Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB) nda İMKB-30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri Üzerine Uygulama *

Transkript

1 Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB) nda İMKB-30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri Üzerine Uygulama * Erkan SEVİNÇ **, Akın MERKEN *** Öz 04 Şubat 2005 tarihinde İzmir de faaliyete geçen Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB) nda İMKB-30 endeksine dayalı olarak işlem gören Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri üzerine yapılabilecek çeşitli işlemler ve bu işlemler sonucunda kar veya zarar açısından, gerek bireysel gerekse kurumsal yatırımcı olarak, elde edilecek sonuçların incelenmesi üzerine yapılmış bir takım uygulamalar yer almaktadır. Sözleşme fiyatları ile ilgili veriler Vadeli İşlem Borsası ndan alınmıştır. Anahtar Kelime: Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası,Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesi,Hedging 1. Giriş Vadeli işlemler borsası gelişmiş ülkelerin hepsinde işlemekte olmakla birlikte bizim gibi gelişmekte olan ülkelerde de önem kazanmaya başlamaktadır. Endeks vadeli işlem sözleşmelerinde son zamanlarda artan işlem hacmiyle Hindistan Vadeli İşlemler Borsası vadeli işlemlerin önem kazandığına bir örnek olarak gösterilebilir. Vadeli işlemlerin başlangıcı 1800 lü yıllar olarak kabul edilmekle birlikte olup ortaya çıkış şekli 1837 yılında şehir olan Şikago nun bulunduğu konum gereği hızla gelişip tarımsal ürünler bu bölgede depolanmaya başlamasıyla olmuştur. Zamanla artan arz ve taleple birlikte arz ve talepteki dalgalanmalar daha fazla ve büyük miktarlarda olmaya başlamıştır. Zaman zaman talebin düşmesiyle arz fazlası ürünlerin depolanması konusunda yer sıkıntılarının yaşanması ve arzdaki fazlalıkla fiyatlardaki düşüşün üreticilerin zarar etmesi sonucunu doğurması, zaman zaman da talepteki fazlalıktan dolayı fiyatların aşırı artması gibi sorunların yaşanması üretici ve tüketicileri gelecek için anlaşma yapmaya itmiştir. Bu amaçla ilk vadeli anlaşma Mart 1851 yılında mısır üzerine Haziran da teslim edilmek üzere anlaşma yapılmıştır. * Bu çalışma, İstanbul Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Finans Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Programında hazırlanmıştır. İstanbul, 2005 ** İstanbul Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Finans Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Öğrencisi, sevinc_erkan@hotmail.com *** İstanbul Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Finans Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Öğrencisi, akinmerken@gmail.com 1

2 1970 li yıllardan sonra Bretton Woods Sistemi nin (Ayarlanabirlir Sabit Kur) terkedilip sabit kur sistemine geçilmesiyle piyasalarda oluşan fiyat dalgalanmalarına karşı kendini korumak isteyen yatırımcıların vadeli işlem sözleşmelerine olan taleplerinin artmasıyla vadeli işlemler piyasası önem kazanmaya başlamıştır. Görüldüğü gibi vadeli işlemlerde sinsanların yaşamları süresince karşılaştıkları sorunları atlamak için dönemlerinin gerekleri doğrultusunda fiyat risklerini azaltmak ve sınırlandırmak amacıyla ortaya çıkmıştır. 2. Vadeli İşlem Sözleşmeleri Vadeli işlem sözleşmeleri şimdiden belirlenen bir tarihte, belirlenen bir fiyattan, belirlenen miktarda, belirlenen kalitede ve belirlenen yerde satıcının alıcıya bir mali veya aracı teslim etmesiyle birlikte alıcının da satıcıya anlaşılan ücreti satıcıya teslim etmesini sağlayan anlaşmalardır. Vadeli işlem sözleşmelerinde alım satıma konu olan mal ve finansal aracın niteliği, miktarı, süresi ve teslim yeri standart olarak tanımlanmıştır. Vadeli işlem sözleşmelerin de belirlenen özellikler şunlardır; - Dayanak Varlık : Sözleşmenin hangi finansal varlık üzerine yazılı olduğunu gösterir. - Sözleşme Büyüklüğü : Bir birim sözleşmenin tutarının veya miktarının ne olduğunu gösterir. - Fiyat Kotasyonu : Sözleşmeye göre piyasada fiyatlamanın para ve ölçü birimi olarak nasıl olacağını gösterir. - Sözleşme Vadeleri : Hangi vade aylarında işlemlerin gerçekleşeceği belirtilmiştir. - Başlangıç Teminatı : Sözleşmeleri yapmak için takas kurumuna yatırılması zorunlu olan miktarı gösterir. - Fiyat Limiti : Fiyatların bir önceki işlem günün fiyatına göre hareket edebileceği azami alt veya üst sınırı gösterir. - Seans Saatleri : Sözleşme için işlemlerin başlangıç ve bitiş saatlerini gösterir. - Son İşlem Günü : Vade süresi içinde işlem yapılabilen son günün tanımlanmasıdır. Bu gün sonunda açık kalan pozisyonla tanımlanan teslimat yöntemi ile kapatılabilir. - Uzlaşma Şekli : Teslimatı nasıl yapılacağını gösterir. Türkiye deki uygulamasında şimdilik işlemlerde nakdi uzlaşma yapılmaktadır. 2

