GÜNEY MARMARA BÖLGES ZEYT NL KLER NDE VERTICILLIUM SOLGUNLU UNUN YAYGINLI I VE ETMEN N PATOT PLER N N BEL RLENMES

Transkript

1 EGE ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ (YÜKSEK L SANS TEZ ) GÜNEY MARMARA BÖLGES ZEYT NL KLER NDE VERTICILLIUM SOLGUNLU UNUN YAYGINLI I VE ETMEN N PATOT PLER N N BEL RLENMES Mine HANTAL Bitki Koruma Anabilim Dal Bilim Dal Kodu: Sunu tarihi: 2 Temmuz 2008 Tez Dan man : Prof. Dr. Mehmet YILDIZ Bornova- zmir

2 II

3 III Mine HANTAL taraf ndan YÜKSEK L SANS TEZ tezi olarak sunulan Güney Marmara Bölgesi Zeytinliklerinde Verticillium Solgunlu unun Yayg nl ve Etmenin Patotiplerinin Belirlenmesi ba l kl bu çal ma E.Ü. Lisansüstü E itim ve Ö retim Yönetmeli i ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü E itim ve Ö retim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyar nca taraf m zdan de erlendirilerek savunmaya de er bulunmu ve.../.../2008 tarihinde yap lan tez savunma s nav nda aday oybirli i/oyçoklu u ile ba ar l bulunmu tur. Jüri Üyeleri: mza Jüri Ba kan : Raportör Üye : Üye :

4 IV

5 V ÖZET GÜNEY MARMARA BÖLGES ZEYT NL KLER NDE VERTICILLIUM SOLGUNLU UNUN YAYGINLI I VE ETMEN N PATOT PLER N N BEL RLENMES HANTAL, Mine Yüksek Lisans Tezi, Bitki Koruma Anabilim Dal Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Mehmet YILDIZ Temmuz 2008, 72 sayfa Güney Marmara Bölgesi zeytin bahçelerinde Verticillium Solgunlu un durumunu belirlemek amac yla bir sörvey çal mas düzenlenmi tir. Bal kesir, Bursa, Çanakkale ve Yalova illerinde hastal n yayg nl k oran %84,26 olarak bulunmu tur. Bölgede incelenen 108 bahçede a ac n 358 inde hastal k belirtileri saptanm t r. Bölgede hastal a ortalama yakalanma oran %0.63 ve hastal k iddeti de eri %0.16 olarak belirlenmi tir. 14 zeytin ve 6 sebze kökenli 20 V. dahliae izolat ile yürütülen çal malarda, izolatlar 3 VCG grubu (VCG1A, VCG2A ve VCG2B) içinde yer alm lard r. Tüm sebze izolatlar VCG2B grubu içine girmi lerdir. 20 izolatla yürütülen bir seri in-vitro ve in-vivo testle, izolatlar n patotipleri belirlenmeye çal lm t r. Manzanilla zeytin çe idinde %10 ile %87 aras nda hastal k iddeti de eri ile 9 zeytin ve 1 biber kökenli izolat patojenik bulunmu tur. Virulensleri, sklerot biçimleri, patojenisiteleri ve belirtileri ve VCG gruplar dikkate

6 VI al narak, 7 zeytin kökenli V. dahliae izolat D patotipi (T-1) ve 2 zeytin ve 1 biber kökenli izolat yaprak dökmeyen ND patotipi (SS-4) olarak belirlenmi tir. Anahtar sözcükler: Zeytin, Verticillium solgunlu u, yayg nl k ve yakalanma oran, patotipler

7 VII ABSTRACT PREVALENCE AND INCIDENCE OF VERTICILLIUM WILT AND DETERMINATION OF ITS PATHOTYPES IN SOUTH MARMARA REGION OLIVE AREAS HANTAL, Mine M.S in Department of Plant Protection Supervisor: Prof. Dr. Mehmet YILDIZ January 2008, 72 pages A survey was conducted in order to determine the Verticillium wilt incidence in olive orchards in the Southern Marmara Region. The prevalence of disease in Bal kesir, Bursa, Canakkale and Yalova Provinces is 84,26%. The symptoms were determined in 358 of the olive trees in 108 orchards. Disease incidence in the region is 0.63% and the intensity of disease is 0.16%. The study was done by 14 isolates obtained from olives and 6 isolates obtained from vegetables. Totally 20 isolates were assigned to 3 VCG groups (VCG1A, VCG2A and VCG2B). All vegetable isolates are assigned in VCG2B. 20 isolates were studied in vivo and in vitro to examine their pathotypes. 9 isolates obtained from olive and 1 isolate obtained from pepper had been pathogenic to Manzanilla having the intensity of disease between 10% and 87%. 7 Verticillium dahliae isolates obtained from olive has been determined as D pathotype (T-1) and 2 isolates obtained from olive and 1

8 VIII isolate obtained from pepper had been determined as ND pathotype (SS- 4) in difference to their virulences, shapes of microsclerotia, pathogenicity and VCG groups. Key words: Olive, Verticillium wilt, prevalence and incidence, pathotypes

9 IX TE EKKÜR Bu ara t rma konusunda bana çal ma olana sa layan ve çal mam n her a amas nda e siz bilgi birikimi ve tecrübeleri ile beni yönlendiren, bilgilerini, katk lar n ve yard mlar n esirgemeyen çok de erli hocam Prof. Dr. Mehmet Y ld z a en içten duygular mla te ekkürlerimi sunar m. Ayr ca çal malar m s ras nda bana bir aile ferdi gibi davranan ve her daim yard mc olan, Topar Laboratuar nda birlikte çal t m z k ymetli hocalar m Prof. Dr. Nafiz Delen, Prof. Dr. Figen Y ld z ve Doç. Dr. Pervin K nay a te ekkür ederim. V. dahliae izolatlar n n VCG gruplar n belirlemede yak n deste ini gördü üm Mustafa Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü ö retim üyesi Yard. Doç. Dr. Sibel Dervi e çok te ekkür ederim. Çal ma 2007-ZRF-031 proje kapsam nda Ege Üniversitesi Rektörlü ü taraf ndan desteklenmi tir. E.Ü. Rektörlü ü ne bu destek için te ekkür ederim. Ayr ca destekleri ve yard mlar için babam Mitat Hantal, annem Nermin Hantal ve karde im Cem Hantal a çok te ekkür ederim.

10 X

11 XI Ç NDEK LER Sayfa No ÖZET... V ABSTRACT...VII TE EKKÜR... IX EK LLER D Z N... XIII Ç ZELGELER D Z N... XV 1. G R ÖNCEK ÇALI MALAR Verticillium dahliae nin Tan m, Ya am Döngüsü ve Ekolojisi Hastal n Yayg nl ve Ekonomik Önemi Hastal k Geli imi ve Etmen zolasyonuna S cakl n Etkisi V. dahliae Populasyonunda VCG ve Patotipler MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Ara t rma alan Ara t rmada kullan lan besiyerleri Ara t rmada kullan lan V. dahliae izolatlar Ara t rmada kullan lan bitki materyali Yöntem Sörvey çal mas Örnek al n m zolasyon ve tan çal malar Patotiplerin belirlenmesi... 25

12 XII 4. SONUÇLAR VE DE ERLEND RME Sörvey Sonuçlar zolasyon Sonuçlar In-vitro Testler V. dahliae izolatlar n n geli imi üzerine s cakl n etkisi V. dahliae izolatlar n n mikrosklerot özellikleri Vejetatif Uyum Gruplar n n belirlenmesi In-vivo Testler TARTI MA...50 KAYNAKLAR...59 ÖZGEÇM...72

13 XIII EK LLER D Z N ekil Sayfa No 1.1.Türkiye zeytin üretim bölgeleri Zeytin üretimin de erlendirilmesi Güney Marmara l ve lçelerinde zeytin a açlar nda görülen Verticillium Solgunlu u nun bulunma oranlar Güney Marmara l ve lçelerinde zeytin a açlar nda görülen Verticillium Solgunlu u nun a açlardaki enfeksiyon durumuna göre bulunma oranlar Zeytin a ac n n tek dal nda gözlenen akut solgunluk Zeytin a ac n n tek dal nda gözlenen kuruma Zeytin a ac n n tek dal nda gözlenen kuruma belirtisi Zeytin a ac n n tek dal nda gözlenen kuruma belirtisi Zeytin a ac n n tek dal nda gözlenen kuruma belirtisi Zeytinin a aç yar s nda kuruma belirtisi Zeytinin a aç yar s nda kuruma belirtisi Ayval k 2 izolat n n 4 farkl s cakl ktaki (20, 24,27 ve 30 C) geli im farkl l klar Mudanya 2 izolat n n 4 farkl s cakl ktaki (20, 24,27 ve 30 C) geli im farkl l klar Mudanya 4 izolat n n 4 farkl s cakl ktaki (20, 24,27 ve 30 C) geli im farkl l klar znik 2 izolat n n 4 farkl s cakl ktaki (20, 24,27 ve 30 C) geli im farkl l klar... 43

14 XIV Erdek 2 izolat n n nsal yap daki mikrosklerotlar n n görünümü (mikroskopta 40X/0,65 büyütmede) Karacabey 1 izolat n n teksel yap daki mikrosklerotlar n n görünümü (mikroskopta 40X/0,65 büyütmede) Ayval k 2 V. dahliae izolat n n Manzanilla zeytin çe idindeki etkisi Gemlik 1 V. dahliae izolat n n Manzanilla zeytin çe idindeki etkisi Biber kökenli V. dahliae ( znik 2) izolat n n Manzanilla zeytin çe idindeki etkisi...49

15 XV Ç ZELGELER D Z N Çizelge Sayfa No 3.1. Sörvey alan ndaki illerin ilçelerindeki zeytin a ac say s ve buna ba l olarak ziyaret edilen zeytin bahçesi say s Güney Marmara zeytinliklerinde izolasyona yönelik örneklerin a açtaki belirti tipine göre da l mlar Güney Marmara Bölgesi zeytinliklerinde görülen Verticillium Solgunlu u nun yayg nl k oran Güney Marmara Bölgesi zeytinliklerinde görülen Verticillium Solgunlu u nun yakalanma oran Güney Marmara Bölgesi a açlar nda görülen kurumalar n a açtaki belirti tipine göre da l mlar V. dahliae izolatlar n n farkl s cakl klarda ekiminin iki hafta sonra saptanan ortalama koloni çaplar ve günlük geli im h zlar V. dahliae izolatlar n n farkl s cakl klarda ekiminden 2 hafta sonra saptanan ortalama koloni çaplar ve günlük geli im h zlar V. dahliae izolatlar n n Vejetatif Uyum Gruplar Manzanilla zeytin çe idinde Verticillium dahliae izolatlar n n patojenisiteleri V. dahliae izolatlar n n patotipleri... 57

