Üstün Yetenekli Çocukların Değerlendirilmesinde Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği-IV (WÇZÖ-IV) Formunun Kullanımı

Transkript

1 DERLEME Üstün Yetenekli Çocukların Değerlendirilmesinde Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği-IV (WÇZÖ-IV) Formunun Kullanımı İbrahim YİĞİT a a Psikoloji Bölümü, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Ankara Ya zış ma Ad re si/cor res pon den ce: İbrahim YİĞİT Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Psikoloji Bölümü, Ankara, TÜRKİYE psk.yigit@gmail.com ÖZET Üstün yetenekli çocukların değerlendirilmesinde, çeşitli değerlendirme araçları ya da testleri kullanılmaktadır. Bunlar genellikle zekâ testleri, başarı testleri, yetenek testleri, akademik testler, anne-baba ya da öğretmen değerlendirme formları ve gözlem raporları olmaktadır. Yapılan çoğu değerlendirmede, zekâ testlerinin kullanımı temel bir rol oynamaktadır. Özellikle Wechsler zekâ ölçekleri, üstün yetenekli çocukların değerlendirilmesinde ve normal programların ötesinde, farklılaştırılmış ve onlara göre düzenlenmiş programlara (eğitim kurumlarına) yerleştirilmesinde sıklıkla kullanılmaktadır. Türkiye'de, Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği-Geliştirilmiş Formu (WÇZÖ-R), uzun yıllardır üstün yetenekli çocukların değerlendirilmesinde ve belirlenmesinde kullanılmaktadır. Bu zekâ ölçeğinin dördüncü sürümü olan WÇZÖ-IV, standardizasyon ve norm çalışması tamamlanarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu yazıda, WÇZÖ-IV'ün üstün yetenekli çocukların değerlendirilmesinde kullanımı ve bu çocukların WÇZÖ-IV üzerinde nasıl bir profil ortaya koyduğu ile ilgili bilgiler ve literatürdeki çalışmalar aktarılacaktır. Anahtar Kelimeler: Üstün yetenekli çocuklar; zekâ testleri; zihinsel değerlendirme; WÇZÖ-R; WÇZÖ-IV ABSTRACT The various assessment tools or tests have been used in assessment of gifted children. These are generally intelligence scales, achievement tests, ability tests, tests of academic skills, parent or teacher rating scales and observation reports. The use of intelligence scales plays a fundemental role in many assesments. Especially, Wechsler intelligence scales have been widely used in both assessing and placing gifted children to the programs (education instutions) being tailored and differentiated for them. In Turkey, Wechsler Intelligence Scale for Children-Revised Form (WISC- R) has been used to assess and identify the gifted children for many years. WISC-IV, the fourth version of the scale, has been just started to be used after the standardization and norm study of the scale was completed. In the present study, data and literature review regarding the use of WISC-IV in the assessment of gifted children and profiles of the gifted children on WISC-IV will be discussed. Key Words: Gifted children; intelligence scales; intellectual assessment; WISC-R; WISC-IV. :36-43 Cop yright 2016 by Tür ki ye Kli nik le ri ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLAR VE DEĞERLENDİRME kademik, zihinsel yetenek, yaratıcı ve üretici düşünme, sanat, estetik, spor ve liderlik gibi alanlarda yaşıtlarına göre daha yüksek performans sergileyen çoçuklar, üstün yetenekli olarak tanımlanmaktadır. 1,2 Üstün yetenekli çocukların, daha yetenekli oldukları bu alanlarda, daha hızlı gelişme ya da ilerleme gösterdikleri ve daha farklı öğrenme 36

