) [Saltukoğlu 1974], soğanda (Allium cepa L.) [Öztürk 1990], mantarda (Agaricus bisporus) [Ağdacı ve ark. 1990], çimde [Akgül 1991], domateste

99 81 (Lycopersicum esculentum Mill.) [Kepenekci 1994], yoncada (Medicago sativa L.) [Öztürk ve Eneli 1994], gülde (Rosa L.) [Akgül 1996], kivide (Arctinidia deliciosa cv Hayward) [Kepenekci ve Öztürk 1999], çilekde (Fragaria sp.) [Kepenekci ve Öztürk 2002] ve armut bahçelerinde (Pyrus communis L.) [Evlice 2005] saptanmıştır. Elde edilen materyal Bu tür 2 Çankırı ve 2 Çorum ilinde olmak üzere 4 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 3, Çankırı, K/ D, 549 m, 3, Çankırı, K/ D, 565 m, 1, Çorum, K/ D, 411 m, 1, Çorum, K/ D, 337 m Harita 3.8. Çalışma kapsamında Pratylenchus penetrans ın tespit edildiği çeltik ekim alanları

100 Şekil 3.9. A-I. Pratylenchus penetrans. A, C, D, E, F, G, H. Dişi. A, B. Baş ve Özefagus bölgesi; G, C, D, E, F. Üreme sistemi ve Kuyruk bölgesi; H, I. Genel görünüş 82

101 83 Pratylenchus thornei Sher ve Allen, 1953 (Çizelge 3.10, Harita 3.9, Şekil 3.10) Morfoloji Fiksasyon sonucu vücut kapalı C şeklini almıştır. Baş bölgesi alçak, hafif basık ve ön kısmı düzdür. Baş vücutla boğumsuz olarak birleşmiş ve 3 annüllüdür. Baş kaidesi kuvvetlice sertleşmiştir. Stylet iyi gelişmiş 16,20 μm uzunluktadır. Stylet tokmakları iyi gelişmiş ve yuvarlaktır. Dorsal özefagal bez açıklığı stylet tokmaklarının 2,86 μm gerisinde yer almaktadır. Median bulb iyi gelişmiş, yuvarlak, kaslı ve valflidir. Isthmus kısa ve silindiriktir. Isthmus kısa ve sinir halkası tarafından sarılmıştır. Boşaltım deliği isthmusun tabanında ve hemizonitin 1 annül posteriöründe yer alır. Hemizonit 2 annül genişliğindedir. Özefagus ile barsağın birleşme yeri basal bulbin posteriöründedir. Tek ovaryumlidir. Ovaryum düz uzanmaktadır. Spermatheca net olmamakla birlikte uzun, oval ve içinde sperme rastlanmamıştır. Postvulval uterine sac mevcut olup vulvadaki vücut genişliğinin yarısından biraz uzundur. Phasmid kuyruğun ortasının biraz anteriöründe yer almıştır. Kuyruk 25,39 μm uzunlukta, 28 annüllü, ucu kesik görünümünde düz ve annülsüzdür. Lateral alan 4 çizgilidir. Erkeği bulunamamıştır. Çalışmada bulunan P. thornei türüne ait birey gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından Sher ve Allen (1953) in tanımına uymaktadır (Çizelge 3.10). Türkiye de daha önce bulunan popülasyonlarla karşılaştırıldığında herhangi bir farklılık görülmemiştir. Türkiye deki yayılışı Türkiye de ilk olarak Yüksel (1974) tarafından Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgelerinde buğday (Triticum aestivum L.), mısır (Zea mays L.), çayır ve fidanlık alanlarında tespit edilmiştir. Daha sonra pırasada (Allium porrum L.) [Saltukoğlu 1974], biberde (Capsicum annum L.) [Saltukoğlu 1974], süs bitkilerinde [Ercan 1976, Borazancı 1977], sebzelerde [Ediz ve Enneli 1978], kenevirde (Cannabis