16

17 1 1. G R Anavatan Güneydo u Anadolu da Antalya-Hatay-Mardin üçgeni olarak bildirilen zeytin a ac (Olea europaea L.), en iyi geli me ko ullar n Akdeniz iklim ku a nda bulmaktad r (Canözer, 1991; Ünsal, 2000). Günümüzde 29 u kuzey, 8 i güney yar m kürede bulunan 37 ülkede zeytin yeti tiricili i yap lmakta, yakla k 8,5 milyon hektarl k alanda 900 milyon zeytin a ac bulunmaktad r. Yakla k 16 milyon tonluk dünya zeytin üretiminin %72.7 si AB ülkelerinde ( spanya, talya, Yunanistan, Portekiz, Fransa), %18.65 i de Türkiye nin de içinde yer ald di er Akdeniz ülkelerinde (Türkiye, Suriye, Tunus, Fas) ve %8.7 si di er ülkelerde bulunmaktad r. Türkiye dünya zeytin üretiminde % 7.9 luk bir payla 4. s rada yer almaktad r (Erten ve ark., 2005; Ono ur ve ark., 2001; Tunç, 2003). Yine, Türkiye gerek dünya zeytin ya ve gerekse dünya sofral k zeytin ticaretinde s ras yla %10.7 lik ve %11.4 lük paylarla önemli bir yere sahiptir. Türkiye nin önemli tar msal ürünleri içinde yer alan zeytin, ç ve Do u Anadolu bölgeleri d nda, tüm bölgelerde yeti tirilmektedir ( ekil 1.1). 81 ilin 37 sinde, 843 ilçenin 280 ninde zeytin yeti tiricili i yap lmaktad r (Öztürk, 2006). Ancak, as l üretim Ege ve Marmara Bölgeleri nde yo unla m t r.

18 2 ekil 1.1.Türkiye zeytin üretim bölgeleri Ege Bölgesi nde ya l k, Marmara Bölgesi nde ise sofral k üretim hakim durumdad r. Türkiye de üretilen zeytinin % 70,6 s ya l k ve % 29,4 ü sofral k olarak de erlendirilirken, Marmara Bölgesi nde sofral k üretimin pay % 83 ü bulmaktad r ( ( ekil 1.2). Türkiye statistik Kurumu na göre, ülkemizde zeytin 2003 y l nda 6 milyon 250 bin dekar alanda yap lmakta ve 102 milyon 750 bin a açtan, y lda 1 milyon 850 bin ton ürün elde edilmektedir. Zeytin ve ürünleri ortalama 200 milyon dolar civar nda bir d ticaret hacmine kaynakl k etmekte ve yakla k 400 bin ailenin geçim kayna n olu turmaktad r (Öztürk, 2006).

19 3 ekil 1.2. Zeytin üretimin de erlendirilmesi Her tar msal üründe oldu u gibi, zeytinde de verim ve kaliteyi olumsuz yönde etkileyen birçok hastal k ve zararl bulunmaktad r. Zeytin yeti tiricili i yap lan tüm ülkelerde, zeytin a ac n n en önemli hastal klar ndan biri Verticillium dahliae (Kleb.) nin neden oldu u solgunluk hastal d r. Hastal k etmeninin, geni bir konukçu dizisine sahip olmas, toprak kaynakl bir patojen olmas ve kimyasal sava m n n olmamas hastal n önemini kat ve kat artt rmaktad r. Hastal k etmeni fungus ülkemizde 1940 l y llardan beri bilinmesine kar n, zeytinde varl 1970 y l nda Ayval k ve Milas zeytinliklerinde belirlenmi tir (Saydam and Copçu, 1972). Bu hastal n ülkemizde, özellikle sulanan, çok sürülen ve ara ziraat n yap ld taban arazilerde yayg nla mas dikkati çeken bir sorun olarak ortaya ç km t r. Ayr ca pamuk ve domates

20 4 gibi patojenin konukçusu oldu u ürünlerin yeti tirildi i alanlarda kurulan zeytinliklerde hastal k h zla yayg nla m t r. Bu geli meler üzerine, 2000 li y llarda özellikle Ege Bölgesinde hastal n durumunu belirlemeye yönelik çal malar yap lm t r. Daha sonra çal malar, zeytin yan nda di er konukçularda da sorun olan V. dahliae populasyonunun baz özelliklerini belirlemeye yönelik alanlara da kayd r lm t r. Bütün bunlara kar n, yukar daki aç klamalarda da görüldü ü gibi,özellikle sofral k üretimde önemli bir yeri olan Marmara Bölgesi zeytinliklerinde Verticillium solgunlu una yönelik çal malar n say s çok azd r. Di er yandan bölge zeytin çe itlerinden Erdek ya l k, Siyah salamural k, Samanl ve özellikle Gemlik çe itlerinin yap lan çal malarda hastal a dayan kl ve orta derecede duyarl olarak saptanmas, bölgede hastal n durumunun belirlenmesinin önemini artt rm t r (Erten, 2004). Ayr ca çok az say da izolatla çal lmakla birlikte, Marmara Bölgesine ait zeytin kökenli V. dahliae izolatlar Ayval k kökenli 2 izolat d nda, Ege Bölgesi izolatlar ndan çok farkl olarak VCG2A gurubunda yer alm lard r (Dervi ve ark. 2007). Bütün bunlara ra men, bölgede üreticilerden hastal kla ilgili sürekli ikayetler de gelmektedir. Bu nedenlerle, öngörülen bu çal mayla bir yandan bir sörvey ile Güney Marmara Bölgesinde hastal n durumunu, di er yandan da bölgedeki V. dahliae populasyonunun patotiplerini belirlemek amaçlanm t r.

21 5 2. ÖNCEK ÇALI MALAR 2.1. Verticillium dahliae nin Tan m, Ya am Döngüsü ve Ekolojisi Verticillium; Hphomycetes s n f na ait, renksiz hiflerin görüldü ü, vasat geli im h z na sahip koloniler olu turan toprak kaynakl bir fungustur. Morfolojik özellikleri tan mlanmas n oldukça kolayla t r r. Konidioforlar, vejetatif hiften çok farkl la m olup, vertisillat dallanma gösterirler. Sporojen hücreler fialid niteli inde olup, konidioforlar üzerinde bir noktadan çepeçevre ç km olarak bulunurlar. Renksiz veya parlak renkli, ço unlukla tek hücreli olan konidiumlar fialidler üzerinde slak ba ç klar halinde bulunurlar (Domsch et al., 1980; Melouk, 1992). Verticillium dahliae konukçusu oldu u bitkilerin ölü dokular nda olu turdu u mikrosklerotlar ile toprakta uzun y llar canl l n devam ettirir. Topra a bula an etmen, burada canl l n 10 y l yada daha fazla sürede koruyabilmektedir (Green, 1980). Topra n üst k s mlar nda bulunan etmenin mikrosklerotlar, kültürel i lemler, sulama ve rüzgar gibi etkenlerle yay l rlar. Hasta zeytin yapraklar n n yere dökülmesiyle topraktaki hastal k miktar n n artt belirtilmi tir (Hiemstra, 1998). Etmenin salma sulama ile de yak n mesafelere yay labildi i çal malar ile ispatlanm t r (Thanassoulopoulos et al., 1981). Etmenin uzun mesafelere yay lmas ise hastal kl bitki materyali kullan m ile gerçekle mektedir. Fidanl klarda etmenle bula k materyallerin kullan lmas, etmenin yeni alanlara ta nmas na neden

22 6 olmaktad r (Sinclair et al., 1987). Ayr ca, fidanl klarda da hastal k sorun olmakta ve bu yolla yeni alanlara bula abilmektedir. Yunanistan da fidanl klar n %33 ünü içeren bir ara t rmada, 18 fidanl ktan 11 inde hastal k etmeni 3 ya ndaki fidanlardan izole edilmi tir (Thanassoulopoulos, 1993). Nitekim ülkemiz fidanl klar nda bu yönlü yap lan bir çal mada, 9 fidanl n 4 ünde, 10 dam zl k bahçenin yar s nda Verticillium Solgunlu u saptanm ve etmen izole edilmi tir (Çelebi, 2002). Hatta hastal k ile bula k tarlalarda beslenen koyunlar n gübresiyle, etmenin canl l n yitirmeden yeni alanlara ta nabildi i de bildirilmi tir (Lopez-Escudero and Blanco-Lopez, 1999). Hastal kl bitkilere ait art klar n patojenden ari bölgelere götürülmeleri de uzak mesafeli ta nmada etkili olabilmektedir (Schnathorst and Sibbet, 1971). Son yap lan çal malar, etmenin zeytinlerde tohumla da ta nabildi ini ortaya koymu tur (Karajeh, M. R., 2006). Verticillium dahliae gibi solgunluk patojenlerinin neden oldu u hastal k belirtisi, öncelikle su iletim sisteminin engellenmesi sonucu ortaya ç kmaktad r. Patojenin etkisiyle, lokal iletim demeti t kan kl klar olu ur ve bitkide su stresi ba lar. Bunun sonucu; bitkide solgunluk, kuruma ve yaprak dökümü gibi belirtiler olu ur. E er t kal iletim demetinin yerine yeni ve sa l kl bir ksilem demeti olu mazsa, ölüm meydana gelir (Hiemstra, 1998). Hastal kl a açlar n sürgün ve dallar n n uçtan geriye do ru kurumas Verticillium Solgunlu u nun en tipik belirtisidir. Ayr ca, dallar, sürgün ve yapraklar ye ilimsi rengini kaybederek kahverengiye dönmektedir. A açta ana dal n kabuk dokusunun menek e rengine dönmesi ve renk de i iminin zamanla tüm a aca yay lmas izlenirken, bu belirtilerin görüldü ü a açlar n belirti