2 tarzlarına sahip oldukları bildirilmektedir. 2 Bu anlamda, üstün yetenekli çocukların doğru bir şekilde değerlendirilmesi ve belirlenmesi, hem onları daha iyi anlamak hem de onlar için uygun koşulları oluşturmak (örn., bilişsel yeteneklerine ya da özelliklerine uygun eğitim kurumlarında eğitim görmelerini sağlamak) açısından önem kazanmaktadır. 3 Üstün yetenekli çocukları değerlendirirken ve belirlerken, birçok değerlendirme aracı ya da tekniği kullanılmaktadır. Bunlar arasında en yaygın olarak kullanılanları, bireysel ve grup olarak uygulanan zekâ testleri, bilgi ve başarı testleri, yetenek ya da yaratıcılık testleri, sosyal olgunluk testleri, kişilik testleri gibi standart testler, anne-baba ve öğretmen raporları/bildirimleri ve doğrudan çocuğun davranışı ile ilgili gözlemlerdir. 2 Özellikle, bireysel olarak uygulanan zekâ testleri, üstün yetenekli çocukların bilişsel yeteneklerinin belirlenmesi ve gerekli eğitim programlarına yerleştirilmesi amacıyla sıklıkla kullanılmaktadır. 1,2,4 Yazında, bireysel olarak uygulanan zekâ testlerinin, üstün yetenekli çocukları değerlendirmede geçerli ve güvenilir ölçme araçları olduğu bildirilmektedir. 5-7 Üstün yetenekli çocukların zihinsel ya da bilişsel özellikleri, olağanüstü soyut düşünme yeteneği ve yatkınlığını, zihinsel merakı, hızlı öğrenmeyi, karmaşık düşünme süreçlerini, öğrenme tutkusunu, analitik düşünmeyi, etkili hayal gücünü, farklı düşünmeyi, yaratıcılığı, odaklanma yeteneğini ve derinlemesine düşünme yeteneğini içermektedir. 2 Üstün yetenekli çocuklar, bu özelliklerin tümünü genellikle sergilememekle birlikte, bulundukları yaş dilimine göre farklı özellikler sergileyebilmektedirler. 8 Zekâ testleri, bu özellikteki çocuklarla ilgili olarak, sözel ve/veya sözel olmayan soyut akıl yürütme, etkili ve etkin problem çözme, içgörü, zihinsel hız ve bellek gibi çeşitli bilişsel yeteneklerin ölçülmesi amacıyla kullanılmaktadır. 9 İlerleyen bölümde, üstün yetenekli çocukların değerlendirilmesinde Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği-Dördüncü Formunun (WÇZÖ-IV) kullanımı ve bu çocukların WÇZÖ- IV ile değerlendirildiğinde nasıl bir profil ortaya koyduğu aktarılmaktadır. ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİNDE WÇZÖ-IV ÜN KULLANIMI Wechsler çocuklar için zekâ ölçeklerinin (WÇZÖ) üstün yetenekli çocukların değerlendirilmesinde yaygın olarak kullanıldığı ortaya koyulmaktadır. 6 İlk olarak Wechsler-Bellevue Zekâ Ölçeği olarak 1939 yılında geliştirilen bu ölçek, birçok revizyondan geçerek, günümüze WÇZÖ-IV ve WÇZÖ-V olarak gelmiştir. 