102 84 sativa L.) [Tuncdemir 1983], turunçgilde (Citrus sp.) [Elekçioğlu 1992], pamukda (Gossypium sp.) [Elekçioğlu 1992], hıyarda (Cucumis sativus L.) [Elekçioğlu 1992], patlıcanda (Solanum melongena L.) [Elekçioğlu 1992], mısırda (Zea mays L.) [Elekçioğlu 1992], yerfıstığında (Arachis hypogaea L.) [Elekçioğlu 1992], biberde (C. annum L) [Elekçioğlu 1992], soyada (Glycine Max. L.) [Elekçioğlu 1992] ve buğdayda (T. aestivum L.) [Elekçioğlu 1996], yoncada (Medicago sativa L.) [Öztürk ve Enneli 1994], domateste (Lycopersicum esculentum L.) [Kepenekci 1994], tütünde (Nicotiana sp.) [Kepenekci ve Ökten 1999], fasulye (Phaseolus vulgaris L.) [Kepenekci 1999], nohutta (Cicer arietinum) [Kepenekci 1999] ve atmutta (Pyrus communis L.) [Evlice 2005] tespit edilmiştir. Çizelge Pratylenchus thornei nin farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Sher ve Allen 1953 Kepenekci 1999 Evlice 2005 n L (μm) 469, ,35-599,13 a 32, ,9-34,4 29,10-34,27 b 5,14 5,5-8,0 4,7-5,9 6,15-7,18 b 4,46-4,2-5,1 5,43-5,93 c 21, ,6-21,0 18,21-22,52 c 2,71-2,3-2,9 2,41-2,68 V (%) 76, ,8-79,2 74,68-77,91 Stylet (μm) 16, ,48 Kuyruk (μm) 25, ,60-32,68 MB (%) 55,54-51,7-57,6 52,34-57,8 Ran T/VA 0, ,25-0,28 Elde edilen materyal Bu tür Çankırı ilinde 1 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 1, Çankırı, K/ D, 549 m

103 Harita 3.9. Çalışma kapsamında Pratylenchus thornei nin tespit edildiği çeltik ekim alanları 85

104 Şekil A-D. Pratylenchus thornei. A-D. Dişi. A. Baş ve Özefagus bölgesi; B, C. Üreme sistemi ve Kuyruk bölgesi; D. Genel görünüş 86

105 87 Pratylenchus zea Graham 1951 (Çizelge 3.11, Harita 3.10, Şekil 3.11) Morfoloji Fiksasyon sonucu vücut genellikle ventrale doğru hafif kıvrık olup bazende C şekil alır. Baş bölgesi vücutla boğum oluşturmaz ve 3 annüllüdür. Baş kaidesi kuvvetlice sertleşmiştir. Stylet belirgin ve 15,18-17,24 μm uzunluktadır. Stylet tokmakları belirgin, yuvarlak ve anteriör yüzeyi düzdür. Dorsal özefagal bez açıklığı stylet tokmaklarının 3,05-3,12 μm gerisinde yer almaktadır. Median bulb yuvarlak veya çok hafif oval olup valflidir. Sinir halkası median bulbın hemen tabanında yer almaktadır. Hemizonid 2 vücut annülü uzunlukta ve konumu boşaltım deliğinin 1 vücut annülü posteriörde yer alır. Barsakla özefagusun birleşme yeri (=cardia) isthmusun tabanına yakın yerdedir. Tek ovarilidir ve ovari düz uzanmıştır. Vulva vücudun % 79,81-81,26 ünde yer alır. Ovaryum genellikle özefagusa kadar uzanmaz. Oocytler iki sıralı dizilmiştir. Uterus kısa olup vücudun vulva bölgesindeki genişliği kadar boydadır. Spermatheca çok zor fark edilebilmektedir. Postvulval uterine sac kısa, yaklaşık olarak vulvadaki vücut genişliği kadar uzunluktadır. Phasmidler kuyruğun orta kısmına yakın olup anüs seviyesinden 6 annül posteriörde yer alır. Kuyruk uca doğru daralır. Kuyruk annüllüdür ve karma şeklinde hafif ventrale doğru kıvrılmıştır. Genellikle kuyruk, vulva, anüs arasının üçte biri kadar boydadır. Kuyruk variabilite gösterir. Lateral alan 4 çizgilidir. Çalışmada bulunan P. zea türüne ait bireyler gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından Sher ve Allen in (1953) tanımına uymaktadır (Çizelge 3.11).