23 7 gösteren dallar ndan boyuna kesitler al nd nda ksilemin koyu kahverengiye dönü tü ü görülmektedir (Agrios, 2005). Zeytinlerde V. dahliae akut solgunluk (apopleksi) ve ölüm, ya da kronik solgunluk ya da yava ölüm olarak aç klanabilecek iki belirti tipi olu turmaktad r. Bu iki farkl belirti tipi farkl ülkelerde bir çok ara t r c taraf ndan tan mlanm t r (Al-Ahmad and Mosli, 1993, Rodrigez Jurado et al., 1993, Serrhini and Zeroual, 1995, Thanassoulopoulos et al., 1979, Tosi and Zazzerini, 1998, Vigouroux, 1975). Akut solgunluk, genel olarak k sonundan erken ilkbahara kadar geli mektedir. Sürgün ve dallar h zla kuruyarak ölürler. Bunun sonucu tüm a aç ölüme gidebilir (Jimenez- Diaz et al., 1998). Buna kar n kronik solgunluk ise, öncelikle çiçeklerin nekroze olmas ile tan mlan r. Hasta dallar üzerindeki yapraklar donuk ye ile döner ve k tan önce dökülürler. Bu belirtiler ilkbaharda akut solgunluk belirtilerinden sonra ortaya ç kmaktad r Hastal n Yayg nl ve Ekonomik Önemi Verticillium Solgunlu u, Dünyada ve Türkiye de zeytinliklerde önemli ekonomik kay plara yol açabilen ve a açlar n tamamen ölümüne dek sonuçlar do urabilen en önemli fitopatolojik sorunlar ndan biridir. Hastal k ilk kez 1946 y l nda talya dan bildirilmi, bunu 1950 de ABD ve 1952 de Yunanistan izlemi tir (Tjamos, 1993). Daha sonra, Türkiye (Saydam and Copcu, 1972), Fransa (Vigouroux, 1975), spanya (Cabellero et al., 1980), Suriye (Al-Ahmad and Mosli, 1993), K br s, srail, Lübnan ve Tunus (Tjamos, 1993) ve Fas (Serrhini and Zeroual, 1995) da hastal n varl saptanm t r. Ülkemizde hastal k önceleri

24 8 pamuk ve baz sebzelerde ve daha sonra da, zeytinde 1972 y l nda Milas ve Ayval k zeytinliklerinde saptanm (Saydam and Copçu 1972) bunun yan s ra son 10 y lda zeytinde oldukça fazla yay lm t r (Ono ur ve ark., 2001). Hastal n yayg nl ve yakalanma oran ile ilgili birçok çal ma yap lm t r. Yunanistan da y llar nda yürütülen bir sörvey çal mas nda a açlar n %2 ve 3 ünün hastal ktan etkilendi i ve bunlar n %1 inin öldü ü saptanm, olu an toplam verim kayb n n da %1 civar nda oldu u ortaya konmu tur (Thanassoulopoulos et al., 1979). Yine spanya n n güneyinde genç zeytin bahçelerinde yürütülen bir sörvey çal mas nda, 122 zeytin bahçesinden %38.5 inin %10-90 oran nda de i en bir yakalanma oran ile hastal ktan etkilendi i ortaya konmu tur (Blanco-Lopez et al., 1984). Suriye de oldukça uzun bir süre farkl bölgelerde yürütülen çal malarda, hastal n yakalanma oran n n % aras nda de i ti i ve toplam üretimde %1-2,3 oran nda bir kayba neden oldu u ortaya konmu tur (Al-Ahmad and Mosli, 1993). Fas ta incelenen 128 zeytin bahçesinin yakla k %60 n n %10-30 aras nda de i en oranlarda hastal ktan etkilendi i saptanm t r (Serrhini and Zeroural, 1995). Hastal a yakalanma oran ve hastal k iddetini belirlemeye yönelik çal malarda, hastal n daha çok 5-6 ya ndaki a açlar etkiledi i, ancak etmenin 50 ya ndaki a açlar da hastaland rabildi i belirlenmi tir (Jimenez-Diaz et al., 1998). Di er yandan, hastal n yeni kurulan bahçelerde daha çok gözlendi i bildirilmektedir. Nitekim spanya da yeni kurulan zeytin bahçelerinin %27 sinde hastal k saptanm t r

25 9 (Sanchez-Hernandez et al., 1996). Daha önce de belirtildi i gibi, hastal n daha önceden pamuk, domates gibi V. dahliae ye duyarl bitkilerin yeti tirildi i alanlarda olu turulan zeytinliklerde daha büyük sorun yaratt bildirilmektedir (Al-Ahmad and Mosli, 1993; Rodriguez- Juradao et al., 1993; Serrhini and Zeroural, 1995; Thanassoulopoulos et al., 1979). Tüm dünyada oldu u gibi, ülkemizde de zeytinlerdeki Verticillium Solgunlu u, a açlar n ölümüne dek varan sorunlara kaynakl k etti inden, zeytinin en önemli hastal klar ndan birisi olarak kabul edilmektedir. Ülkemizde ilk kez Milas ve Ayval k zeytinliklerinde belirlenen hastal k (Saydam and Copçu 1972), özellikle sulanan, çok i lenen ve ara ziraatin yap ld zeytin alanlar nda gittikçe önemini artt rm t r. Hastal n Türkiye deki baz bölgelerde zeytin bahçelerindeki durumunu belirlemek amac yla Ayd n ilinde (Benlio lu ve ark., 2000) ve Bat Anadolu Bölgesi illerinde (Ono ur ve ark., 2001) iki sörvey çal mas yürütülmü tür. Ula lan sonuçlar daha sonra bildiri veya makale olarak yay mlanm t r (Benlio lu ve ark., 2001; Yolageldi, 2003; Yolageldi ve ark., 2001, 2003). Ayd n, Bal kesir, Çanakkale, zmir, Manisa ve Mu la illerini içeren, 1998 ve 1999 y llar nda gerçekle tirilen bir sörvey çal mas nda, 124 bahçede de erlendirmeler yap lm t r. Hastal n yayg nl k oran n n 1998 ve 1999 y llar nda s ras yla %49-%60 oldu u tespit edilmi tir. Çal mada, belirti saptanan zeytinliklerde yakalanma oran, y llara göre

26 10 ortalama olarak %0.8 ve %1 aras nda de i mi tir (Ono ur ve ark., 2001; Yolageldi, 2003; Yolageldi ve ark.,2001, 2003) y llar nda Ayd n ilinde taban arazide kurulu zeytinliklerde yürütülen sörvey çal mas nda, 44 zeytin bahçesinde a aç incelenmi ve bunlar n 1439 unun de i ik oranlarda solgunluk hastal ndan etkilendi i belirlenmi tir. ncirliova (%28.96), Kuyucak (%24.70) ve Buharkent (%16.13) ilçeleri yüksek yakalanma oran ile dikkati çekmi lerdir. Hastal n a açlardaki etkisi aç s ndan bir de erlendirmeye göre; Buharkent (%16.13) tek dal kurumas, ncirliova (%26.81) yar a aç kurumas ve Kuyucak (%14.05) tüm a ac n kurumas biçiminde belirtilerle öne ç km lard r (Benlio lu ve ark., 2000, 2001) y llar nda zeytin fidanl klar n n yayg n oldu u, Bursa, Bal kesir ve Ayd n illerindeki zeytin fidanl k ve dam zl k alanlar nda yap lan bir çal mada, V. dahliae nin yayg nl k oran, Orhangazi fidanl klar nda, %44.4 ve dam zl k zeytin bahçelerinde %50 olarak saptanm t r (Çelebi, 2002). Bölgede sadece Bal kesir ve Çanakkale ilçelerinin baz lar nda bir sörvey çal mas yap lm t r. Bal kesir ilinde hastal n yayg nl k oran 1998 ve 1999 y llar nda % 41 ve %57 iken, bu de er Çanakkale ilinde her iki y l için de %29 olmu tur. Ancak, etmen solgunluk görülen bitkilerden, Bal kesir ilinde 173 bitkinin 11 inden (%6,4), Çanakkale ilinde ise, 19 bitkinin sadece 1 tanesinden (%5,3) izole edilebilmi tir (Ono ur ve ark., 2001; Yolageldi; 2003; Yolageldi ve ark., 2001; 2003).

27 Hastal k Geli imi ve Etmen zolasyonuna S cakl n Etkisi Genel olarak ilkbaharda C lik, yaz n ise C aras nda dalgalanma gösteren s cakl klar n hastal k ç k n kolayla t rd bildirilmektedir. Hastal k etmeninin zeytin a açlar ndan izole edilmesinde mevsimsel de i iklikler oldu u bildirilmi tir. Bu konuda ilk yap lan çal mada, k ve ilkbaharda kolayl kla izole edilen etmenin, belirtilerinin iddetli olarak görülmesinde ra men, yaz n izole edilemedi i sonucu elde edilmi tir. Bu sonuç ile, fungusun a r yüksek yaz s caklar nda öldü ü kan s na var lm t r (Wilhelm and Taylor, 1965). Baz zeytin bahçelerinde hastal n daha az iddetli görülmesi ve a açlar n iyile mesi, etmenin s cakl k isteminden ve baz rklar n zay f virulensinin olmas ndan kaynaklanabilece i bildirilmi tir (Al-Ahmad and Mosli, 1993). Etmenin özellikle duyarl zeytin çe itlerinden y l boyunca izole edildi ini belirten ara t r c lar vard r (Al-Ahmad and Mosli, 1993; Thanassoulopoulos et al., 1979). Hastal n a ac tüm mevsimlerde etkileyebildi ini ancak, etmenin bitkiden izolasyonunda özellikle Eylül ay nda %70 oran nda ba ar sa land talya da yap lan 5 y ll k bir çal ma ile belirtilmi tir. Bunun yan s ra çal mada, hava s cakl klar ndaki ani dü ü veya ç k ile etmenin bitki dokular nda inaktive olabilece i sonucuna ula lm t r (Tosi and Zazzerini, 1998).