10, yaş aralığındaki çocukların zekâ düzeylerini değerlendirme amacıyla geliştirilen ölçek, çeşitli alt test ve bileşik ya da dönüştürülmüş puanlar elde edilmesini sağlamaktadır. 10 Buna göre WÇZÖ-IV, 10 temel ve 5 yedek alt testten oluşmaktadır ve 10 temel alt test puanı kullanılarak dört dönüştürülmüş puan (index score) elde edilmektedir. Bu dönüştürülmüş puanlar, Sözel Kavrama Dönüştürülmüş Puanı (SKDP): Benzerlikler, Sözcük Dağarcığı ve Kavrama (Yedek alt testler: Genel Bilgi, Sözcük Bulma); Algısal Akıl Yürütme Dönüştürülmüş Puanı (AAYDP): Küplerle Desen, Resim Kavramları ve Mantık Yürütme Kareleri (Yedek alt test: Resim Tamamlama); Çalışma Belleği Dönüştürülmüş Puanı (ÇBDP): Sayı Dizisi ve Harf-Rakam Dizisi (Yedek alt test: Aritmetik) ve İşlemleme Hızı Dönüştürülmüş Puanı (İHDP): Şifre ve Simge Arama (Yedek alt test; Çiz Çıkar) şeklinde olmaktadır. Son olarak, ölçeğin 10 temel alt test puanı toplanarak Tüm Ölçek Zekâ Puanı (TÖZP) elde edilmektedir. Dönüştürülmüş puanlar için ortalama değer 100, standart sapma ise 15 iken; her bir alt test için standart puanların ortalaması 10, standart sapması ise 3 tür. 10,12 Wechsler zekâ ölçeklerinde, üstün yetenekli olma kriteri olarak TÖZP ya da Genel Zekâ Bölümü (ZB) puanının kullanıldığı görülmektedir. Buna göre, WÇZÖ-IV te TÖZP türünden 130 ve üstü ya da ortalamanın iki standart sapma üstü puan alan bir çocuk üstün yetenekli olarak tanımlanmaktadır. 13,14 WÇZÖ-IV ün üstün yetenekli çocuklar için iyi bir değerlendirme bilgisi sunduğu ve geçerli sonuçlar ortaya koyduğu bildirilmektedir. 6 Üstün yetenekli çocukların WÇZÖ-IV ile değerlendirildiklerinde nasıl bir performans sergilediği ya da nasıl bir örüntü ortaya koyduğu birçok 37

3 çalışma tarafından ele alınmıştır. WÇZÖ-IV ün klinik geçerliliğe ilişkin teknik raporunda, 6-16 yaş arası 63 üstün yetenekli çocuğun oluşturduğu örneklemde (standardizasyon örnekleminden alınmıştır), dönüştürülmüş ve alt test puanları incelenmiştir. 10 Çalışmanın sonuçları, SKDP (124,7) ve AAYDP nin (120,4), ÇBDP (112,5) ve İHDP den (110,6) daha yüksek olduğunu göstermiştir. İHDP nin, en düşük puanlara sahip olan Çiz Çıkar ve Şifre alt testleriyle, en düşük olduğu ortaya koyulmuştur. 130 ve üzeri puan alan 34 çocuktan 27 si bu puanı SKDP den, 4 ü AAYDP den ve 3 ü ise ÇBDP, İHDP ve TÖZP den almıştır. WÇZÖ- R de temel alt test olan Aritmetik, WÇZÖ-IV te yedek alt testler bölümüne taşınmış ve bu alt testin yerine ÇBDP altında Harf-Rakam Dizisi temel alt testi getirilmiştir. Bu örneklemdeki çocukların Aritmetik alt testinden (14,2), Harf-Rakam Dizisi (12,6) alt testine göre daha yüksek puan aldıkları bulunmuştur. Aynı çalışmada, çocukların AAYDP içinde temel alt test olan Resim Kavramları (12,7) ve yedek alt test olan Resim Tamamlama dan (13,0) en düşük puanı aldıkları ortaya koyulmuştur. Son olarak, WÇZÖ-IV ile birlikte gelen bir yenilikle, Küplerle Desen alt testi hem zaman bonuslu hem de zaman bonussuz hesaplanmaktadır. Ancak bu çalışmada zaman bonuslu Küplerle Desen puanı (13,8) ile bonussuz olan puan (13,6) arasında anlamlı bir fark olmadığı bulunmuştur. Bir başka çalışmada, 103 üstün yetenekli çocuğun WÇZÖ-IV dönüştürülmüş puanları incelenmiştir. 