3 - Vade Sonu Uzlaşma Fiyatı : Vade sonunda uzlaşma fiyatının nasıl hesaplanacağını gösterir. - Gün Sonu Uzlaşma Fiyatı: Her günün sonunda, teminatların güncelleştirilmesi ve kar/zararların hesaplanmasında kullanılacak olan fiyatın hesaplanması yöntemini belirtir Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri Hisse senedi endekslerinin aldıkları değerler ekonominin bir yansıması olarak görülmektedirler. Gelecekte ekonomi güçlü bir hal alacağı bekleniyorsa o zaman borsada hisse senetlerinin fiyatları yükselirken eğer gelecekte ekonominin zayıflayacağı düşünülüyorsa o zaman hisse senetleri fiyatları dolayısıyla endeks düşme göstermektedir. Dünyada ilk endeks vadeli işlem sözleşmesi 24 Ocak 1982 yılında Kansas City Board of Trade (KCBT) de işlem görmeye başlamıştır. Günümüzde gelişmiş hisse senedi piyasası olan hemen her ülke de endekse dayalı vadeli işlem sözleşmeleri işlem görmektedir. Endekse dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin işlem gördüğü ülkelerden bazıları şunlardır; Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Fransa, Hollanda, Kanada, Hindistan, Şili, Norveç, İsrail, Malezya, Kore, Yunanistan, Kanada ve Türkiye dir. Endekse dayalı vadeli işlem sözleşmeleri, bir hisse senedi endeksine dayalı iyi çeşitlendirilmiş bir portföyü belirli fiyat ve belirli vadede alım ya da satım hakkını tanıyan sözleşmedir. Endeks vadeli sözleşmelerinde belli bir malın teslimi söz konusu olmayıp, sözleşmenin hesaplaşması sözleşmenin alındığı vadeli işlem fiyatı ile teslimat günündeki hesaplaşma fiyatı arasındaki farkı ödeyerek veya tahsil ederek nakdi hesaplaşma yolu ile uzlaşma sağlanmaktadır. Bazı önemli borsalardaki vadeli işlem sözleşmelerinin özellikleri şöyledir; Tablo 1. Dünyadaki Bazı Endeks Vadeli İşlem Sözleşmelerinin Özellikleri CME CME CME CBOT S&P-500 NASDAQ-100 NIKKEI-225 DJIA ENDEKSİ ENDEKSİ ENDEKSİ ENDEKSİ VADELİ İŞLEM VADELİ İŞLEM VADELİ İŞLEM VADELİ SÖZLEŞMESİ İŞLEM SÖZLEŞMESİ SÖZLEŞMESİ SÖZLEŞMESİ Sözleşme $250 x S&P 500 Büyüklüğü Futures Fiyatı Minimum Fiyat Adımı 0,10 endeks puanı $100 x NASDAQ100 Futures Fiyatı 0,50 endeks puanı $5 x Nikkei-225 Futures Fiyatı $10 x DJIA Futures Fiyatı 5 endeks puanı 1 endeks puanı 3

4 Fiyat Limitleri Uzlaşma Uzlaşma Günü Son İşlem Günü 5%, 10%, 15% ve 20%. 5%, 10%, 15% ve 20%. Nakdi mutabakat Nakdi mutabakat Vade ayının Vade ayının üçüncü Cuma üçüncü Cuma günü günü Kontrat ayının Kontrat ayının üçüncü üçüncü Cuma sından Cuma sından önceki Perşembe önceki Perşembe - ye bağlı olarak sırasıyla %10, %20, %30. Nakdi mutabakat Nakdi mutabakat Vade ayının ikinci Cuma günü Kontrat ayının ikinci Cuma sından önceki Perşembe Vade ayının üçüncü Cuma günü Son uzlaşma gününü takip eden işlem günü Türkiye de yeni açılan Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası nda işlem gören İMKB- 30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesinin özellikleri ise şöyledir; yapmaktadır; Tablo 2. İMKB- 30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesi Sözleşme Büyüklüğü İMKB-30 Vadeli Sözleşme Fiyatının 100 YTL ile Çarpılması Sonucu Bulunan Değer Kotasyon şekli Endeksin YTL değeri (35,375-35,380 ) Fiyat Adımı Fiyat Adım Değeri Vade Ayları Günlük Fiyat Hareket Sınırı Başlangıç Teminatı Sürdürme Teminatı Son İşlem Günü Uzlaşma Şekli Pozisyon limiti 0,005 YTL 0,5 YTL (0,005*100=0,5 YTL) Yılın çift ayları olmak üzere aynı anda 3 vade ayı. Nisan, Haziran, Ağustos +/- % YTL 225 YTL Vade Ayının Son İş Günü Nakdi Mutabakat 5000 kontrat sabit, üzeri açık pozisyonunun %10 ile sınırlı Endeks vadeli işlem sözleşmelerini genellikle aşağıdaki yatırımcı grupları - Fon Yöneticileri, - Bireysel ve Kurumsal Yatırımcılar, - Sigorta Şirketleri, - Finans Kurumları, 4

5 Bu yatırımcı grupları endeks vadeli işlem sözleşmelerini şu amaçlar doğrulturunda yapmaktadırlar; - Korunma - Spekülasyon - Arbitraj Amaçlı 2.2. Endeks Vadeli Sözleşmelerin Fiyatlaması Endeks futures sözleşmelerinin fiyatları diğer futures sözleşmelerinde olduğu gibi işlem gördükleri piyasadaki arz ve talebe göre belirlenmekle birlikte, teorik bir fiyata yaklaşma eğilimi gösterirler. Teorik olarak vadeli işlem fiyatı o anki spot fiyatla, taşıma maliyetinin toplamından oluşur. Bir hisse senedinden oluşan bir portföy oluşturduğumuzu ve bu hisse senedini almak için de %20 faiz oranı üzerinden YTL borç aldığımızı, bu hisse senedinin de bir yıl içinde 6 ayda bir 100 YTL temettü dağıttığını düşünelim. Hisse senedinin gelecekteki fiyatının bizim nakit girişi ve nakit çıkışlarımızı karşılayacak değerde olmasını bekleriz. 1. Altı Ay 2. Altı Ay YTL(borç Alındı) % 20 faiz oranından İkinci kar payı: 100 YTL P 0 dan senet alındı İlk kar payı: 100 YTL 100x(1+0,1) 110 YTL YTL (1+0,2) YTL (Borç geri ödemesi) P 1 = P 0 + Borç İçin Ödenen Temettü Gelirleri Taşıma Maliyeti (Carry Of Cost) vadeyekalangün Futures Fiyat = Spot Fiyat + ( Spot Fiyatx(Faiz Oranı-Temettü Verimi)x ) 365 Taşıma Maliyeti (Carry Of Cost) Fiyatlama ile ilgili bir örnek çözecek olursak; İMKB-30 endeksinin 5 Nisan 2005 tarihindeki spot piyasa 32,796 değerinden ve İMKB-30 Ağustos 2005 vadeli (111F_IX kodlu) endeks futures sözleşmesi 33,835 değerinden işlem görmektedir. Piyasadaki yıllık faiz 5