28 V. dahliae Populasyonunda VCG ve Patotipler Verticillium dahliae seksüel devresi bilinmeyen ve konukçu özelle mesi olmayan bir fungustur. Bu nedenlerle V. dahliae populasyonlar n n genetik farkl l klar vejetatif uyum gruplar ile olmaktad r. Vejetatif uyum, hifsel anastomosis e maruz kalan rklar n heterokaryon olu turma yetene idir (Korolev et al., 2000b). Burada ortak bir stoplazma içerisinde iki ebeveyn streynin çekirdeklerini içeren canl birle mi hücreler bulunmaktad r. Anastomosis; birbirlerine yana m hiflerden d ar ya do ru geli en özel yan dallar aras nda olu ur. Bu ekilde iki hifi ba layan anastomosis köprüleri olu ur. Birle en hücreler H eklinde ve iki çekirdeklidirler. Hif boyunca hücreden hücreye çekirdek göçü olmaz. Bu iki çekirdekli hücreler ço alma özelli ine sahip de ildirler (Puhalla and Mayfield, 1974 e atfen Katan, 2000). Birbiriyle anastomose olarak heterokaryon olu turan ve anastomosis i gerçekle tiren fungal rklar, vejetatif uyumlu olarak de erlendirilir ve ayn VCG (Vegetative Compatibility Group=Vejetatif Uyum Grubu) ndad rlar. Birbiriyle anastomose olmayan izolatlar ise vejetatif uyumsuz olarak dü ünülür (Joaquim and Rowe, 1990). Vejetatif Uyum Gruplar çal malar nda izolatlar ba l ca VCG1, VCG2, VCG3 ve VCG4 olarak grupland r l rlar (Korolev and Katan, 1997). Puhalla and Hummel (1983), 15 ülke ve 38 farkl konukçu bitkiye ait 96 V. dahliae izolat ile mikrosklerotlar n renk mutantlar kullan larak yap lan çal mada, 86 izolat 16 VCG grubu içinde s n fland r lm t r. Ayn VCG grubu içinde bulunan izolatlar, birbiriyle heterokaryon olu turmu, ancak di er gruba ait izolatlar olu turmam t r. Farkl

29 13 vejetatif uyum gruplar olu um s kl klar nda ve co rafi da l mlar nda belirgin farkl l klar göstermi lerdir. Korolev and Katan (1997), farkl VCG içinde yer alan V. dahliae izolatlar aras nda önemli morfolojik farkl l klar oldu unu göstermi lerdir. CDA da geli tirilen VCG2B izolatlar az havai miselyumlu siyah koloniler olu tururken, VCG4B izolatlar bol havai miselyumlu gri beyaz koloniler olu turmu tur. Bu izolatlar n kolonileri ancak ya land kça siyahla m t r. Bu farkl l klar mikrosklerot ve konidiofor morfolojilerinde de gözlenmi tir. Yunanistan da farkl konukçulardan izole edilen 44 V. dahliae izolat ile VCG belirlemeye yönelik bir çal mada, 17 izolat VCG2 ye (A veya B), 2 izolat VCG3 e ve 8 izolat VCG4 (A veya B) grubu içinde yer alm t r (Elena and Paplomatas, 1998). Yine Elena (1999), Yunanistan da pamuk bitkilerinden izole edilen 71 V. dahliae izolat ile yürütülen bir çal mada, 46 izolat VCG2B, 2 izolat VCG4 ve 1 izolat VCG1 e ait olmu lard r. Bu durum Yunanistan V. dahliae populasyonunun daha çok VCG2 içinde yer ald n göstermektedir. srail de 12 bölgeye ait pamuk, patates, zeytin, patl can, krizantem ve domatesten izole edilen 34 V. dahliae izolat ile yap lan çal mada, 33 izolat 2 VCG alt nda toplanm t r. lk gruba giren 15 izolat pamuk, patl can, krizantem ve zeytin; ikinci gruba giren 18 izolat ise, patates, zeytin ve pamuk kökenli olmu tur. kisi domates ve patl can ve 8 pamuk kökenli 10 zeytin izolat ile yürütülen patojenisite testlerinde; domates ve patl can izolatlar, pamuk, patl can ve domateste patojenik bulunurken,

30 14 pamuk izolatlar n n ço unlu u sadece pamuk ve patl canda patojenik bulunmu lard r (Bao et al., 1998). Yine srail de bu konuda gerçekle tirilen di er bir çal ma da, y llar aras nda 13 konukçu bitki türü ve 47 bölge topra ndan izole edilen 565 V. dahliae izolat n n 28 i VCG2A, 158 i VCG2B ve 378 i VCG4B gruplar içinde yer alm lard r. VCG2B izolatlar n n % 92 srail in kuzey, VCG4B izolatlar n n ise güney, baz lar nda da orta k s mlar ndan izole edilen izolatlar aras ndan ç km t r. Ayn grupta yer alan izolatlar n koloni ve mikrosklerot morfolojileri, s cakl k tepkimeleri ve k smen de patojenisiteleri aç s ndan, farkl VCG izolatlar na oranla daha benzer bir durum ortaya ç km t r (Korolev et al., 2000b). Yine ayn ara t r c lar, pamuk kökenli spanya ve srail e ait s ras yla 69 ve 49 V. dahliae izolat ile yapt klar çal malarda; spanya da yaprak dökümüne yol açan izolatlar n (D=Defoliant), VCG1 e, yaprak dökmeyen patotipe ait izolatlar n (ND=Non-Defoliant) ise VCG2A (ço u domates kökenli) ve VCG4B ye ait olduklar saptanm t r. Buna kar n srail kökenli izolatlar aras nda yaprak döktüren D patotipi bulunmam t r. Yaprak döktürmeyen patotipler VCG2A ve VCG4B de yer alm lard r (Korolev et al., 2001). Cezayir de iki farkl bölgeden izole edilen 18, Fransa ve Suriye den sa lanan zeytin kökenli s ras yla 4 ve 3 olmak üzere 25 V. dahliae izolat ile yürütülen di er bir çal mada, tüm izolatlar ayn VCG içinde yer alm lard r. Bu durum VCG ve izolatlar n co rafik orijini aras nda biri ili ki olmad n n kan t olarak gösterilmi tir (Bellahcene et al., 2005). Ülkemizde V. dahliae populasyonunun fizyolojik varyasyonunu belirlemeye yönelik ilk çal ma Saydam (1976) taraf ndan yap lm t r. Ayd n, zmir ve Manisa illerinde pamuk (2120 izolat), biber (287 izolat),

31 15 patl can (305 izolat) ve domates (181 izolat) bitkilerinden izole edilen toplam 2993 izolat içinden, kültürel özellikler dikkate al narak seçilen 50 izolatla çal ma yürütülmü tür. De i ik besi yeri ve s cakl klarda geli tirilen izolatlar, günlük geli me h z, konidi ve mikrosklerot say s ve miselyal kuru kitle a rl aç s ndan de erlendirilmi lerdir. Genelde, izolatlar n C de iyi geli ti i, en h zl geli menin hifsel geli me gösteren (hiyalin) izolatlarda oldu u, ara özellik gösteren izolatlar n orta, koyu mikrosklerotik geli me gösteren izolatlar n, daha yava geli ti i gösterilmi tir. Yap lan patojenisite testlerinde koyu mikrosklerotlu izolatlar n virulenslerinin çok yüksek oldu u ortaya konmu tur. Sonuçta de i ik özellikler aç s ndan izolatlar 5 farkl grup alt nda toplanm lard r. Do u Akdeniz ve Güneydo u Anadolu bölgelerinde, Ceyhan, Hatay, Karata, Kozan, Kahramanmara, Osmaniye ve Yüre ir tar m alanlar ndan pamuk, patl can, karpuz, bamya ve Ege Bölgesi nden baz zeytin ve pamuk izolatlar yla yürütülen bir ara t rmada, 102 izolatla çal lm ve 77 izolat n 3 belirgin VCG içinde yer ald klar görülmü tür. Bu izolatlardan 49 adedi VCG2B, 19 adedi VCG2A, 6 adedi CVG4B, 1 adet, VCG4A ve 2 adedi VCG1A ya uygun reaksiyon göstermi lerdir. Bu çal malarda patl can izolatlar n n daha çok VCG4B ye yak n olduklar görülmü tür. Bamya izolatlar VCG2B ye, karpuz izolatlar n n tamam ise VCG2 içinde yer alm lard r. Ege Bölgesi ne ait 2 pamuk izolat VCG2B, 2 zeytin izolat VCG1 uyum grubu içinde olmu lard r. Sonuç olarak bölgede yürütülen bu çal mada, bölge V. dahliae izolatlar n n konukçu türüne göre k smen özelle ti i saptanm t r. Yine ayn çal mada Biçici and Kurt (1998), taraf ndan farkl patotiplerde gösterilen baz pamuk V. dahliae izolatlar n n, farkl VCG içinde

32 16 olduklar saptanm t r (Biçici ve Dervi, 2003; Dervi, 2003; Dervi and Biçici, 2003) Ege Bölgesi nde pamuk alanlar ndan izole edilen 101 pamuk izolat ile yürütülen di er bir çal mada, 46 izolat VCG1, 12 izolat VCG2A, 33 izolat VCG2B ve 4 izolat VCG4B grubu içinde yer alm lard r. Acala SJ-1 ve Deltapine pamuk çe itleriyle yap lan testlerde, VCG2 ve VCG4B izolatlar yaprak döktürmeyen (ND) patotipine benzer reaksiyon verirken, tüm VCG1 izolatlar cücele me, yaprak dökümü ve ço unlukla ölümle sonuçlanan belirtilere neden olmu lard r (Göre, 2007). Ayd n ili pamuk alanlar ndan izole edilen 47 V. dahliae izolat ile yap lan bir çal mada, izolatlar n Acala SJ2 pamuk çe idi ile yap lan testlerde virulensleri %3,83-%100, yaprak döküm oranlar ise %0-%100 aras nda de i mi tir. Bu çal mada elde edilen 54 mutant n 38 i VCG2B olarak belirlenirken, di erlerinde çok belirgin sonuçlar al nmam t r (Dinler, 2007). Bat Anadolu Bölgesi nde zeytinlerden izole edilen di er bir çal mada da, 208 V. dahliae izolat ile çal lm t r. 207 izolat n nit mutantlar VCG gruplar n belirlemek amac ile, tester izolatlar ile denemeye al nm t r. Testlenen izolatlar n 189 u (% 90,9), T-9 ile uyumlu olmu ve VCG1A da yer alm lard r. Geriye kalan 8 izolat VCG2A, 4 izolat ise VCG4B grubu içine girmi lerdir. Manzanilla zeytin ve Çukurova 1518 pamuk çe idi ile farkl gruplarda yer alan izolatlarla yap lan testlerde, VCG1 da yer alan izolatlar pamuk ve zeytinde yaprak

33 17 dökümüne (D) yol açan özellik göstermi lerdir. Bu izolatlar her iki konukçuda da, di er VCG gruplar nda yer alan izolatlardan, daha iddetli hastal k olu turmu lard r (Dervi et al., 2007). Türkiye nin Güneydo u Anadolu Bölgesi ndeki 6 il ve Do u Akdeniz Bölgesi ndeki 3 ildeki pamuklardan elde edilen Verticillium dahliae nin vejetatif uyum gruplar ile ilgili yap lan ve bu y l yay mlanan bir çal mada, 100 izolat n 49 u VCG1A, 39 u VCG2B, dokuzu VCG2A ve üçü VCG4B olarak saptanm t r. Çukurova 1518 pamuk çe idi ile yürütülen patojenisite testleri sonucunda da, VCG2A ve VCG4B izolatlar n n tamam yaprak dökümüne neden olmayan klorizise neden olmu lard r. Buna kar n, VCG2B izolatlar k smen yaprak dökümüne, bütün VCG1A izolatlar n n ise yaprak dökümüne neden oldu u sonucuna var lm t r (Dervi et al., 2008). Ara t rmaya konu olan Güney Marmara Bölgesi ne ait baz zeytin çe itleri, V. dahliae nin yaprak döken patotipi ile yap lan çal malarda, dayan kl ve orta derecede duyarl davran göstermi lerdir. Bölgedeki Erdek ya l k ve Siyah salamural k çe itleri, dayan kl, ekonomik önemdeki Gemlik çe idi ise orta derecede duyarl davran sergilemi lerdir. Buna kar n Ayval k en duyarl çe itler aras nda yer alm t r. (Erten, 2004; Erten ve Y ld z 2004; Erten ve ark. 2005; Erten ve Y ld z 2006). Yine bu bölgeden elde edilen az say da izolatla yürütülen çal malarda, izolatlar ço unlukla vejetatif uyum grubu olarak VCG2A içinde yer alm lard r (Dervi et al., 2007; Erten ve ark., 2007).