106 88 Dünyadaki yayılışı Bu tür ilk defa Güney California ve Georgia da (A.B.D.) mısır (Zea mays) bitkisi kökünde saptanmış [Graham, 1951], daha sonra tütün (Nicotiana) kökleri etrafından alınan toprak örneklerinde de rastlanmıştır [Sher ve Allen, 1953]. Türkiye deki yayılışı Türkiye de ilk defa Öztürk (1990) tarafından Konya, Karaman ve Nevşehir illeri çevresindeki soğan (Allium cepa L.) ekiliş alanlarında, daha sonra Kepenekci (1994) tarafından Beypazarı ndaki (Ankara) domates (L. esculentum Mill.), Orta Anadolu Bölgesinde nohut (Cicer arietinum), fasulye (Phaseolus vulgaris L.) ve mercimek (Lens esculenta L.) [Kepenekçi 1999] ekim alanlarında saptanmıştır. Çizelge Pratylenchus zea nın farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Sher ve Allen 1953 Öztürk 1990 Kepenekci 1999 n 2? 20 4 L(μm) 417,28-495,97 0,36-0,58 0,47-0,70 0,39-0,46 a 26,40-32, ,8-37,6 25,8-29,0 b 5,35-5,42 5,4-8 4,2-8,0 4,4-4,9 b 4,48-4,79?? 3,6-3,8 c 20,39-21, ,5-22,7 15,5-16,0 c 2,00-2,84? 2,3-2,9 2,4-2,9 V (%) 79,81-81, ,4-78,6 76,3-82,7 Stylet(μm) 15,18-17, ,3-18, Kuyruk(μm) 19,10-24,33? 23,2-31, MB(%) 61,26-62,56? 63,7-85,3 56,8-60,9 Ran 25-26? T/VA 0,3-0,33?? 0,37-0,44 Elde edilen materyal Bu tür 1 Çankırı ve 1 Çorum ilinde olmak üzere 2 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 1, Çankırı, K/ D, 549 m, 1, Çorum K/ D, 418 m

107 Harita Çalışma kapsamında Pratylenchus zea nın tespit edildiği çeltik ekim alanları 89

108 Şekil A-D. Pratylenchus.zea. A-D. Dişi. A. Baş ve Özefagus bölgesi; B, C. Üreme sistemi ve Kuyruk bölgesi; D. Genel görünüş 90

109 91 Cins : Zygotylenchus Siddiqi, 1963 Çalışmada bu cinse ait bir tür saptanmıştır. Zygotylenchus guevarai (Tobar Jimenez 1963) Braun ve Loof 1966 (Çizelge 3.12, Harita 3.11, Şekil 3.12) Sinonimleri: Pratylenchoides guevarai Tobar Jimenez, 1963; Zygotylenchus browni Siddiqi, 1963; Mesotylus gallicus de Guiran, 1964; Zygotylenchus gallicus (de Guiran) Braun ve Loof, 1966 Morfoloji Fiksasyon sonucu vücut ventrale doğru hafif kıvrık şekildedir. Baş bölgesi yuvarlak, ön kısmı hafif içeri çökük, 3 annüllü ve vücutla boğumsuz olarak birleşmiştir. Stylet kuvvetli, 15,64 μm uzunluğunda ve yuvarlak tokmaklara sahiptir. Dorsal özefagal bez açıklığı stylet tabanına 2,97 μm uzaklıktadır. Median bulb iyi gelişmiş, hafif oval, kaslı ve valfli olup isthmus kısa ve silindiriktir. Sinir halkası isthmusun ortasında yer almıştır. Boşaltım deliği basal bulbın anteriöründe ve anteriör uca 75,64 μm uzaklıktadır. Hemizonit 1 annül genişliğinde ve boşaltım deliğinin 2 annül anteriöründe yer almıştır. Basal bulb iyi gelişmiş, uzun ve barsak altında kalmıştır. Özefagus ile barsağın birleşme yeri basal bulbın anteriöründedir. Çift ovaryumlidir ve ovaryum kolları düz olarak uzanmaktadır. Oocyteler tek sıralıdır. Spermatheca yuvarlak, büyük ve ovaryum ile aynı doğrultuda olup içerisinde birkaç sperm vardır. Kuyruk ventrale doğru hafif kıvrık, 25,93 μm uzunluğunda ve 19 annüllüdür. Kuyruk ucu kütçe, yuvarlak ve annülsüzdür. Lateral alan 4 çizgili olup çizgilerde aerola görülmez. Phasmid kuyruğun ortasına yakın bir konumdadır. Annüller vücudun orta bölgesinde 1,07-1,3 μm kalınlıktadır. Erkeği bulunamamıştır. Bu çalışmada saptanan Z. quevarai türüne ait birey gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından Jimenez (1963) in tanımına uymaktadır