15 Buna göre, örneklemi oluşturan çocukların aldığı en yüksek ilk iki puanının SKDP (131,7) ve AAYDP (126,4) olduğu bulunmuştur. Çocukların ÇBDP si 117,7, İHDP si 104,3 olarak bulunmuştur. TÖZP ün ise 127,2 olduğu belirlenmiştir. Bu sonuçlar, dört dönüştürülmüş puan içinde üstün yetenekliliğin en iyi göstergelerinin sırasıyla SKDP ve AAYDP olduğunu ortaya koymaktadır. Alt testler açısından incelendiğinde ise, üstün yetenekli çocukların elde ettikleri puan sıralamasının Benzerlikler (15,8), Sözcük Dağarcığı (15,4), Kavrama (14,8), Mantık Yürütme Kareleri (14,7), Resim Kavramları (14,6), Aritmetik (14,1), Genel Bilgi (14,1), Küplerle Desen (13,2), Sözcük Bulma (12,9), Harf- Rakam Dizisi (12,9), Resim Tamamlama (12,5), Sayı Dizisi (12,3), Simge Arama (11,5), Çiz Çıkar (10,3) ve Şifre (9,9) şeklinde olduğu gözlenmiştir. Bu sonuçlar gözden geçirildiğinde, SKDP ve AAYP yi oluşturan alt testlerde daha yüksek puanlar elde edildiği görülmektedir. Ayrıca, standardizasyon örneklemiyle yapılan çalışmada olduğu gibi, üstün yetenekli çocukların WÇZÖ-IV ÇBDP de yedek alt test olan Aritmetik puanının, aynı dönüştürülmüş puan içinde temel alt test olan Harf-Rakam Dizisi puanından yüksek olduğu görülmüştür. Bu anlamda, Harf-Rakam Dizisi alt testi yerine Aritmetik alt testinin kullanılması (özellikle matematik fobisi olmayan çocuklarda), değerlendirmenin daha sağlıklı olmasına katkı sağlayacağından ve daha iyi sonuçlar vereceğinden, üstün yetenekli çocukları WÇZÖ-IV ile değerlendirirken bunun dikkate alınması önerilmektedir. Ayrıca, Çiz Çıkar alt testinin üstün yetenekliliği değerlendirmede geçerli bir alt test olmadığı bildirilmiştir. 6,16 TÖZP ün üstün yetenekli olma kriteri olarak kullanıldığı ve okullara yerleştirmede temel bir belirleme kriteri olarak rol oynadığı bilinmektedir. Ancak, WÇZÖ-IV te elde edilen TÖZP ün çoğu zaman, üstün yetenekli bir çocuğun bilişsel/zihinsel yeteneklerini tam olarak temsil etmediği bildirilmiştir. 6,17 Daha önce aktarılan çalışmalarda da görüldüğü üzere, üstün yetenekli çocuklar, sözel soyut ve görsel akıl yürütmeyi değerlendiren alt testlerde daha iyi performans sergilerken; işlemleme becerilerini ölçen alt testlerde daha düşük performanslar sergilemişlerdir. 15,18,19 Bunun sonucu olarak, üstün yetenekli çocukların büyük bir çoğunluğunun, WÇZÖ-IV teki dönüştürülmüş puanları arasında dikkate değer değişkenlikler ya da farklılıklar olduğu belirlenmiştir. Bu tür puan farklılıkları olduğunda, üstün yetenekli çocuklar için TÖZP lerinin değerlendirilmesinin/yorumlanmasının zor olabildiği ve böylece bu çocukların gerekli eğitim programlarına yerleştirilme olasılıklarının düşebildiği bildirilmektedir. 17 WÇZÖ-IV TÖZP ün üstün yetenekli çocukları belirlemede iyi bir gösterge olmadığı yapılan çalışmalarda ortaya koyulmuştur. Bu doğrultuda, Genel Yetenek İndeksi-GYİ (General Ability Index) adında bir puan türü ve buna ilişkin normlar oluşturulmuştur. Bu puan türü, bu çocuklar için 38