34 18 V. dahliae populasyonu içinde genetik aç dan farkl tiplerin olabilece i 1970 li y llara dek dü ünülmemi tir. Daha sonraki y llarda yürütülen çal malarda, pamukta yaprak döktüren (Defoliant, T1) ve yaprak döktürmeyen (Non-defoliant, SS-4) patotiplerinin varl saptanm t r (Schnathorst et al., 1975). Zeytinlerde Verticillium solgunlu unun iddeti patojen izolat n virulensine ba l d r. Pamukta oldu u gibi, zeytini enfekte eden V. dahliae izolatlar yaprak dökümüne yol açar (Defoliant=D) ve yaprak dökümüne yol açmayan (Non-Defoliant=ND) patotipi olarak, bitkide yaprak dökme özelli ine bak larak, iki patotip halinde grupland r lm lard r (Rodriguez-Jurado et al., 1993). Zeytin ve pamuk izolatlar çapraz virulens göstermektedirler (Dervi et al., 2007; Rodriguez-Jurado et al., 1993; Schnathorst and Mathre, 1966; Schnathorst and Sibbett, 1971). D patotipi bitkinin ölümüne yol açarken, ND patotipi ile enfekte edilen zeytinler iyile ebilmektedir (Jimenez-Diaz et al, 1998; Rodriguez-Jurado, 1993). Bu nedenle, zeytini enfekte eden V. dahliae patotipini bilmek hastal n kontrolü aç s ndan önemlidir. Nitekim spanya da ilk D patotiplerinin bildirilmesi, yo un pamuk üretim alanlar nda olmu tur (Bejerano-Alcazar et al., 1996). Daha sonra, yak ndaki zeytinliklere özellikle yeni kurulan bahçelere h zla yay lm t r (Lopez-Escudero and Blanco-Lopez, 1999). Ülkemizde V. dahliae nin patotiplerinin belirlenmesine yönelik çal malar 1998 y l nda Ege (Onan and Karc l o lu, 1998) ve Çukurova (Biçici and Kurt, 1998) bölgelerinde yap lm t r. Ege Bölgesi nde 85 V. dahliae izolat ile yürütülen çal mada, Deltapine ve Acala pamuk

35 19 çe itlerindeki belirtileri (ND), mikrosklerot morfolojileri ve s cakl k istemlerine (24 C) bak larak, tüm izolatlar n yaprak dökmeyen (ND) SS- 4 patotipine ait olduklar bildirilmi tir. Buna kar n, Çukurova bölgesinde yine pamuk V. dahliae izolatlar ile yürütülen bir çal mada, ayn ölçütler kullan larak, 12 izolat SS-4 ve 11 izolat T-1 patotipi içinde yer alm lard r. Ege (101 izolat), Do u Akdeniz (6 izolat) ve Güneydo u Anadolu (139 izolat) bölgelerinde pamuktan izole edilen, yukar da verilen ölçüt kullan larak yürütülen di er bir çal mada, patotip gruplar belirlenmi tir. Ege Bölgesi ne ait 101 izolattan 29 u yaprak döken patotip içinde yer al rken, Do u Akdeniz ve Güneydo u Anadolu bölgesine ait toplam 201 izolattan sadece Diyarbak r ve Mardin kökenli birer izolat bu özellikte olmu lard r. V. dahliae ye oldukça duyarl Deltapine ve orta derecede duyarl Acala SJ-1 pamuk çe itleriyle yap lan patojenisite testlerinde, Ege Bölgesi ne ait izolatlardan 38 adedi, %85-%100 aras nda hastal k iddetine neden olurken, yine di er iki bölgeye ait 201 izolata sadece Kahramanmara kökenli bir izolat, bu tip hastal k ç k na neden olmu tur (Göre ve ark., 2007).

36 20 3. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çal mada Güney Marmara Bölgesi zeytin alanlar nda Verticillium Solgunlu unun durumu ve hasta bitkilerden izole edilen V. dahliae izolatlar n n patotipleri belirlenmi tir. Öngörülen örnekleme do rultusunda oldukça geni kapsaml bir sörvey çal mas yap lm, hastal n zeytin bahçelerinde durumu belirlenmi ve solgunluk etmeninin izolasyonu için örnekler al nm t r. zolasyonlarda elde edilen V. dahliae izolatlar n n durumu bir seri in-vitro ve in-vivo ko ullarda yürütülen testler sonucu belirlenmeye çal lm t r Materyal Ara t rma alan Hastal n durumunu belirlemek ve örnekleme çal malar için, Bal kesir, Bursa, Çanakkale ve Yalova illeri zeytin alanlar nda geni kapsaml bir sörvey yap lm t r. Bu illerde belirli say da, a aç say s na sahip ilçeler sörvey alan olarak seçilmi tir. Bu konudaki bilgiler ayr nt l olarak yöntem bölümünde verilmi tir Ara t rmada kullan lan besiyerleri Al nan hasta bitki örneklerinden V. dahliae izolasyonu için PDA ve seçici besiyeri olarak alkol su agar (Nadakavukaren and Horner, 1959)

37 21 kullan lm t r. Bu besiyerlerinden in-vitro testlerde de yararlan lm t r. Fungal inokulum da PDA da yap lm t r Ara t rmada kullan lan V. dahliae izolatlar Bölgede yap lan sörvey çal mas s ras nda al nan veya bölümümüze bölgeden üreticiler taraf ndan gönderilen örneklerden izole edilen 20 V. dahliae izolat çal mada kullan lm t r. Bu izolatlar n 16 s zeytinden izole edilmi tir. Geriye kalan 6 izolat, özellikle znik ve Orhangazi yöresinde zeytinlik alanlarda ara ürün olarak yeti tirilen biber (4 izolat), patl can ve bamya (birer izolat) bitkilerinden izole edilmi tir Ara t rmada kullan lan bitki materyali Patojenisite testlerinde, V. dahliae ye kar duyarl l bilinen (Erten, 2004; Erten and Y ld z, 2004; Erten ve Y ld z, 2006) Manzanilla zeytin çe idine ait fidanlar kullan lm t r. Bu fidanlar, Bornova Zeytincilik Ara t rma Enstitüsü koleksiyon bahçesinden bu çe ide ait a açlardan al nan çeliklerden al narak üretilmi tir. Çal mada 1 ya l fidanlar kullan lm t r. Fidanlar, Zeytincilik Ara t rma Enstitüsü nden sa lanm t r Yöntem Sörvey çal mas Sörvey çal malar, zeytin a ac varl bak m ndan önemli olan Güney Marmara Bölgesi nin Bal kesir (Edremit, Burhaniye, Ayval k,

38 22 Gömeç, Havran, Erdek, Band rma), Bursa (Mudanya Gemlik, Orhangazi, znik, Merkez, Karacabey), Çanakkale (Ayvac k, Ezine, Biga, Lapseki, Eceabat) ve Yalova (Armutlu, Ç narc k, Merkez) illerinde yürütülmü tür. Bu illerde zeytin bahçelerinde Verticillium Solgunlu u nun yayg nl k, yakalanma oran ve hastal k iddetini belirlemek amac ile 108 bahçede sörvey çal malar yap lm t r. Sörvey çal malar n n yap ld bahçeler, il ve ilçelerdeki a aç say s na ba l olarak belirlenmi tir ve üzerinde zeytin a ac na sahip ilçeler çal ma için seçilmi ve sörvey yap lacak bahçe say s ilçelerin a aç varl klar n n e bölünmesi ile saptanm t r. l ve ilçelerde bulunan zeytin a ac say s ve buna ba l olarak da il ve ilçe baz nda yayg nl k oranlar n saptamak amac yla ziyaret edilmi olan zeytin bahçesi say s Çizelge 3.1 de verilmi tir. Ayr ca sörvey çal mas yap lacak zeytin bahçelerinde mümkün oldu unca a aç say s n n 500 ve üzerinde olmas sa lanm t r. Verticillium Solgunlu u nun yayg nl yan nda, hastal k iddetinin durumunu belirlemek için belirti gösteren a açlardaki durum 0-5 skalas na göre de de erlendirilmi tir. Burada %25 e kadar hastal k belirtisi gösteren a açlara 1, %50 ye kadar hastal k belirtisi gösteren a açlara 2, %75 e kadar hastal k belirtisi gösteren a açlara 3, %95 e kadar hastal k belirtisi gösteren a açlara 4 ve %100 e kadar hastal k belirtisi gösteren a açlara da 5 skala de eri verilmi tir (Levin et al., 2003).