110 92 (Çizelge 3.12). Türkiye de daha önce bulunan popülasyonlarla karşılaştırıldığında herhangi bir farklılık görülmemiştir. Dünyadaki yayılışı Bu tür ilk defa Jimenez (1963) tarafından İspanya da bulunmuştur. Çizelge Zygotylenchus guevarai nin farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Jimenez 1963 Kepenekci 1999 Evlice 2005 n L (μm) 467, ,72-584,01 a 24,51 21,6-28,7 22,7-26,2 25,69-33,41 b 4,63 3,6-4,9 4,3-5,9 4,28-5,48 b 3,52-3,4-4,2 3,90-4,17 c 19,46 13,1-19,5 17,3-20,3 18,13-20,53 c 2,01-1,9-2,3 2,12-2,53 V(%) 61,66 58,8-67,2 59,6-62,9 59,87-62,18 Stylet (μm) 15,64 14,7-16, ,72-17,48 Kuyruk(μm) 25, ,84-28,88 MB(%) 46,44-47,1-59,6 45,83-57,24 Ran Türkiye deki yayılışı Türkiye de ilk defa Saltukoğlu (1974) tarafından Firuzköy (İstanbul) de bakla (Vicia faba); Büyükçekmece (İstanbul) de maydanoz (Petroselinium sp.), kavun (Cucumis melo) ve domates (Lycopersicum esculentum); Göztepe, Silivrive, Bahçelievler (İstanbul) de çim ekiliş alanlarında tespit edilmiştir. Daha sonra süs bitkisinde [Ercan 1976], domatesde (L. esculentum L.) [Kepenekci 1994], gülde (Rosa L.) [Akgül 1996], tütünde (Nicotiana sp.) [Kepenekci ve Ökten 1999], nohutta (Cicer arietinum L.) [Kepenekci 1999], fasulyede (Phaseolus vulgaris L.) [Kepenekci 1999], çayda (Camelia sinensis L.) [Kepenekci ve Akgül 1999], kesme çiçekte [Akgül vd 2000], zeytinde (Olea europaea L.) [Kepenekci 2001c], haşhaşda (Papaver somniferum L.) [Kepenekci ve Evlice 2003] ve armutta (Pyrus communis L.) [Evlice 2005] saptanmıştır.

111 93 Elde edilen materyal Bu tür Çankırı ilinde 1 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 1, Çankırı, K/ D, 565 m Harita Çalışma kapsamında Zygotylenchus guevarai nin tespit edildiği çeltik ekim alanları

112 Şekil A-F. Zygotylenchus guevarai. A-F. Dişi. A,D. Baş ve Özefagus bölgesi; B. Üreme sistemi; C,F. Kuyruk bölgesi; E. Genel görünüş 94

113 95 Altfamilya: Rodopholinae Allen ve Sher, 1967 Rodopholinae nın cinslerine teşhis anahtarı 1- Ovaryumun posteriör kolu gelişmiştir Ovaryumun posteriör kolu gelişmemiş veya yoktur Deiridler yoktur, özefagal bezlerin hücre çekirdekleri özefagus ile barsağın birleşme yerinin gerisindedir..radophulus - Deiridler mevcuttur, özefagal bezlerin hücre çekirdekleri özefagus ile barsağın birleşme yeri ile anteriör arasında yer alır... Pratylenchoides 3- Dişide baş bölgesi konik veya yuvarlaktır, stylet kuvvetli yapıda, 20 μm veya daha uzun bir yapıda olup tokmakları lale şeklinde (tokmaklar öne doğru kıvrık), erkekte baş bölgesi asimetrik ve bursa uca yakın konumdadır. Hoplotylus - Dişide baş bölgesi genişce yuvarlaktır, stylet zayıf yapıda, 20 μm den kısa olup tokmakları lale şeklinde değildir, erkekte baş bölgesi simetrik ve bursa uç kısımda yeralır Subventral özefagal bez barsağın ventral kenarına kadar uzanır, erkekte özefagus dejenere olmamıştır Apratylenchoides - Subventral özefagal bez barsağın ventral kenarına kadar uzanmamıştır, erkeğin özefagusu dejenere olmuştur...padopholoides Cins: Pratylenchoides Winslow, 1958 Bu çalışmada bu cinse ait bir tür saptanmıştır.