4 daha iyi göstergeler olduğu ortaya koyulan Sözel Kavrama (Benzerlikler, Sözcük Dağarcığı ve Kavrama) ve Algısal Akıl Yürütme (Küplerle Desen, Mantık Yürütme Kareleri ve Resim Kavramları) indekslerinde yer alan alt testlerin puanlarının toplamından elde edilmektedir. 18 Bu indeksten elde edilen puan, oluşturulan norm tablosundan yararlanılarak standardize edilmektedir. En düşük ve en yüksek bileşik/dönüştürülmüş puanlar arasındaki fark 23 ve üzeri olduğunda, TÖZP ün rapor edilmemesi gerektiği ve GYİ puanının kullanılmasının, üstün yetenekli çocukların değerlendirilmesi açısından daha sağlıklı sonuçlar vereceği ileri sürülmüştür. 18 TÖZP ün, üstün yetenekli çocukların düşük performans sergiledikleri ÇBDP ve İHDP nin dahil edilerek hesaplandığı göz önünde bulundurulduğunda, üstün yeteneklilik kriteri olarak TÖZP yerine GYİ puanının kullanılması ya da dört indeks puanından en yüksek olanının dikkate alınması önerilmektedir. 6,17,18 Ortalama üstü bir zekâ puanı, genellikle üstün yetenekli çocukları belirlemede kriter olarak kullanılmasına rağmen, üstün yetenekliliğin sadece bir yönü ya da özelliği olduğu ve üstün yetenekliliğin çok boyutlu bir yapıya sahip olduğu belirtilmektedir. 9,20,21 Üstün yetenekli çocukları belirlerken, zekâ testlerinin yanı sıra, çok yönlü değerlendirmelerin gerçekleştirilmesi tanısal ya da sınıflandırma kararı verilirken daha iyi sonuçlar sağlayabilir ve böylece çocukların diğer alanlardaki güçlü yönleri göz önünde bulundurulabilir. 5,22 Bu anlamda, üstün yeteneklilikle ilgili kararlar verilirken çeşitli bilgi kaynaklarından veriler toplamak ve incelemek önem kazanmaktadır. 23 Daha önce de ifade edildiği gibi, üstün yetenekli çocuklar, akademik, yaratıcı ve üretici düşünme, sanat, estetik, spor ve liderlik alanlarında, yaşıtlarına göre daha iyi performanslar ortaya koymaktadırlar. 2 Bunun sonucu olarak, bu çocukların bu türdeki alanlar açısından da performanslarının değerlendirilmesi gerekli görünmektedir. Bireysel olarak uygulanan zekâ testleri (özellikle Wechsler zekâ ölçekleri) üstün yetenekli çocukları değerlendirmede, geçerli ve güvenilir bir araçlar olmalarına rağmen, değerlendirme aşamasında çeşitli sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bu sorunlardan bazıları, (a) zekâ testlerinin üstün yetenekli çocukların yeteneklerini tamamen kapsayacak yeterlilikte zorluk derecesine sahip olmaması, (b) zekâ testlerinin üç ya da dört standart sapmanın ötesinde normlar sağlamaması ve (c) üstün yeteneklilik aralığındaki puanların, yeni gelen test normlarıyla birlikte baskılanması ya da düşmesi olarak sıralanabilir. 