6 oranı % 18 1 dır. İMKB-30 endeksindeki hisselerin yıl içindeki temettü verimlerinin %5,5 2 olacağı düşünülmektedir. Buna göre İMKB-30 Ağustos 2005 vadeli endeks vadeli işlem sözleşmesinin 5 Nisan 2005 tarihindeki teorik fiyatının ne olacağına bakarsak; 145 Futures Fiyat = 32,796 + (32,796 x ( 0,18-0,055)x ) 365 Futures Fiyat = 32, ,629 Futures Fiyat = 34,425 İMKB-30 Ağustos 2005 vadeli endeks futures sözleşmesinin teorik fiyatı 34,425 çıkmaktadır. Yani 5 Nisan 2005 da Ağustos 2005 vadeli endeks futures sözleşmesinin değeri piyasada düşük belirlenmiştir. Fiyatların teorik fiyatlara yaklaşacağı varsayımıyla yakın zamanda bu sözleşmenin fiyatlarında artış gözleneceği için eğer spekülatif amaçlı kar elde etme amacını taşıyorsak bu sözleşmede long ( uzun ) pozisyona geçmeliyiz yani sözleşmeyi satın almalıyız. Aynı zamanda teorik fiyatın spot fiyattan farklı olması durumunda yatırımcılar için arbitraj imkanı ortaya çıkmaktadır. 3. Vadeli İşlem Borsalarının Tarafları Vadeli işlem borsalarının tarafları şunlardır; - Borsa, - Takas Kurumu, - Aracı Kurumlar, - Piyasa Katılımcıları, - Denetleyici Kurumlar, 3.1. Borsa Vadeli işlem borsaları standart nitelikte yapılmış ve gelecekteki bir varlığın teslimine ilişkin anlaşmaların yapıldığı yerlerdir. Vadeli işlem borsalarının temel fonksiyonu vadeli işlemler piyasasında işlemlerin güven ve rekabet ortamı içerisinde yapılmasını sağlamaktır. Borsalar işlemlerin yapılması için yer sağlamak, piyasada oluşan işlemlere ve fiyatlara ilişkin bilgileri yayınlamak, borsada işlem görecek sözleşmeleri dizayn etmek, anlaşmazlıkları çözümleyip sözleşmelerin hesaplaşmasını garanti etmek, borsada faaliyet gösterecek aracı üyeleri belirleme görevlerini yerine getirirler. 1 Eylül 2006 vadeli Hazine Bonosunun Yıllık Bileşik Faiz Oranı Olarak Alınmıştır yılında İMKB-30 daki hisse senetlerinin dağıttıkları kar payları miktarının 2005 yılı içinde ortalama aynı oranda gerçekleşeceği varsayılmıştır. 6

7 Borsalar, üyelerince gerçekleştirilen işlemleri takas kurumu aracılığıyla garanti ederler. Takas kurumu borsa bünyesinde olabileceği gibi, borsadan bağımsız ayrı bir yapı olarak da düzenlenebilir Takas Kurumu Takas kurumu, borsada alıcı karşısında satıcı, satıcı karşısında alıcı konumuna geçerek piyasa katılımcılarının yaptıkları işlemler karşılığında garantör görevi görürler. Yani Takas kurumu alıcı ile satıcıyı bir araya getirmeden aralarındaki işlemde aracı durumunda alarak alım satım işlemlerinin güvenli ve sağlıklı bir biçimde işlemesine yardımcı olur Aracı Kurumlar Vadeli işlem borsalarında işlem yapmak isteyenler işlemlerini aracı kurumlar üzerinden yapmak zorundadırlar Denetleyici Kurumlar Vadeli işlem borsalarının sağlıklı işlemesi için borsaların ve borsalarda faaliyet gösteren aracı kurumlar ile piyasalarda yapılan işlemlerin denetime tabi tutulması gerekir. Bu da yetkili olan denetleyici kurum tarafından yapılır. Türkiye deki vadeli işlemler borsasını ve buradaki katılımcı aracı kurumları denetleme yetkisi Sermaye Piyasası Kurulu tarafından yapılmaktadır. 4. Teminatlandırma Vadeli işlem sözleşmelerinde de belirtildiği gibi vadeli işlem sözleşmelerini yapabilmek ve daha sonra bu sözleşmenin devam ettirilebilmesini sağlamak için sözleşme başına belli bir miktarın teminat olarak yatırılması gerekir Başlangıç Teminatı Başlangıç teminatı sözleşmenin yapılabilmesi için sözleşme başına gerekli verilmesi gereken miktardır. Başlangıç teminatları nakit olarak yatırılabildiği gibi nakit dışındaki bir takım değerlerle de yatırılabilir. Başlangıç teminatında olarak aracı kurumları farklı temerrüdü önlemek için yatırımcılardan farklı miktarlar isteyebilmektedir Sürdürme Teminatı 7