114 96 Pratylenchoides alkani Yüksel, 1977 (Çizelge 3.13, Harita 3.12, Şekil 3.13) Morfoloji Fiksasyon sonucu vücut C şeklini almıştır. Baş bölgesi yuvarlak, 5-6 annüllü ve vücutla boğum oluşturmaz. Baş kaidesi kuvvetlice sertleşmiştir. Stylet 24,19-26,84 μm uzunluğunda ve iyi gelişmiştir. Stylet tokmakları belirgin ve posteriöre doğru eğimlidir. Dorsal özefagal bez açıklığı stylet tokmaklarına 2,91-3,12 μm uzaklıktadır. Median bulb iyi gelişmiş, hafif oval, kaslı, valfli ve merkezi anteriör uca 68,71-81,32 μm uzaklıktadır. Hemizonit 2-3 annül genişliğinde ve boşaltım deliğinin 1 annül anterıöründe yer almıştır. Boşaltım deliği isthmusun tabanındadır. Deiridler belirgin ve konumları basal bulbin anteriöründedir. Vücut annüllerinin kalınlığı 1,38-1,83 μm kadardır. Özefagus bezleri iyi gelişmiş ve barsak üzerine 1-1,5 vücut genişliği kadar uzanır. Özefagus ile bağırsağın birleşme yeri basal bulbin ortasına yakın ve anteriör uca 126,86-155,56 μm uzaklıktadır. Çift ovaryumlu, ovaryumların anteriör ve posteriör kolları düz uzanmış, oocyteler tek sıralıdır. Spermatecha yuvarlak hafif oval ve ovaryum ile aynı doğrultudadır. Kuyruk silindirimsi, uç kısmı yuvarlak ve düzensiz annüllüdür. Phasmidler belirgin ve posteriör ile kuyruk ortasına yakın yer almıştır. Hyalinportion kalındır. Lateral alan vücut ortasında 6 çizgili ve dış çizgiler kıvrımlı olup anteriör ve posteriör uçlara doğru çizgi sayısı 4 e düşmektedir. Erkek (n:2): L: 739,87-790,23 μm, a: 30,98-33,5, b: 5,56-7,27, c: 12,95-13,82, c: 3,4-3,84, Stylet: 23,11-23,4 μm, Kuyruk: 58,02-59,47 μm, %MB: 54,77-58,86, %m: 52,3-57,02, o: 13,67-16,04, %T: 30,02-31,05, Libannül: 4-5, Spikul: 27,88-28,93 μm, Gubernaculum: 8,17-8,65 μm Genel olarak dişiye benzer fakat daha ince yapılıdır. Tek testisli ve testis düz olarak uzanmıştır. Spikule hafif kıvrık 27,88-28,93 μm uzunluktadır. Gubernaculum 8,17-8,65 μm uzunlukta ve basittir. Kuyruk 58,02-59,47 μm uzunluktadır. Bursa kuyruğu

115 97 tamamen örter ve belirgin annüllüdür. Phasmidler kuyruğun ortasına yakın bir konumdadır. Çalışmada bulunan P. alkani türüne ait bireyler gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından Yüksel (1977) in tanımına uymaktadır (Çizelge 3.13). Türkiye de daha önce bulunan diğer popülasyonlarla karşılaştırıldığında herhangi bir farklılık görülmemiştir. Bu tür ilk defa Yüksel (1977) tarafından Kan-İspir (Erzurum) de fasulye (Phaseolus vulgaris L.) kökleri çevresindeki toprakta bulunmuş ve dünya için yeni bir tür olarak tanımlanmıştır. Türkiye deki yayılışı Ülkemizde yaygın olarak bulunan bu tür soğanda (Allium cepa L.) [Öztürk 1990], domateste (Lycopersicum esculentum L.) [Elekçioğlu 1992, Kepenekci 1994], bağda [Elekçioğlu ve ark. 1994], turunçgilde (Citrus sp.) [Elekçioğlu, 1995], nohutta (Cicer arietinum L.) [Kepenekci 1999], fasulyede (F. vulgaris L.) [Kepenekci 1999], çayda (Camelia sinensis L.) [Kepenekci ve Akgül 1999], kayısıda (Prunus armeniaca L.) [Kepenekci 2001b], ayçiçeğinde (Helianthus annus L.) [Kepenekci 2001d], yer fıstığında (Arachis hypogaea L.) [Kepenekci ve Öztürk 2002], haşhaşda (Papaver somniferum L.) [Akgül ve Ökten 2002, Kepenekci ve Evlice 2003], anasonda (Pimpinella anisum L.) [Kepenekci, 2003] ve armutta (Pyrus communis L.) [Evlice 2005] tespit edilmiştir.