24,25 Özellikle, yenilenen test normlarıyla birlikte, üstün yetenekli çocuklar için bir takım olumsuz sonuçların ortaya çıktığı görülmektedir. Bu yazı kapsamında, ilerleyen bölümde, yenilenen test normlarının üstün yetenekli çocukların değerlendirmesine etkileri aktarılmaktadır. ZEKÂ ÖLÇEĞİ NORMLARININ YENİLENMESİ: ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLARIN DEĞERLENDİRMESİNE YANSIMALARI Zekâ testleri, belirli bir standardizasyon örneklemine ve normlarına sahip olan değerlendirme araçlarıdır. Zihinsel değerlendirmeye alınanan çocukların, zaman içinde, zekâ testlerinden aldıkları puanların sistematik ve yaygın bir artış gösterme eğilimine sahip olduğu bildirilmektedir. 26 Flynn etkisi olarak bilinen bu olguya göre, okullaşma, çevresel uyaranlardaki zenginleşme, testle olan tanışıklığın artması, beslenme ve sağlık alanlarındaki gelişmeler gibi birçok faktör nedeniyle, genel zekâ puanlarında (general intelligence quotient- IQ) artışların (10 yılda bir ortalama 3 puanlık bir artış) ortaya çıktığı gösterilmiştir. 27,28 Bu artışlar, standardize edilmiş zekâ testi normlarının geçersiz hale gelmesine neden olabilmekte ve değerlendirmeye alınan çocukların, test üzerinde zamanla daha iyi performans göstermelerine yol açabilmektedir. Ortalama zekâ puanlarında, sistematik bir yükselme olduğu ve zekâ testi normlarının düzenli aralıklarla (yaklaşık on yılda bir) yenilenmesi gerektiği ortaya koyulmuştur. 29 Zekâ testlerinin standardizasyon ve norm çalışmaları, Flynn etkisi dikkate alınarak, belirli aralıklarla yeniden gerçekleştirilmektedir. Bu revizyonlar beraberinde birçok konunun ya da sorunun gündeme gelmesine yol açmaktadır. Bu sorunlardan en önemlisi, revizyondan geçen zekâ testinin, bir önceki sürümüne göre daha düşük puanlar ortaya 39

5 koymasıdır. Wechsler zekâ ölçeklerinin eski ve yeni sürümünün karşılaştırıldığı çalışmalarda, değerlendirmeye alınan çocukların yeni sürümden daha düşük puanlar aldıkları bulunmuştur WÇZÖ nün iki sürümü arasında oluşan puan farkları, ortalama ve düşük zekâ alanı içindekiler için çok olmamasına rağmen, üstün yetenekli çocuklar için bu puan farkı daha belirgin hale gelmektedir. 17 Üstün yetenekli çocuklarda iki test sürümünü karşılaştıran çalışmalar, WÇZÖ nün eski sürümünden, yeni sürümüne göre daha yüksek puanlar alındığını göstermiştir. 34,35 WÇZÖ-III ün standardizasyon çalışmasında, 23 üstün yetenekli çocuktan oluşan küçük bir örnekleme WÇZÖ-III uygulanarak, bu çocukların daha önce elde ettikleri WÇZÖ-R puanları ile karşılaştırma yapılmıştır. 29 Bu çalışmanın sonuçları, Sözel, Performans ve Toplam ZB puanlarının, WÇZÖ-R ye göre WÇZÖ- III te daha düşük olduğunu göstermiştir. Buna göre, Sözel ZB ortalama puanında 5,8 lik (128,0 a 133,8), Performans ZB ortalama puanında 1,1 lik (124,6 ya 125,7), Toplam ZB ortalama puanında ise, 4,9 luk (128,7 ye 133,6) bir fark bulunmuştur. Son olarak, Sevier ve ark.ları, 35 üstün yetenekli ilkokul öğrencisi ile gerçekleştirdiği çalışmalarında, WÇZÖ- III ün WÇZÖ-R ye göre Sözel ZB (14,57 lik fark), Performans ZB (7,60 lık fark) ve Toplam ZB (12,83 lük) puanlarında daha düşük puanlar ortaya koyduğunu bulmuştur. 