8 Her günün sonunda yatırımcının hesabındaki tutar güncellenerek kar veya zarar miktarı hesaplanır. Eğer yatırımcının hesabında bulundurduğu teminat tutarı sözleşmede belirlenen sürdürme teminatının altına düşerse o zaman teminatını başlangıç teminatı seviyesine tamamlama çağrısı yapılır. Eğer yapılan çağrıya cevap gelmezse o zaman da takas kurumu tarafından yatırımcının hesabı kapatılır Kabul Edilen Teminat Türleri Vadeli işlemler borsasında nakit dışında da teminat yatırmak mümkündür. Teminatların neler olduğu borsa tarafından belirlenmiş olmakla birlikte yatırılacak olan teminat içinde nakit ve nakit dışı teminatların neler olduğu, bunların ağırlıklarının ne kadar olacağı ve değerleme katsayılarının neler olduğu şöyledir; Tablo 3. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsasında Kabul Edilen Teminat Türleri ve Değerleme Katsayıları Nakit - Nakit Dışı Teminat Çeşidi Teminat Grubu Minimum Maksimum Değerleme Katsayıları Nakit YTL YTL Nakit Dışı Döviz DVZ Nakit Dışı Hazine Bonosu HB Nakit Dışı Devlet Tahvili DT Nakit Dışı Dövize Endeksli Devlet Tahvili DTE Nakit Dışı Döviz Ödemeli Devlet Tahvili DTY Nakit Dışı Hisse Senedi (IMKB 30 a dahil HS) İMKB Nakit Dışı Borsa Yatırım Fonları BYF Nakit Dışı Nakit Dışı Nakit Dışı Yatırım Fonu KB. (Fiziki) A Tipi Yatırım Fonu KB. (Fiziki) B Tipi Yatırım Fonu KB. (Fiziki) Likit YF-A Tipi YF-B Tipi YF-Likit Hisse senedi endekslerinin aldıkları değerler ekonominin bir yansıması olarak görülmektedirler. Gelecekte ekonomi güçlü bir hal alacağı bekleniyorsa o zaman borsada hisse senetlerinin fiyatları yükselirken eğer gelecekte ekonominin zayıflayacağı düşünülüyorsa o zaman hisse senetleri fiyatları dolayısıyla endeks düşme göstermektedir. 5. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası(VOB) nda İmkb-30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri Üzerine Uygulama 8

9 Bu başlık altında VOB da işlem gören İMKB-30 endeks vadeli işlem sözlemleri verileri kullanılarak alınan farklı pozisyonlar sonucunda gerçek anlamda riskin ortadan kaldırılabilir olup olmadığı yapılan uygulamalarla ortaya konulmaya çalışılmıştır. 5.1 İmkb-30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri İle Short Hedge Yapılması: Türkiye deki bir yatırımcı 14 Mart 2005 tarihinde endeksin düşeceği beklentisi içinde olup YTL değerindeki İMKB- 30 a endeksine dayalı portföyünü korumak için 14 Mart 2005 tarihinde, Haziran 2005 vadeli (111F_IX kodlu) endeks futures sözleşmesini 36,105 endeks değerinden satarak short pozisyona geçmiştir. Sözleşmenin şartları gereği YTL lik portföy için YTL = 100x36, 105x SÖZLEŞME SAYISI formülünden 277 adet endeks futures sözleşme satması gerekmektedir. 14 Mart 2005 günü spot endeks değeri dir. Yatırımcı sözleşmede yazılı olan 300 YTL sözleşme başına olan teminat bedelini nakdi olarak yatırmaktadır. Sürdürme teminatı ise sözleşme başına 225 YTL dir. 14 Mart 2005 günü spot endeks değeri dir. 30 Mart 2005 tarihinde yatırımcının beklentileri gerçekleşmiş olup İMKB- 30 endeksinin spot değeri ,37 olarak ve Haziran 2005 vadeli endeks futures sözleşmesinin değeri ise 32,500 olarak gerçekleşmiştir. Bu durumda yatırımcının karı/zararı Tablo 4 de gösterilmiştir. Tablo 4. İmkb-30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri İle Short Hedge Yapılması Sonucu Elde Edilecek Kar/Zarar Durumu: SPOT PİYASA VADELİ PİYASA 14 Mart 2005 İMKB Mart 2005 İMKB-30 Spot Endeks = Portföy Değeri = YTL Spot Endeks = ,37 Değişim= , , ( 1 0,085) , YTL = 277 adet Haziran Vadeli, Endeks Futures Sözleşmesini 36,105 değerinden sat. 277 adet Haziran Vadeli, Endeks Futures Sözleşmesini 33,200 değerinden satın al. Kar Zarar ,59 = ,41YTL ( ZARAR) (36,105 31,500) x100ytlx 277 = ,5YTL( KAR) 9

10 Net Kar/Zarar , ,41 = ,09YTL( KAR) Endeks Futures Sözleşmesinin Sağladığı Karı Günlük İşlem Hareketine Bakarak Tablo 5 te görebiliriz; Başlangıç Teminatı Değeri = 300 YTL/sözleşme başına x 277 = YTL Sürdürme Teminatı Değeri = 225 YTL/sözleşme başına x 277 = YTL Tablo 5. Endeks Futures Sözleşmesinin Sağladığı Karın Günlük İşlem Hareketleri Tarih Uzlaşma Günlük Toplam Teminat Hesabı Teminat Fiyatı Kar/Zarar Kar/Zarar Bakiyesi Çağrısı , ,00 0, , , , ,50 0, , , , ,50 0, , , , ,50 0, , , , ,50 0, , , , ,00 0, , , , ,50 0, , , , ,00 0, , , , ,50 0, , , , ,50 0, , , , ,00 0, , , , ,50 0, , , , ,50 0,00 14 Mart 2005 tarihinde 36,105 endeks değeriyle alınan Haziran 2005 vadeli endeks futures sözleşmesinin satıldığı tarih olan 30 Mart 2005 tarihine kadar olan günlük işlemleri sonucunda başlangıçta kısa pozisyon olan yatırımcısına sağladığı kar ve zararla yukarıdaki tabloda görülmektedir. Yatırım süresi sonunda sağladığı kazanç önceden de hesaplandığı gibi Toplam Kar/Zarar sütunun sonunda ,50 YTL dir. Yatırımcının Haziran 2005 vadeli İMKB-30 endeks futures sözleşmesinden elde ettiği kazancını veya kaybını bir başka hesaplama şeklide; Haziran 2005 vadeli İMKB-30 sözleşmesi pozisyonunu kapattığında kalan teminat bakiyesi ile işlem başında yatırdığı teminat 10