116 98 Çizelge Pratylenchoides alkani nin farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Yüksel 1977 Evlice 2005 n L (μm) 680,91-873, , ,38 a 24,45-32, ,35-35,93 b 4,99-6,59 4,0-4,9 4,91-6,38 b 4,06-5,67-3,72-5,28 c 13,69-16, ,16-18,20 c 2,78-3,79 3 2,66-3,19 V(%) 53,37-57, ,27-58,86 Stylet (μm) 24,19-26, ,04-27,36 Kuyruk(μm) 41,72-58,45-44,84-63,08 MB(%) 48,13-61,84-49,37-60,54 D.O.G. (μm) 2,91-3,12 3 3,04-4,56 Ran Vücut annül (μm) 1,38-1,83 2,0 1,36-1,90 Lib. annül Elde edilen materyal Bu tür 2 Çankırı ve 2 Çorum ilinde olmak üzere 4 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 2, Çankırı, K/ D, 549 m, 2, Çankırı, K/ D, 565 m, 1, Çorum, K/ D/ 512 m, 1, Çorum, K/ D, 411 m

117 Harita Çalışma kapsamında Pratylenchoides alkani nin tespit edildiği çeltik ekim alanları 99

118 Şekil A-H. Pratylenchoides alkani. A, B, D, E, G. Dişi. C, F, H. Erkek. A, C. Baş ve Özefagus bölgesi; D, E, F. Kuyruk bölgesi; G, H. Genel görünüş 100

119 Alttakım: Criconematina Siddiqi, 1980 Criconematina nın üstfamilyalarına teşhis anahtarı 1- Dişiler ve juvenillerin kalın kütikülü vardır, kalın, yuvarlak yada yatık annülleri vardır. Isthmus geniş ve özefagus basal bulble birleşmiştir Dişiler ve juvenillerin ince kütikülü vardır, kalın düzgün annülleri vardır; özefagus isthmuslu fakat basal bulbla birleşmemiştir..tylenchuloidea 2- Dişiler ve juveniller uzun vermiform, genelde 0,6 mm nin üzerindedir; annüller yuvarlak, kütiküler fazlalıkları yoktur; erkeklerde kuyruk uzun ve yüksek bursa vardır. Metamorfozla gelişmezler...hemicycliophoroidea - Dişiler ve juveniller çubuk yada sosis benzeri bir şekildedirler, genelde 0,5 mm nin altındadırlar. Annüller genelde yatık (sadece Hemicriconemoides spp. de dişilerde yuvarlak annüller görülür), kütiküler çıkıntıları vardır; erkekler kısa kuyruk, az yada hiç bursa yoktur. Metamorfozla gelişirler..criconematoidea Üst familya: Criconematoidea Taylor, 1936 (1914) (Geraert, 1966) Familya: Criconematoidae Taylor, 1936 (1914) Criconematoidae nın altfamilyalarına teşhis anahtarı 1- Dişi vücudu kütiküler kılıflı; juveniller pullu yada dikenli genelde düzenli düzensiz yada başka sıralı olabilir. Hemicriconemoidinae - Dişi vücudu kılıf şeklindeki kütikülası yok; juveniller pullu yada dikenli, daima düzenli boyuna sıralı olabilir Juvenil ve dişiler pullu yada dikenlidir (Criconema dişileri hariç)..criconematinae

120 102 - Juvenil ve dişiler pullu yada dikenli değildir Macroposthoniinae Altfamilya: Macroposthoniinae Skarbilovich, 1959 Macroposthoniinae nın cinslerine teşhis anahtarı 1- Vulva anteriöre doğrudur.nothocriconemoides - Vulva anteriöre doğru değildir Vulva açık; submedian lob genelde var olup ayrıdır..macroposthonia - Vulva kapalı; eğer submedian lob varsa ayrı değildir Birinci annül disk şeklinde, belirgin ofsettir.. Discocriconemella - Birinci annül disk şeklinde değil, baş ofset değildir Submedian lob mevcuttur..criconemoides - Submedian lob mevcut değildir.criconemella Cins: Macroposthonia de Man, 1880 Macroposthonia xenoplax (Raski, 1952) De Grisse ve Loof, 1965 (Çizelge 3.14, Harita 3.13, Şekil 3.14) Sinonimleri: Criconemoides xenoplax Raski, 1952; Criconemoides nainitalense Edward&Misra, 1963; Macroposthonia nainitalensis (Edward&Misra, 1963) De Grisse&Loof,1965; Criconema pruni Siddiqi, 1961; Macroposthonia pruni (Siddiqi, 1961) De Grisse&Loof,1965; Mesocriconema pruni (Siddiqi, 1961) Andrassy, 1965; Criconemoides pruni (Siddiqi, 1961) Raski ve Golden, 1966