39 23 Çizelge 3.1. Sörvey alan ndaki illerin ilçelerindeki zeytin a ac say s ve buna ba l olarak ziyaret edilen zeytin bahçesi say s Z YARET ZEYT N A ACI ED LEN BAHÇE L LÇE SAYISI SAYISI Edremit Burhaniye Ayval k Bal kesir Gömeç Erdek Havran Band rma Toplam Mudanya Gemlik Bursa Orhangazi znik Merkez Karacabey Toplam Ayvac k Ezine Çanakkale Eceabat Bayramiç Merkez Toplam Armutlu Yalova Ç narc k Merkez Toplam GENEL TOPLAM

40 24 Çal malar n yürütüldü ü zeytin bahçelerindeki a açlarda görülen belirti ekilleri de de erlendirilmi tir. Sörvey yap lan bahçelerde hastal k belirtisi gösteren a açlar n tek sürgün veya dal n n, tac n yar s n n yada tamam n n kurumas na göre de bir de erlendirme yap lm t r (Benlio lu ve ark., 2001; Ono ur ve ark., 2001; Yolageldi ve ark., 2001) Örnek al n m Sörvey yap lan her bahçedeki solgunluk belirtisine rastlanan a açlardan, izolasyon çal malar nda kullan lmak üzere örnekler al nm t r. Genellikle örnekler solgunluk belirtisi gösteren tek y ll k dal ve sürgünlerden al nm t r (Ono ur ve ark., 2001, Erten, 2004). zolasyon için al nan örneklerin bölge ve belirti tipine göre da l m Çizelge 3.2 de verilmi tir zolasyon ve tan çal malar Zeytin bahçelerinden al nan, hastal k belirtisi gösteren sürgün ve dal örneklerinden al nm olan parçalar, %1 lik sodyum hipoklorit ile 2 dakika süreyle yüzey dezenfeksiyonundan geçirilmi tir. ki kez steril saf su ile y kanm bu parçac klar steril kurutma ka tlar nda kurutulduktan sonra, V. dahliae izolasyonu için antibiyotikli PDA (Potato Dextrose Agar) ve seçici besiyeri alkol su agar besi yerlerine ekilmi tir (Nadakavukaren and Honner, 1959). nkubatörde C s cakl klarda geli meye b rak lm t r. zole edilen funguslar n tan i lemleri yap lm ve e ik agarl tüplere aktar lm, daha sonraki çal malarda kullan lmak üzere buzdolab nda saklanm t r (Erten, 2004; Erten ve Y ld z, 2004, 2006).

41 25 Çizelge 3.2.Güney Marmara zeytinliklerinde izolasyona yönelik örneklerin a açtaki belirti tipine göre da l mlar l Bal kesir Bursa Çanakkale Yalova lçe nc. bahçe say s Belirti gözlenen bahçe say s Al nan örnek say s Belirti tipine göre al nan örnek say lar n n da l m Tek Tam Tek A aç sürgün kuruma dal yar s Ayval k Band rma Burhaniye Edremit Erdek Gömeç Havran Toplam Gemlik znik Karacabey Merkez Mudanya Orhangazi Toplam Ayvac k Bayramiç Ezine Merkez Toplam Armutlu Ç narc k Toplam Genel Toplam Oransal De erler % , Patotiplerin belirlenmesi In vitro testler Bu testler, izolatlar n sklerot biçimi ve s cakl k istemlerini belirlemek amac yla yap lm t r. 50 ppm Streptomycin ve 50 ppm

42 26 Penicillin ilave edilmi PDA (Potato Dextrose Agar) da 2 hafta süreyle geli tirilmi Verticillium dahliae izolatlar ndan al nm 5 mm. çap ndaki diskler, 100 ppm Streptomycin ve 5,5 ml %96 l k etil alkol ilave edilmi %75 lik su agar besi yerine ekilmi ve 24ºC inkubatörde geli tirilmi tir. Koloni geli iminden sonra olu an sklerotlar n yuvarlak veya uzunumsu biçimi mikroskopta incelenerek izolatlar de erlendirilmi tir (Göre, 2007; Onan ve Karc l o lu, 1998; Schnathorst et al., 1975). zolatlar n s cakl k istemlerini belirlemek amac na yönelik olarak da, PDA da 2 hafta süreyle geli tirilmi Verticillium dahliae izolatlar ndan al nm 5 mm. çap ndaki diskler, PDA besi yerine ekilmi ve her izolata ait 5 er petri 20 C, 24 C, 27 C ve 30 C ye ayarlanm inkübatörlere yerle tirilmi tir. zolatlar n bu s cakl klardaki geli meleri haftal k koloni çaplar ölçülerek de erlendirilmi tir. Böylece izolatlar n optimum geli me s cakl klar veya s cakl k tercihleri de erlendirilmeye çal lm t r (Biçici and Kurt, 1998; Göre, 2007; Onan ve Karc l o lu, 1998; Schnathorst et al., 1975) In vivo testler Bu testlerde etmene duyarl Manzanilla zeytin çe idi kullan lm t r. Her izolat için 6 fidan kullan lm t r. 20 izolat bir hafta süreyle geli tirdikten sonra, steril saf su ile tülbentten süzülmü tür. Hemocymetre de say mlar yap ld ktan sonra, spor yo unlu u spor/ml olarak, spor süspansiyonu haz rlanm t r (Tjamos et al., 1991). Haz rlanan bu inokulumu, seçilen fidanlar n kök bo az n n 5 cm. üstünde alkolle dezenfeksiyondan sonra kabuk ve odun dokusu steril bir bisturi yard m yla kar l kl kald r ld ktan sonra, steril bir enjektör yard m yla 1

43 27 mm olarak verilmi tir (Cirulli and Montemuro, 1976; Erten, 2004; Erten and Y ld z, 2004). Bu yaralar nemlendirilmi bir pamukla bantlanarak kapat lm ve bitkiler 25ºC de 16 saat ayd nlanman n sa land iklim odalar na aktar lm t r. Hastal k geli imi, hem yaprak dökümü ve hem de daha önce verilen 0-5 skalas na göre belirli aral klarla de erlendirilmi tir (Erten, 2004; Erten ve Y ld z, 2001; Levin et al., 2003). statistiki analizler SPSS15.0 for Windows Release program ile yap lm t r. Çal mada kullan lan 20 V. dahliae izolat, bu konuda çal malar yürütülen Mustafa Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü ö retim üyesi Yard. Doç. Dr. Sibel Dervi e gönderilmi tir. Bu izolatlar n VCG lar, bu konuda yürütülen çal malarda kullan lan yöntemlerle ilgili ara t r c taraf ndan yap lm t r (Dervi et al., 2007, 2008).

44 28 4. SONUÇLAR VE DE ERLEND RME 4.1. Sörvey Sonuçlar Çal mada Güney Marmara Bölgesi nin zeytin üretiminde önemli olan il ve ilçelerindeki zeytin bahçeleri ziyaret edilmi ve daha önceden belirlenmi bir anket formuna bahçeler ile ilgili bilgiler kaydedilmi tir. Ayr ca öngörülen skalalar do rultusunda gerekli de erlendirmeler yap lm t r. Materyal ve yöntem bölümünde verildi i biçimde, yayg nl k, yakalanma oran ve hastal k iddeti ile ilgili hesaplamalar yap larak (Bora ve Karaca, 1970), sonuçlar Çizelge 4.1, 4.2 ve ekil 4.1 de verilmi tir. Çizelge 4.1 de izlendi i gibi, a aç varl dikkate al narak 4 ilde toplam 108 bahçede gözlem yap lm ve sonuçta bunlar n 91 inde solgunluk belirtileri gözlenmi tir. lçeler düzeyinde bak ld nda, yayg nl k oran %60 ile %100 aras nda de i mi tir. ller temelinde bu de erler %81,58 ile %100 aras nda seyretmi tir. Bölge ortalamas %84,26 olmu tur. Bu durum de er dü ük de olsa, hemen hemen bahçelerin ço unda hastal k varl n n bir göstergesi olarak de erlendirilmelidir.

45 Çizelge 4.1. Güney Marmara Bölgesi zeytinliklerinde görülen Verticillium Solgunlu u nun yayg nl k oran 29 l lçe ncelenen bahçe say s Kuruma belirtisi saptanan bahçe say s Yayg nl k oran (%) Ayval k ,00 Band rma ,67 Burhaniye ,50 Bal kesir Edremit ,33 Erdek ,00 Gömeç ,00 Havran ,00 Toplam ,72 Gemlik ,67 znik ,67 Karacabey ,00 Bursa Merkez ,00 Mudanya ,00 Orhangazi ,71 Toplam ,58 Ayvac k ,00 Çanakkale Bayramiç ,00 Ezine ,71 Merkez ,67 Toplam ,71 Armutlu ,00 Yalova Ç narc k ,00 Toplam ,00 Genel Toplam ,26 Çizelge 4.2 de ise, ilçeler ve iller düzeyinde, sörvey yap lan bahçelerde incelenen a aç say s dikkate al narak hasta bitki üzerinden bir de erlendirme yap larak, solgunlu a yakalanma oranlar verilmi tir.

46 30 Çizelgede izlendi i gibi, sörvey alan nda 108 bahçede toplam 57166a aç kontrol edilmi ve bunlar n 358 inde hastal k belirtisi saptanm t r. Görüldü ü gibi bölgede ortalama yakalanma oran %0,6 gibi oldukça küçük bir de er olarak hesaplanm t r. Yalova ili d nda (%1,2) bu de erler yakla k ayn düzeyde olmu tur. lçeler düzeyinde de yakalanma oran Gemlik te %0,2 ile Ç narc k ta %1,8 aras nda de i mi tir ( ekil 4.1). Yine ayn Çizelgede 0-5 skalas na göre % hastal k iddeti de erleri de verilmi tir. Bölge ortalamas %0,16 olmu tur. ller ortalamas aç s ndan iddet de erleri hemen hemen ayn seyretmi tir. lçeler aç s ndan bak ld nda en dü ük de er yine %0,05 ile Gemlik te, en yüksek oran ise %0,40 ile Bursa Merkez de olmu tur (Çizelge 4.2).

47 31 Çizelge 4.2. Güney Marmara Bölgesi zeytinliklerinde görülen Verticillium Solgunlu u nun yakalanma oran l lçe ncelenen bahçe say s ncelenen a aç say s Belirti saptanan a aç say s Yakalanma oran (%) Hastal k iddeti (%) Bal kesir Bursa Çanakkale Yalov a Ayval k ,86 0,24 Band rma ,64 0,13 Burhaniye ,80 0,22 Edremit ,51 0,12 Erdek ,91 0,18 Gömeç ,34 0,08 Havran ,73 0,17 Toplam ,64 0,16 Gemlik ,20 0,05 znik ,32 0,06 Karacabey ,48 0,20 Merkez ,01 0,40 Mudanya ,06 0,27 Orhangazi ,52 0,11 Toplam ,57 0,16 Ayvac k ,70 0,17 Bayramiç ,52 0,27 Ezine ,50 0,08 Merkez ,24 0,10 Toplam ,54 0,15 Armutlu ,56 0,14 Ç narc k ,84 0,37 Toplam ,23 0,26 Genel Toplam ,63 0,16

48 32 Yüzde de erler 2 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 Ç narc k Mudanya B. Merkez Erdek Ayval k Burhaniye Havran Ayvac k Band rma Armutlu Bayramiç lçeler Orhangazi Edremit Ezine Karacabey Gömeç znik Ç. Merkez Gemlik ekil 4.1. Güney Marmara l ve lçelerinde zeytin a açlar nda görülen Verticillium Solgunlu u nun bulunma oranlar Materyal Yöntem bölümünde aç kland gibi, solgunluk belirtileri zeytinde tek sürgün veya dalda, a ac n yar s nda ve tümünde görülmektedir. Bölgede yap lan sörveyde elde edilen veriler bu aç dan da de erlendirilmi ve sonuçlar Çizelge 4.3 ve ekil 4.2 de verilmi tir.