11 bakiyelerinin farkından sözleşme süresi boyunca yapılan ve yatırılması zorunlu olan teminat çağrısı tutarlarını çıkararak da bulabiliriz. Bunu da Tablo 6 e bakarak görebiliriz. Yatırımcı Haziran 2005 vadeli İMKB-30 endeks vadeli sözleşmesiyle yaptığı işlem sonucunda yatırdığı teminat bakiyesi sürdürme teminatı olan 225 YTL/sözleşme sayısı* 277 = YTL nin altına düşmediği için borsa tarafından teminat çağrısı yapılmamıştır. Buna göre Haziran 2005 vadeli endeks futures sözleşmesinden elde ettiği kar veya zarar aşağıdaki gibi de hesaplanabilir; Tablo 6. Başlangıç Teminatı, Teminat Bakiyesi ve Teminat Çağrısı Tutarlarına Bakılması ile Çıkan Kar/Zarar Teminat Tutar (YTL) Teminat Bakiyesi (-)Başlangıç Teminatı (-)Teminat Çağrısı 0 Kar/Zarar Aynı soru için aracı kurumun komisyon % 0,2 oranında komisyon bedeli ve teminat olarak başlangıç teminatının iki katını istediğini ve yatırımcı olarak teminatın % 30 nakit, nakit dışında ise % 60 döviz, % 10 hazine bonosu olarak yatırmak üzere aracı kurumla anlaşma yaptığımızı varsayarsak kar/zarar aşağıdaki gibi olur. Yatırılacak Teminat = 600YTL/sözleşme başına x 277 adet Yatırılacak Teminat = YTL Aracı kurum bu teminatın yarısını Takasbanka gönderirken yarısını kendisinde teminat çağrısı durumunda teminatı tamamlamak üzere tutar. %30 Nakit Yatırmak İstediğimiz İçin; YTL X 0,3 = YTL % 60 Dolar Yatırmak İstediğimiz İçin; YTL X 0,6 = YTL % 10 Hazine Bonosu Yatırmak İstediğimiz İçin; YTL X 0,1 = YTL Bu tutarlara karşılık yatırılması gereken nakit, dolar ve hazine bonosu tutarları şöyledir; YTL lik nakit için 1,0 değerleme katsayısı için ( NAKİT x 1,0 = YTL ) YTL lik nakit yatırmamız gerekir YTL lik dolar için 0,95 değerleme katsayısı için ( DOLAR x 0,95 = YTL ) YTL lik dolar yatırmamız gerekir /1,282 = $ yatırmamız gerekir. 11

12 YTL lik hazine bonosu için 0,90 değerleme katsayısı için ( HAZİNE BONOSU x 0,90 = YTL ) YTL lik hazine bonosu yatırmamız gerekir. Komisyon Tutarı = İşlem Hacmi X % 0,2 Komisyon Tutarı = YTL X 0,002 Komisyon Tutarı = YTL ( komisyon gideri) Nakit yatırılan tutar için gecelik faiz oranı üzerinden (gecelik faiz oranı %15 olarak alınmıştır) nemalandırma yapılmaktadır. Nemalandırma Geliri = YTL X ( 1 + 0,15 X (16/365)) YTL Nemalandırma Geliri = YTL YTL Nemalandırma Geliri = 328 YTL Tablo 7. Komisyon ve Nemalandırma Geliri Sonucu Oluşacak Kar/Zarar VADELİ İŞLEMDEN KAR/ZARAR ,09 YTL (KAR) KOMİSYON GİDERİ YTL (ZARAR) NEMALANDIRMA GELİRİ 328 YTL (KAR) NET KAR ,09 YTL (KAR) 5.2. İmkb-30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri İle Long Hedge Yapılması ABC şirketi satışlarını genelde kredili olarak yapmakta olup yaptığı genelde satışlarını bir sonraki ayın başında tahsil etmektedir. Şirketin finansman müdürü, 10 Şubat 2005 tarihinde büyük bir parti olarak yapılan YTL değerindeki satışlarının tutarını işletmelerinin politikaları gereği bir sonraki ay tahsil edileceğini bilmektedir. Ancak finansman müdürü bu parayı borsada İMKB- 30 endeksi ile aynı getiri oranına sahip senetlerle değerlendirmeyi düşünmektedir. O günün koşullarına baktığında endeksin artış göstereceğini tahmin etmekte ve gelecekte senetlerin artışıyla aynı parayla daha az senet alması riskini ortadan kaldırmak için yeni faaliyete başlamış olan Vadeli İşlemler Borsasından endeks futures sözleşmesi satın almaya vermiştir. 10 Şubat 2005 tarihinde İMKB- 30 endeksinin spot pazar değeri ,77 olup, finans müdürünün satmayı düşündüğü Nisan 2005 vadeli (111F_IX kodlu) endeks futures sözleşmesi fiyatı 36,21 den işlem görmektedir YTL lik portföy riskini hedge etmek için ne kadarlık sözleşme satın alacağını hesapladığında; YTL = 36,210x100 x Sözleşme Sayısı Sözleşme Sayısı = 70 adet 12