121 103 Morfoloji Dişi fiksasyon sonucu vücut C şeklini almış, vücudu kalın halkalarla kaplıdır. Oldukça basit bir yapıya sahip olan baş kısmı parçalı bir görünümdedir ve 4 plakadan meydana gelmiştir. Stylet 77,11 μm diğer türlere göre oldukça kalın ve uzundur. Uçları yukarıya doğru kalkmış olan stylet yumruları kitinize olmuştur. Gerek stylet ve gerekse stylet yumruları mikroskop altında kolayca görülebilir. Birbirine birleşmiş durumda olan procorpus ve metacorpusun ortasında kitinize olmuş ve çok iyi gelişmiş emici valf bulunur. Kısa olan isthmusun üzeri sinir halkalarıyla kaplıdır. Vulva kuyruk ucuna çok yakın bir yerde bulunur ve kolayca görülebilir. Anüs için durum böyle değildir. Vulvanın hemen altında yer alan ve çok ince bir kanalla dışarıya açılan anüs genellikle zor görülür. Kuyruk 17,29 μm uzunluğunda yuvarlak bir görünümdedir. Kuyruk ucunda bulunan son vücut halkası 2-3 lobludur. Dişi bireylerin ovariumu tek gonadlıdır. Erkeği bulunamamıştır. Çalışmada bulunan bu türe ait bireyler gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından [Raski, 1952] De Grisse (1964) ve Ercan (1976) in tanımına uymaktadır (Çizelge 3.14). Dünyadaki yayılışı Bu tür Kuzey Amerika ve Avrupa da oldukça yaygındır ve Güney Amerika, Afrika, Avustralya, Hindistan ve Japonya da da olduğu bilinir. Türkiye deki yayılışı Türkiye de ilk kez İstanbul ve çevresinde süsbitkisi yetiştirilen alanlarda karanfil kökleri çevresinden alınan toprak örneklerinde bulunmuştur [Ercan, 1976].

122 104 Elde edilen materyal Bu tür Çorum ilinde 1 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır. 1, Çorum, K, D, 411 m Çizelge Macroposthonia xenoplax ın farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre (Raski, 1952) De Grisse 1964 n Ercan 1976 L (μm) 491, a 10,56 8,3-13,6 15,0-17,1 b 3,51 3,1-4, c 28,41 23,1-55,6 20,0-28,4 V(%) 93,39 90,2-95,3 94,7-96,3 Stylet (μm) 77, ,0-62,7 Kuyruk(μm) 17, Ran Rex RV R

123 Harita Çalışma kapsamında Macroposthonia xenoplax ın tespit edildiği çeltik ekim alanları 105

124 Şekil A-E. Macroposthonia xenoplax. A, B, C, D, E. Dişi. A, D. Baş ve Özefagus bölgesi; B, E. Üreme sistemi ve kuyruk; C. Genel görünüş 106

125 107 Üstfamilya: Tylenchuloidea Skarbilovich, 1947 (Raski ve Siddiqi, 1975) Tylenchuloidea nın familyalarına teşhis anahtarı 1- Stylet uzun (genelde 20 μm e kadar ve conus anormal bir şekilde uzanır); precorpus geniş; dişi genelde vermiform, eğer torba şeklindeyse vücut şişman uzanır, yanlara genişler; erkekler ve juveniller genelde ventrale doğru güçlü eğimli olup sonu yumuşar, kısa kuyrukludur..paratylenchidae - Stylet kısa (genelde 15 μm ın altında ve conus anormal değildir); precorpus ince; dişi küresele yakın yada şişman uzanır vücut en çok dorsalde geniştir; erkekler ve juveniller genelde ventrale güçlü eğimli olup sonu yumuşak değildir, kuyruk uzundur Yetişkin dişi küresel yada küresele yakın olup postvulval alanı yoktur; boşaltım deliği özefagal alanın içindedir....sphaeronematidae - Yetişkin dişi küresel yada küresele yakın değildir, belirgin postvulval alanı vardır; boşaltım deliği genelde özefagal alanın gerisindedir (Thophonema dışında)..tylenchulidae Familya: Paratylenchidae Thorne, 1949 (Raski, 1962) Paratylenchidae nın altfamilyalarına teşhis anahtarı 1- Dişi incedir (L: yaklaşık 0,5 mm yada daha fazla; a: 40-70); erkek başı asimetrik ve belirgin bursa vardır... Tylenchocriconematinae - Dişi ince değildir (L 0,5 mm nin altında; a 35 in altında); erkek başı asimetrik ve belirgin bursa yoktur......paratylenchinae