49 Çizelge 4.3. Güney Marmara Bölgesi a açlar nda görülen kurumalar n a açtaki belirti tipine göre da l mlar 33 l Bal kesir Belirtili a aç Kurumalar n belirtilere göre da l m Tek dal A aç yar s Tüm a aç lçe Oran Say Oran Oran Oran (%) Say Say Say (%) (%) (%) Ayval k 32 0, Band rma 6 0, Burhaniye 34 0, Edremit 34 0, Erdek 5 0, Gömeç 10 0, Havran 16 0, Toplam 137 0, Gemlik 10 0, znik 10 0, Karacabey 7 0, Bursa Merkez 21 1, Mudanya 48 1, Orhangazi 21 0, Toplam 117 0, Ayvac k 29 0, Çanakkale Bayramiç 13 0, Ezine 21 0, Merkez 4 0, Toplam 67 0, Armutlu 8 0, Yalova Ç narc k 29 1, Toplam 37 1, Genel Toplam 358 0,

50 34 Çizelge 4.3 de görüldü ü gibi, bölgede sörvey s ras nda de erlendirilen a açtan sadece 358 inde hastal k belirtisi saptanm t r (%0,63). Hastal k belirtisi saptanan bu 358 a ac n 293 ünde (%82) tek sürgün veya tek dal kurumalar tipinde belirtiler saptanm t r. Bu oran iller düzeyinde bak ld nda %78 ile %95 aras nda de i mektedir. Durum ilçeler aç s ndan de erlendirildi inde, de erlerin %7 ile %100 aras nda de i ti i görülmektedir ( ekil 4.2). Nitekim Yalova ilinin Ç narc k ilçesinde, hastal k saptanan 29 a ac n tümünde belirti tipi, tek dal kurumalar eklinde olmu tur. Bal kesir, Bursa ve Çanakkale illerine ait baz bahçelerde, tek dal enfeksiyonlar na ait baz örnekler ekil 4.3, 4.4, 4.5, 4.6 ve 4.7 de verilmi tir. Yüzde de erler 2 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 Ç narc k Merkez Erdek Mudanya Burhaniye Band rma Ayval k Havran Ayvac k Orhangazi Ezine Edremit Armutlu znik Gömeç Bayramiç Merkez Gemlik Karacabey lçeler Tek dal A aç yar s Tüm a aç Tüm a aç A aç yar s Tek dal Belirtiler ekil 4.2. Güney Marmara l ve lçelerinde zeytin a açlar nda görülen Verticillium Solgunlu u nun a açlardaki enfeksiyon durumuna göre bulunma oranlar

51 35 ekil 4.3. Zeytin a ac n n tek dal nda gözlenen akut solgunluk (Bursa-Eylül 2007) ekil 4.4. Zeytin a ac n n tek dal nda gözlenen kuruma (Bayramiç-Çanakkale-Kas m 2007)

52 36 ekil 4.5. Zeytin a ac n n tek dal nda gözlenen kuruma belirtisi (Erdek-Bal kesir-eylül 2007) ekil 4.6. Zeytin a ac n n tek dal nda gözlenen kuruma belirtisi (Bursa-Eylül-2007)

53 37 ekil 4.7. Zeytin a ac n n tek dal nda gözlenen kuruma belirtisi (Ayval k-bal kesir-kas m 2007) Solgunluk belirtisinin, a ac n yar s ndaki kuruma tipine göre bak ld nda ise, Güney Marmara Bölgesi zeytinliklerinde, oran n çok dü ük oldu u Çizelge 4.3 ve ekil 4.3 te aç k bir biçimde görülmektedir. Çizelgede izlendi i gibi, bölgede bu tip belirti gösteren a aç say s sadece 53 tür. 19 ilçenin 9 undaki zeytin a açlar nda bu tip belirti hiç saptanmam t r. Bölgede bu tip belirti gösteren a açlarla ilgili baz örnekler ekil 4.8 ve 4.9 da görülmektedir. Tam kuruma belirtisi, incelenen a ac n sadece 12 sinde görülmü tür. 19 ilçenin 12 sinde bu tip belirti gösteren a aç saptanmam t r. Durum Çizelge 4.3 ve ekil 4.2 de aç k biçimde görülmektedir.

54 38 ekil 4.8. Zeytinin a aç yar s nda kuruma belirtisi (Bursa- Eylül 2007) ekil 4.9. Zeytinin a aç yar s nda kuruma belirtisi (Ezine-Çanakkale-Kas m 2007)

55 zolasyon Sonuçlar Materyal ve Yöntem bölümünde belirtildi i gibi, Çizelge 3.2 de yer ald biçimde, tek sürgün, tek dal, a aç yar s ve tüm a açta belirti gösteren zeytin a açlar ndan izolasyon için toplam 190 örnek al nm t r. Tüm bu örneklerden Materyal ve Yöntem bölümünde verildi i biçimde, iki ayr besiyerine 2 er petri ekim yap lm t r. Tüm petrilerde geli en koloniler incelenmi ve sonuçta sadece Erdek ilçesi Narl Köyü nde 50 nolu zeytinlikten al nan bahçeden V. dahliae izole edilmi tir. zolasyonlarda, a rl kl olarak Alternaria spp., olmak üzere di er funguslar geli mi tir. Ancak, baz bölgelerden al nan zeytin örneklerinden Phoma spp., Cytospora spp. ve Phomopsis spp. ve hatta tan m yap lamayan di er baz piknitli funguslar da izole edilmi tir. Yukar da sözü edilen funguslar n zeytinlerde sürgün ve dal kurumalar na yönelik sorunlar yaratt na dair baz yay nlar bulunmaktad r. Bunlar bu yönde yap lacak çal malar için, kültür sto una dahil edilmi tir. Di er yandan yine ilgili bölümde belirtildi i gibi, Orhangazi ve znik ilçelerinde zeytinlik alanlar nda ara ziraat olarak yeti tirilen ve solgunluk belirtisi gösteren biber, patl can ve bamya bitkilerinden de izolasyonlar yap lm ve bunlardan 6 V. dahliae izolat elde edilmi tir In-vitro Testler V. dahliae izolatlar n n geli imi üzerine s cakl n etkisi Materyal ve Yöntem bölümünde verilen PDA besiyerinde 4 farkl s cakl kta (20 C, 24 C, 27 C, 30 C) V. dahliae izolatlar n n geli imi

56 40 izlenmi tir. Her izolat n 2 haftal k kültürlerinden al nan 5 mm. lik diskler petri kutular n n merkezine ekilmi tir. Deneme 5 tekerrürlü olarak kurulmu tur. Haftal k olarak koloni çaplar ölçülmü tür. Ayr ca, günlük geli im h zlar da hesaplanm t r. Farkl s cakl klarda, ekimden 2 hafta sonra yap lan ölçümlerde ortalama koloni çaplar ve geli im h zlar ile ilgili sonuçlar Çizelge 4.4 te verilmi tir. Ayr ca, il ve ilçe ortalamalar al narak bir de erlendirme yap lm ve sonuçlar Çizelge 4.5 de özetlenmi tir. Çizelge 4.4. V. dahliae izolatlar n n farkl s cakl klarda ekiminden iki hafta sonra saptanan ortalama koloni çaplar ve günlük geli im h zlar Farkl s cakl klarda saptanan koloni çaplar (K.Ç) ve günlük geli im zolatlar h zlar (G.H) (mm) 20 C 24 C 27 C 30 C K.Ç G.H K.Ç G.H K.Ç G.H K.Ç G.H Ayval k 1 49,6 3,5 43,0 3,1 44,6 3,2 44,0 3,1 Ayval k 2 47,0 3,4 42,8 3,1 45,4 3,2 41,6 3,0 Ayval k 3 57,2 4,1 46,6 3,3 45,0 3,2 49,4 3,5 Erdek 1 51,2 3,7 42,0 3,0 48,0 3,4 40,6 2,9 Erdek 2 44,2 3,2 42,0 3,0 44,2 3,2 41,2 2,9 Gemlik 1 49,0 3,5 48,3 3,5 48,5 3,5 39,0 2,8 Karacabey 1 55,0 3,9 56,4 4,0 55,4 4,0 35,0 2,5 Mudanya 1 44,8 3,2 40,6 2,9 42,2 3,0 35,6 2,5 Mudanya 2 44,4 3,2 39,2 2,8 40,4 2,9 48,0 3,4 Mudanya 3 54,4 3,9 51,4 3,7 51,8 3,7 41,0 2,9 Mudanya 4 44,4 3,2 51,0 3,6 51,2 3,7 42,4 3,0 znik 1 48,0 3,4 48,6 3,5 48,4 3,5 44,0 3,1 znik 2 55,0 3,9 48,4 3,5 48,0 3,4 45,4 3,2 znik 3 47,6 3,4 50,6 3,6 49,8 3,6 38,6 2,8 Orhangazi1 40,4 2,9 44,8 3,2 43,3 3,1 34,6 2,5 Orhangazi 2 46,0 3,3 44,2 3,2 44,0 3,1 35,8 2,6 Orhangazi 3 45,6 3,3 44,8 3,2 44,3 3,2 35,0 2,5 Assos 1 45,2 3,2 46,6 3,3 45,2 3,2 36,0 2,6 Assos 2 46,8 3,3 43,0 3,1 42,8 3,1 34,6 2,5 Merkez 1 46,2 3,3 45,8 3,3 43,3 3,1 36,2 2,6