13 70 adet Nisan 2005 vadeli İMKB- 30 endeks futures sözleşme alması gerektiğini hesaplamıştır. 1 Mart 2005 tarihinde satın aldığı Nisan 2005 vadeli endeks futures sözleşmesi 36,375 değerinden işlem görmekte olup, İMKB- 30 endeksinin spot değeri de finans yöneticisinin beklediği gibi yükselme göstermiş ve ,51 değerine ulaşmıştır. Finans Yöneticisinin Yaptığı Endeks Futures Sözleşmesinden Elde Ettiği Kazanç veya Zarar Tablo 8 deki gibidir; Tablo 8. Long Hedge İşlemi Sonucunda Oluşacak Kar/Zarar SPOT PİYASA VADELİ PİYASA 10 Nisan 2005 İMKB-30 Spot Endeks = ,77 Beklenen Nakit YTL 01 Mart 2005 İMKB-30 Spot Endeks = ,51 Değişim= , ,77 0, ,77 70 adet Nisan Vadeli, Endeks Futures Sözleşmesini 36,210 değerinden satın al. 70 adet Nisan Vadeli, Endeks Futures Sözleşmesini 36,375 değerinden sat. ( 1 0,017) 245. YTL YTL = 750 Kar Zarar = 4.250YTL( ZARAR) (36,375 36,210) x100ytlx 70 = 1.155YTL( KAR) Net Kar/Zarar = 3.095YTL( ZARAR) Görüldüğü gibi İMKB- 30 endeksindeki yaklaşık % 1,7 lik artışla 34,775 den 35,378 e çıkmasına karşılık, Nisan 2005 vadeli İMKB- 30 endeks futures sözleşmesinin değerinin % 0,4 oranında düşüşle 36,375 den 36,210 değerine düşmüştür. Bundan dolayı da finans müdürü 01 Mart 2005 tarihinde beklediği ve İMKB- 30 da değerlendirmek istediği nakit için vadeli piyasada tam bir koruma sağlayamamıştır. Endeks Futures Sözleşmesinin Sağladığı Karı Günlük İşlem Hareketine Bakarak Tablo 9 da Görebiliriz; Teminat Değeri = 300 YTL/sözleşme başına x 70 = YTL Sürdürme Teminatı Değeri = 225 YTL/sözleşme başına x 70= YTL 13

14 Tablo 9. Endeks Futures Sözleşmesinin Sağladığı Karın Günlük İşlem Hareketleri Tarih Uzlaşma Günlük Toplam Teminat Hesabı Teminat Fiyatı Kar/Zarar Kar/Zarar Bakiyesi Çağrısı , , , , , , , , , , , , , , Günlük harekette de görüldüğü gibi yatırımcının almış olduğu pozisyon gereği (longuzun pozisyon) beklentisi endeks futures sözleşme fiyatındaki yükselme olduğu için sözleşme fiyatında düşüş yaşandığında zarar ediyor ve zarar da yatırdığı teminatı düşürüyor. Eğer beklentisi yönünde endeks futures sözleşme fiyatlarında artış olursa bu yatırımcı kar ediyor ve teminat hesabında artış oluyor. Pozisyonunu kapatana kadar geçen zaman süresince vadeli endeks sözleşmelerinin fiyatlarındaki düşüşten dolayı bir kez tarihinde teminat bakiyesi sürdürme teminatı olan YTL nin altına düşüyor ve Vadeli İşlemler Borsası tarafından teminatını başlangıç teminatına tamamlaması (7.700 YTL) çağrısı geliyor. Günlük hareket tablosunda finans müdürünün Nisan 2005 vadeli İMKB-30 sözleşmesindeki pozisyonunu kapattığında bu vadeli işlem sözleşmesinden elde ettiği kazancı veya kaybı günlük kar/zarar değerlerinin toplamında görülmekte olup Nisan 2005 vadeli İMKB- 30 endeks futures sözleşmesinden elde ettiği karı daha öncede bulduğumuz gibi YTL olarak görülmektedir. Bunun dışında finans müdürünün Nisan 2005 vadeli İMKB-30 sözleşmesindeki pozisyonunu kapattığında bu futures sözleşmesinden elde ettiği kazancı veya kaybını işlem 14

15 sonunda (pozisyonunu kapattığı zaman) kalan teminat bakiyesi ile işlem başında yatırdığı teminat bakiyelerinin farkından sözleşme süresi boyunca yapılan ve yatırılması zorunlu olan teminat çağrısı tutarlarını çıkararak da bulabiliriz. Buna göre 1 Mart 2005 tarihinde pozisyonun kapatılması ile Nisan 2005 vadeli İMKB-30 endeks futures sözleşmesinden elde ettiği kar veya zarar Tablo 10 daki gibi de hesaplanabilir; Tablo 10. Başlangıç Teminatı, Teminat Bakiyesi ve Teminat Çağrısı Tutarlarına Bakılarak Kar/Zararın Görülmesi Teminat Bakiye (YTL) Teminat Bakiyesi (-)Başlangıç Teminatı (-)Teminat Çağrısı Kar/Zarar Tablodan da görüldüğü gibi Nisan 2005 vadeli İMKB- 30 endeks futures sözleşmesinden 1 Mart 2005 tarihinde pozisyonun kapatılması ile oluşan kar daha önceki hesaplanan karla aynı çıkıp YTL dir İmkb-30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri İle Short Pozisyonlu Spekülasyon Yapılması Profesyonel bir spekülatör 14 Şubat 2005 tarihinde İMKB- 30 endeks değeri 35,660 olup İMKB- 30 a endeksli senet fiyatlarında düşme beklemektedir. Bu düşüşten kar elde etmek için 14 Şubat günü 20 adet İMKB-30 Haziran 2005 vadeli endeks futures sözleşmesini 37,115 endeks değerinden satıyor (yani short pozisyona geçiyor). 31 Mart 2005 tarihinde spekülatör pozisyon kapatmak için 20 adet İMKB-30 Haziran 2005 vadeli endeks futures sözleşmesi atın alıyor. Satın aldığı tarihte spekülatörün beklediği gibi hisse senetleri fiyatları düşüş göstermiş İMKB- 30 endeksinin spot fiyatı 31,250 olup, Haziran vadeli endeks futures sözleşmeleri 33,240 endeks değerinden işlem görmektedir. Buna göre spekülatörün bu işlemden karı Tablo 11 de görülmektedir; Tablo 11. Short Pozisyonlu Spekülasyon İşleminde Kar/Zarar SPOT PİYASA VADELİ PİYASA 14 Şubat 2005 İMKB-30 spot endeks 20 adet İMKB- 30 Haziran 2005 vadeli değeri = endeks futures sözleşmesini 37,115 endeks değerinden satıyor. 15