126 108 Altfamilya: Paratylenchinae Thorne, 1949 Paratylenchinae nın cinslerine teşhis anahtarı 1- Dişi şişkin silindirik; postvulval alan vulval vücut genişliğinden kısadır.cacopaurus - Dişi vermiform, eğer şişkinse silindirik değil; postvulval alan vulval vücut genişliğinden fazladır..paratylenchus Cins: Paratylenchus Micoletzky, 1922 Sinonim: Gracilacus Raski, 1962; Paratylenchoides Raski, 1973 Paratylenchus un alt cinslerine teşhis anahtarı 1- Cephalik iskeleti dikkat çeker, güçlü sertleşmiştir....paratylenchoides - Cephalik iskeleti dikkat çekmez, güçlü sertleşme yoktur Stylet μm uzun, boşaltım deliği genelde median bulbin karşısında yada daha çok anteriöründe, ergin dişiler anormal kabarmış şekilde prevulval alana eğimlidir...gracilacus - Stylet 40 μm ın altında, boşaltım deliği genelde yaklaşık isthmusun altında yada basal bulbın karşısında olup ergin dişilerde anormal şişme görülmez...paratylenchus

127 109 Altcins: Paratylenchus Micoletzky, 1922 Paratylenchus projectus Jenhins, 1956 (Çizelge 3.15, Harita 3.14, Şekil 3.15) Morfoloji Dişi bireylerin kütikülası çok ince enine halkalarla kaplıdır. Bu halkalar baş kısmında görülmez. Lateral alan 4 çizgilidir. Phasmidler görülmez. Procorpus ve metacorpus birbirine birleşmiş durumda olup orta kısmında valf vardır. Dar bir boru şeklindeki isthmus sinir halkası ile çevrilmiştir. Basal bulb armut şeklinde ve geniştir. Boşaltım deliği isthmusun karşısındadır. Vulva üst dudağı alt dudaktan daha yüksek olup enine derin bir çizgi şeklinde görülür. Vücut vulvadan sonra daralmiştır. Anüs vulva ile kuyruk ucunun yaklaşık olarak ortasındadır. Erkeği bulunamamıştır. Çalışmada bulunan bu türe ait bireyler gerek morfometrik ölçümler, gerekse morfolojik karakterler bakımından Brzeski ve Szczygiel (1963), Harish K.Bajaj (1987) ve Ercan (1976) in tanımına uymaktadır (Çizelge 3.15). Dünyadaki yayılışı A.B.D. ve Polonya da oldukça yaygındır [Ercan,1976]. Türkiye deki yayılışı İlk kez Ercan (1976) İstanbul ve çevresinde, karanfil ve glayöl yetiştirilen alanlarda bitki kökleri çevresinden alınan toprak örneklerinde tespit etmiştir. Elde edilen materyal Bu tür Çankırı ilinde 1 tarlada tespit edilmiş olup ülkemiz çeltik ekim alanları için ilk kayıttır.

128 110 2, Çankırı, K, D, 565 m Çizelge Paratylenchus projectus ın farklı popülasyonlarına ait dişilerin bazı ölçümlerinin karşılaştırılması Bu çalışmaya göre Brzeski ve Szczygiel 1963 Harish K.Bajaj 1987 Ercan 1976 n L (μm) 324,93-379, a 26,53-23, b 3,18-3,64 3,3-4,5 3,4-4,7 3,6-3,9 c 12,06-12, c 3,16-3,17-2,2-3,0 - V(%) 82,44-82, Stylet (μm) 26,78-30, ,5-31,5 Kuyruk(μm) 26,95-29, D.O.G. (μm) 5,42-5, Vücut annül (μm) 1,1-1, Harita Çalışma kapsamında Paratylenchus projectus ın tespit edildiği çeltik ekim alanları

129 Şekil A-E. Paratylenchus projectus. A-E. Dişi. A, D. Baş ve Özefagus bölgesi; B, C. Kuyruk bölgesi ve üreme sistemi; E. Genel görünüş 111