57 41 Çizelge 4.5. V. dahliae izolatlar n n farkl s cakl klarda ekiminden 2 hafta sonra saptanan ortalama koloni çaplar ve günlük geli im h zlar l lçe z. Say. Bal k. Bursa Çan. Farkl s cakl klarda ekimden 2 hafta sonra saptanan ortalama koloni çaplar (K.Ç) ve günlük geli im h z (G.H) (mm.) 20 C 24 C 27 C 30 C Ayval k 3 51,3 3,7 44,1 3,2 45,0 3,2 45,0 3,2 Erdek 2 47,7 3,4 42,0 3,0 46,1 3,3 40,1 2,9 Toplam 5 49,8 3,6 43,3 3,1 45,4 3,3 43,4 3,1 Gemlik 1 49,0 3,5 48,3 3,5 48,5 3,5 39,0 2,8 Karacabey 1 55,0 3,9 56,4 4,0 55,4 4,0 35,0 2,5 Mudanya 4 47,0 3,4 45,6 3,3 46,4 3,3 41,8 3,2 znik 3 50,2 3,6 49,2 3,5 48,7 3,5 42,7 3,1 O.gazi 3 44,0 3,2 44,5 3,2 43,9 3,1 35,1 2,5 Toplam 12 47,9 3,4 47,3 3,4 47,3 3,4 39,5 2,9 Merkez 1 46,2 3,3 45,8 3,3 43,3 3,1 36,2 2,6 Assos 2 46,0 3,3 44,8 3,2 44,0 3,2 35,3 2,5 Toplam 3 46,1 3,3 45,1 3,2 43,8 3,1 35,6 2,5 Genel Toplam 20 48,1 3,4 46,0 3,3 46,3 3,3 39,9 2,9 V. dahliae izolatlar n n farkl s cakl k derecelerinde ekimden iki hafta sonra PDA daki ortalama koloni çaplar ve günlük geli me h zlar, genel olarak de erlendirildi inde, izolatlar n yar s ndan fazlas n n optimal s cakl k istemlerinin 20 C oldu u Çizelge 4.4 de aç kça görünmektedir. 20 izolattan 11 i çaplar daha yüksek s cakl klarda benzer bir geli me göstermekle birlikte, 20 C de daha iyi bir geli me göstermi lerdir. Baz izolatlar n optimal geli me s cakl klar 24 ve 27 C civar nda seyrederken, Mudanya 2 nolu zeytin izolat ise 30 C lik s cakl tercih etti i görülmektedir. Ancak Gemlik, Karacabey, znik 1, znik 3 örneklerinde oldu u gibi, baz izolatlar n C s cakl klarda benzer bir geli me içinde olduklar görülmektedir.

58 42 l ve ilçe ortalamalar al narak yap lan de erlendirmede, Çizelge 4.5 de izlendi i gibi, Bal kesir ve Çanakkale izolatlar n n 20 C de çok daha iyi geli ebildikleri, Bursa kökenli izolatlar n ise, 20 C yan nda C yi tercih edenlerinin de oldu u görülmektedir. 20 izolat n genel ortalamas de erlendirildi inde, çok az farkla optimal geli menin 20 C oldu u söylenebilir. Ancak, 20 C ye 24 ve 27 C aras ndaki günlük geli me h z aras ndaki fark 0,1 mm. dir. Bu fark 30 C de 0,5 mm. ye ç kmaktad r. Baz V. dahliae izolatlar n n farkl koloni özellikleri ve geli me farkl l klar na ait örnekler ekil 4. 10, 4.11, 4.12 ve 4.13 te görülmektedir. 20 C ve 30 C 24 C 27 C ekil Ayval k 2 izolat n n 4 farkl s cakl ktaki (20, 24,27 ve 30 C) geli im farkl l klar 20 C ve 30 C 24 C 27 C ekil Mudanya 2 izolat n n 4 farkl s cakl ktaki (20, 24,27 ve 30 C) geli im farkl l klar

59 43 20 C ve 30 C 24 C 27 C ekil Mudanya 4 izolat n n 4 farkl s cakl ktaki (20, 24,27 ve 30 C) geli im farkl l klar 20 C ve 30 C 24 C 27 C ekil znik 2 izolat n n 4 farkl s cakl ktaki (20, 24,27 ve 30 C) geli im farkl l klar V. dahliae izolatlar n n mikrosklerot özellikleri zolatlardan su agar ortam na 5 mm. çapl diskler ekilmi, ekimden 2 hafta sonra olu an sklerotlar n biçimi mikroskopta incelenerek izolatlar de erlendirilmi tir. Sonuçta Ayval k 1, Ayval k 2, Erdek 1, Erdek 2, Gemlik 1, Mudanya 1, Mudanya 2, Mudanya 3, Mudanya 4 izolatlar n n sklerot yap lar n n küçük, uzunumsu, nsal yap da oldu u görülürken ( ekil 4.14), Ayval k 3, Karacabey 1, Assos 1, Assos 2, Merkez 1, znik 1, znik 2, znik 3, Orhangazi 1, Orhangazi 2 ve Orhangazi 3 izolatlar n n daha büyük ve yuvarlak oldu u saptanm t r ( ekil 4.15).

60 44 ekil Erdek 2 izolat n n nsal yap daki mikrosklerotlar n n görünümü (mikroskopta 40X/0,65 büyütmede) ekil Karacabey 1 izolat n n teksel yap daki mikrosklerotlar n n görünümü (mikroskopta 40X/0,65 büyütmede)

61 Vejetatif Uyum Gruplar n n belirlenmesi Çal mada kullan lan 20 V. dahliae izolatlar n n öncelikle nit mutantlar elde edilmi ve daha sonra tester izolatlar ile Vejetatif Uyum Gruplar (VCG) belirlenmi tir. Sonuçlar Çizelge 4.6 da verilmi tir. Çizelge 4.6. V. dahliae izolatlar n n Vejetatif Uyum Gruplar l lçe ve izolat VCG Ayval k 1 zeytin VCG1A Ayval k 2 zeytin VCG1A Bal kesir Ayval k 3 zeytin VCG1A Erdek 1 zeytin VCG2A Erdek 2 zeytin VCG2A Gemlik 1 zeytin VCG2A Karacabey 1 zeytin VCG2A Mudanya 1 zeytin VCG2A Mudanya 2 zeytin VCG2A Mudanya 3 zeytin VCG2A Bursa Mudanya 4 zeytin VCG2A znik 1 biber VCG2B znik 2 biber VCG2B znik 3 bamya VCG2B Orhangazi 1 biber VCG2B Orhangazi 2 biber VCG2B Orhangazi 3 patl can VCG2B Assos 1 zeytin VCG2A Çanakkale Assos 2 zeytin VCG2A Merkez 1 zeytin VCG2A

62 46 Vejetatif Uyum Grubu belirlemede, 20 izolat n 11 adedi VCG2A, 6 adedi VCG2B ve 3 adedi VCG1A olarak tespit edilmi tir. Sebze kökenli tüm V. dahliae izolatlar VCG2B grubunda yer alm lard r. VCG1A grubunu ise sadece Ayval k kökenli izolatlar olu turmu tur. Bu ilçe d ndaki tüm zeytin kökenli V. dahliae izolatlar VCG2A içine girmi lerdir In-vivo Testler Verticillium dahliae ye duyarl Manzanilla zeytin çe idinden her izolat için 6 ar adet fidan kullan lm t r. Patojenin verilmesinden sonraki 3. haftadan itibaren yaprak dökümü belirtileri gözlemlenmi tir. zolatlar n 4. haftadan itibaren iki haftada bir 0-5 skalas na göre yap lan de erlendirme Çizelge 4.7 de verilmi tir.

63 47 Çizelge 4.7. Manzanilla zeytin çe idinde Verticillium dahliae izolatlar n n patojenisiteleri Al nd il zolat Ad Al nd Hastal k iddeti (%) Bitki 4. Hafta 8. Hafta 12. Hafta Bal kesir Ayval k 3 Zeytin 0 a 0 a 0 a Bursa Karacabey Zeytin 0 a 0 a 0 a Bursa znik 1 Biber 0 a 0 a 0 a Bursa znik 3 Bamya 0 a 0 a 0 a Bursa Orhangazi 1 Biber 0 a 0 a 0 a Bursa Orhangazi 2 Biber 0 a 0 a 0 a Bursa Orhangazi 3 Patl can 0 a 0 a 0 a Çanakkale Assos 1 Zeytin 0 a 0 a 0 a Çanakkale Assos 2 Zeytin 0 a 0 a 0 a Çanakkale Merkez 1 Zeytin 0 a 0 a 0 a Bursa Mudanya 1 Zeytin 0 a 0 a 10 a Bal kesir Erdek 1 Zeytin 0 a 3 ab 24 ab Bursa znik 2 Biber 0 a 10 ab 24 ab Bursa Mudanya 3 Zeytin 0 a 13 ab 47 bc Bursa Mudanya 4 Zeytin 3 a 23 ab 47 bc Bal kesir Erdek 2 Zeytin 0 a 20 ab 47 bc Bursa Mudanya 2 Zeytin 0 a 30 b 47 bc Bal kesir Ayval k 1 Zeytin 0 a 17 ab 60 cd Bursa Gemlik 1 Zeytin 3 a 33 b 74 cd Bal kesir Ayval k 2 Zeytin 10 b 30 b 87 d Patojenisite testine al nan 14 zeytin ve 6 sebze (biber, patl can, bamya) kökenli V. dahliae izolatlar ndan zeytin kökenli ve biber kökenli olmak üzere toplam 10 izolat Manzanilla zeytin çe idinde %10-%87 hastal k iddeti de erleri ile patojenik bulunmu tur. Yüksek hastal k iddeti de erleri ile Ayval k, Gemlik, Erdek ve Mudanya kökenli izolatlar dikkati çekmi lerdir. S ras yla %87 ve %74 hastal k iddeti de erleri gösteren Ayval k 2 ve Gemlik 1 V. dahliae izolatlar n n

64 48 Manzanilla zeytin çe idinde etkileri ekil 4.16 ve ekil 4.17 de görülmektedir. Patojenik bulunan tüm izolatlar, virulenslerine göre de i ik oranda yaprak dökümüne ve hatta bitkilerin tamamen ç plak kalmas na neden olmu lard r ( ekil 4.15, ekil 4.16). Denemelerin sonucunda ilgi çeken bir konu da; zeytin izolatlar n n önemli bir bölümünün hastal k ç k na neden olurken, sebze izolatlar n n patojenik olmamas d r. Sebze izolatlar ndan yaln zca biberden elde edilen Bursa znik 2 izolat çok dü ük bir hastal k iddeti de eri ile (%24) patojenik olmu tur ( ekil 4.18). ekil Ayval k 2 V. dahliae izolat n n Manzanilla zeytin çe idindeki etkisi

65 49 ekil Gemlik 1 V. dahliae izolat n n Manzanilla zeytin çe idindeki etkisi ekil Biber kökenli V. dahliae ( znik 2) izolat n n Manzanilla zeytin çe idindeki etkisi