16 37,115 x100 x20 = YTL 31 Mart 2005 İMKB-30 spot endeks değeri = adet İMKB- 30 Haziran 2005 vadeli endeks futures sözleşmesini 33,240 endeks değerinden satın alıyor ve pozisyon kapatıyor. 33,240x100 x20 = YTL Net Kar/Zarar ( 37,115 33,240) x 100x20 = 7.750YTL( KAR) veya (37,115 33,240) x 0,5x20 = 7.750YTL( KAR) 0,005 veya YTL 66480YTL = 7.750YTL( KAR) Yapılması 5.4. İmkb-30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmeleri İle Long Pozisyonlu Spekülasyon Bir spekülatör 18 Şubat 2005 tarihinden sonraki iki hafta içinde hisse senedi fiyatlarında artış beklemektedir. Kar sağlamak için 18 Şubat 2005 tarihinde İMKB-30 Nisan 2005 vadeli endeks futures sözleşmesinden 35,110 endeks değerinden 500 adet almıştır. Bu tarihteki İMKB-30 spot endeks değeri ise dir. İki hafta sonra 04 Mart 2005 tarihinde spekülatörün beklentisi geçekleşmiş İMKB-30 endeksi artış değerine ulaşmıştır. Aynı tarihte Nisan 2005 vadeli endeks futures sözleşmesi ise 35,670 endeks değerinden işlem görmektedir. Spekülatör Nisan 2005 vadeli endeks futures sözleşmelerinden 500 tanesini 35,670 endeks değerinden satarak pozisyon kapatıyor. Buna göre spekülatörün karı/zararı Tablo 12 de görülmektedir; Tablo 12. Long Pozisyonlu Spekülasyon İşleminde Kar/Zarar SPOT PİYASA 18 Şubat 2005 İMKB-30 spot endeks değeri = VADELİ PİYASA 500 adet İMKB-30 Nisan 2005 vadeli endeks futures sözleşmesini 35,110 endeks değerinden satın alıyor. 33,110 x100 x500 = YTL veriyor. 04 Mart 2005 İMKB-30 spot 500 adet İMKB-30 Nisan 2005 vadeli endeks 16

17 endeks değeri = futures sözleşmesini 35,670 endeks değerinden satıyor. 35,670x100 x500 = YTL alıyor Net Kar/Zarar ( 35,670 33,110) x 100x500 = YTL( KAR) veya (35,670 33,110) x 0,5x500 = YTL( KAR) 0,005 veya YTL YTL = YTL( KAR) 5.5. İmkb-30 Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesinde Yayılma Pozisyonu Bir spekülatör, vadeli işlemler piyasasındaki fiyat dalgalanmalarından yararlanmak için İMKB- 30 endeks futures sözleşmeleri üzerine işlem yapmak aynı zamanda da yatırılması zorunlu olan başlangıç teminatı tutarından tasarruf sağlamak istemektedir. Bunun için de endeks futures sözleşmeleri üzerine vade spread i yapmaya karar vermiştir. Bu amaçla; 14 Şubat 2005 tarihinde 2 adet Şubat 2005 vadeli (111F_IX kodlu) İMKB- 30 endeks futures sözleşmesinde 36,010 değerinden uzun pozisyona (satın alıyor), 1 adet Nisan 2005 vadeli (111F_IX kodlu) İMKB- 30 endeks futures sözleşmesinde 36,530 değerinden kısa pozisyona (satıyor) geçiyor. Tablo Şubat 2005 de Uzlaşma Fiyatları Sözleşme Uzlaşma Fiyatı Şubat ,555 Nisan ,400 Kaynak: Şekil Şubat 2005 deki Pozisyon Durumu ubat 2005 Nisan 2005 Uzun Kısa Uzun Kısa Spread Buna göre hesapta bulunması gereken teminat 300 x 1= 300 YTL dir. 17

18 28 Şubat 2005 tarihinde Şubat 2005 vadeli endeks futures sözleşmelerin vadeleri dolduğu için bunlar satılarak Şubat 2005 vadeli sözleşmelerde pozisyon kapatılıyor. Bunun yanında 1 tanede Haziran 2005 vadeli endeks futures sözleşmesinde uzun pozisyona geçiliyor. Tablo Şubat 2005 de Uzlaşma Fiyatları Sözleşme Uzlaşma Fiyatı Şubat ,965 Nisan ,310 Haziran ,565 Kaynak: Şekil Şubat 2005 Tarihinde Pozisyondaki Durum ubat 2005 Nisan 2005 Haziran 2005 Uzun Kısa Uzun Kısa Uzun Kısa NET Spread Buna göre hesapta bulunması gereken teminat = 1 x 300 = 300 YTL Pozisyon Karı/Zararı= ((35,965-35,555)x100x1) Pozisyon Karı/Zararı= 41 YTL (KAR) 01 Mart 2005 tarihinde 2 tane Haziran 2005 vadeli İMKB-30 endeks futures sözleşmesinde uzun pozisyona geçilip, 2 tanede Ağustos 2005 vadeli (111F_IX kodlu) vadeli İMKB-30 endeks futures sözleşmesinde kısa pozisyona geçiliyor. Tablo Mart 2005 de Sözleşme Uzlaşma Fiyatları Sözleşme Uzlaşma Fiyatı Nisan ,375 Haziran ,075 Ağustos ,100 Kaynak: Şekil Mart 2005 Tarihinde Pozisyondaki Durum Nisan 2005 Haziran 2005 Ağustos 2005 Uzun Kısa Uzun Kısa Uzun Kısa NET Spread 2 Spread Buna göre hesapta bulunması gereken teminat = 3 x 300= 900 YTL 18

19 Pozisyon Karı/Zararı = 0 31 Mart 2005 tarihinde spekülatör tüm pozisyonlarını kapatarak vadeli işlemler piyasasından çekilmek istemektedir. Buna göre bu tarihte 1 adet Nisan 2005 vadeli İMKB-30 endeks futures sözleşmesi ve 2 adet Ağustos 2005 vadeli İMKB- 30 endeks futures sözleşmesi alacak, 3 tanede Haziran 2005 vadeli İMKB- 30 endeks futures sözleşmesi satacaktır. Tablo Mart 2005 Tarihinde Sözleşme Uzlaşma Fiyatları Sözleşme Uzlaşma Fiyatı Nisan ,645 Haziran ,240 Ağustos ,830 Kaynak: Şekil Mart 2005 Tarihinde Pozisyondaki Durum Nisan 2005 Haziran 2005 Ağustos 2005 Uzun Kısa Uzun Kısa Uzun Kısa NET Tüm pozisyonlar kapandığı için bulundurulması gereken teminat sıfırlanır. Pozisyon Karı/Zararı = (36,400-32,645) x 100 x 1 + (33,240-37,565) x 100 x 1 + (33,240-37,075) x 100 x 2 + (38,100-33,830) x 100 x 2 Pozisyon Karı/Zararı = 375,5 + (- 432,5) + (- 767) Pozisyon Karı/Zararı = 30 YTL (KAR) Net Pozisyon Karı/ Zararı= 41 YTL+ 30 YTL Net Pozisyon Karı/ Zararı= 71 YTL (KAR) 5.6. Döviz ve Endeks Vadeli İşlem Sözleşmesi Örneği Bir portföy yöneticisinin elinde dolar nakit para vardır. Bu portföy yöneticisi 14 Şubat 2005 tarihinde İMKB-30 endeksiyle birebir hareket eden hisselerden oluşan bir portföy kurmak istemektedir. Ancak elindeki $ ı YTL ye çevirmesi gerektiği için kur riskiyle karşı karşıyadır. 14 Şubat 2005 tarihinde döviz spot kuru $/YTL 1,3152 dir. Portföy yöneticisi kurlardaki yükselmeye karşı kendisini vadeli işlemler piyasasında korumaya almak istemekte ve bu amaçla 14 Şubat 2005 tarihinde vadeli işlemler piyasasından 19

20 Haziran 2005 vadeli (301F_FXUSD0605 kodlu) dolar futures kontratı satın almaktadır. Haziran 2005 vadeli dolar futures sözleşmesinin 14 Şubatta 1,3895 YTL den işlem görmektedir. Aynı zamanda portföy yöneticisi İMKB-30 a paralel olarak hareket eden senetlerden oluşan bir portföy kurmak istediği için hisse senetlerindeki değer düşüşüne karşı koruma sağlamak içinde İMKB-30 endeks futures sözleşmesi imzalamak istemektedir. Bu amaçla da hisse senetlerindeki düşüşe karşıda portföy yöneticisi İMKB-30 Nisan 2005 vadeli endeks futures sözleşmesi satmıştır. İMKB-30 endeksinin 14 Şubat 2005 tarihindeki spot değeri 35,661 den, İMKB-30 Nisan 2005 vadeli endeks futures sözleşmesi ise 36,400 endeks değerinden işlem görmektedir. 5 Nisan 2005 tarihi geldiğinde portföy yöneticisi artık elindeki hisse senetlerini paraya çevirip ilk baştaki dolar pozisyonuna geri dönmek istemektedir. 5 Nisan 2005 tarihinde dolar spot kuru 1,364 YTL, İMKB-30 endeksi ,780, Nisan 2005 vadeli endeks futures sözleşmesi 32,485, Haziran 2005 vadeli dolar futures sözleşmesi 1,4125 YTL den işlem görmektedir. Dolara verilen faiz oranı yıllık yaklaşık %3 olarak alınmış ve işlemlerde kullanılmıştır. İlgili fiyatları bir Tablo 17 de gösterirsek; Tablo 17. Spot ve Vadeli Fiyatlar 14 Şubat Tarihinde İMKB-30 Endeks Değeri Nisan Tarihinde İMKB-30 Endeks Değeri , Şubat Tarihinde Nisan Vadeli İMKB-30 Endeks Futures Fiyatı 36,400 5 Nisan Tarihinde Nisan Vadeli İMKB-30 Endeks Futures Fiyatı 32, Şubat 2005 Tarihindeki Spot $/YTL Kuru 1,3152 YTL 5 Nisan 2005 Tarihindeki Spot $/YTL Kuru 1,364 YTL 14 Şubat Tarihinde Haziran Vadeli Dolar Futures Fiyatı 1,3895 YTL 5 Nisan Tarihinde Haziran Vadeli Dolar Futures Fiyatı 1,4125 YTL Kaynak: Portföy yöneticisi hisse senedi almadan önce YTL ye çevirdiği dolarlar için döviz kurundaki artışa karşılık döviz futures sözleşmesi satın alacaktır. Bir döviz futures sözleşmesinin büyüklüğü 1000$ olduğu için $ 1.000$ = 4.000a det döviz futures sözleşmesi satın alacaktır. Buna göre döviz vadeli işlem piyasasındaki kar/zararı Tablo 18 de gösterilirse; Tablo 18. Döviz Vadeli İşlem Sözleşmesinden Elde Ettiği Kar/Zarar SPOT PİYASA VADELİ PİYASA 14 Şubat $x1,3152 = YTL adet Haziran 2005 vadeli döviz futures sözleşmesini 20