36 WÇZÖ-III ile WÇZÖ-IV puanlarını, üstün yetenekli çocukların oluşturduğu bir örneklemde karşılaştıran herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Özetle, yenilenen test normlarıyla birlikte, zekâ testinin eski ve yeni sürümü arasında puan farkları ortaya çıkmaktadır. Ortaya çıkan puan farkları, eski sürüme göre üstün yetenekli olduğu belirlenen çocuğun yeni test sürümüyle değerlendirildiğinde, bu özelliğini kaybetmesine yol açabilmektedir. Bu açıdan, yenilenen test sürümünü kullanırken, puan farklarının ortaya çıkabileceği dikkate alınmalıdır. Böylece, değerlendirmeye alınan çocuğun, özelliklerine uygun eğitimleri almaya devam etmesi sağlanabilir. Ülkemizde, WÇZÖ- R den WÇZÖ-IV geçiş süreci olduğu düşünüldüğünde, bu iki sürüm arasında puan farklarının ortaya çıkabileceği özellikle göz önünde bulundurulmalıdır. İlerleyen bölümde, Wechsler zekâ ölçeklerinin Türkiye de, üstün yetenekli çocuklarda kullanımı ile ilgili bilgiler WÇZÖ-IV temelinde verilmektedir. TÜRKİYE DE ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLARI DEĞERLENDİRMEDE WECHSLER ZEKÂ ÖLÇEKLERİNİN KULLANIMI Ülkemizde, Wechsler zekâ ölçeklerinin kullanımının WÇZÖ-R ile başladığı görülmektedir. Standardizasyon ve norm çalışması Savaşır ve Şahin tarafından yapılan ölçek, hastanelerde, kliniklerde, rehberlik araştırma merkezlerinde ve araştırma alanlarında yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. 37,38 Özellikle, özel eğitim ihtiyacı olan çocukların değerlendirilmesinde temel bir değerlendirme aracı olarak uygulanmaktadır. 38,39 WÇZÖ-R aynı zamanda, üstün yetenekli çocukların değerlendirilmesi ve belirlenmesi amacıyla da kullanılmaktadır. Özellikle, ülkemizde kurulan Bilim ve Sanat Merkezlerine (BİLSEM) ve üstün yetenekliler özel okullarına, bu özellikteki çocukların alımında ya da kabulünde WÇZÖ-R uygulanmaktadır. Bu doğrultuda, WÇZÖ-R toplam zekâ puanının 130 ve üzeri olmasının (daha önce 120 ve üzeri puanlar kabul edilebilmekteydi), üstün zekâlılar okullarına ya da bu merkezlere kabul edilme şartlarından biri olduğu bilinmektedir. WÇZÖ nün dördüncü sürümü olan WÇZÖ- IV ün, Türkçe standardizasyon ve norm çalışması, 2225 çocuk üzerinden gerçekleştirilmiştir. Norm grubunda yer alan her bir yaş dilimi için, yedi coğrafi bölge ülke nüfusuna oranlarıyla, cinsiyet ve sosyoekonomik düzey (düşük-orta-yüksek) açısından eşit olarak temsil edilmiştir. 12 WÇZÖ-IV için uygulayıcı eğitimleri Türk Psikologlar Derneği tarafından verilmektedir. Yakın zamanda, uygulama ve araştırma alanlarında WÇZÖ-R nin yerini alarak, yaygın bir şekilde kullanılması öngörülmektedir. WÇZÖ-R ile karşılaştırıldığında, WÇZÖ-IV ile birlikte ölçeğin yapısı, içeriği ve yorumu açısından önemli yenilikler ve değişiklikler gerçekleştirilmiştir. 10,39 Buna göre, WÇZÖ-R de var olan ve 40

6 WÇZÖ-III de de devam eden ikili yapı (Sözel ve Performans Zekâ Bölümleri) tamamen kaldırılmış ve bunun yerini, Sözel Kavrama, Algısal Akıl Yürütme, İşlemleme Hızı ve Çalışma Belleği şeklindeki 4 yeni indeks puanı (dönüştürülmüş puanlar) almıştır. Resim Düzenleme, Parça Birleştirme ve Labirentler alt testleri tamamen ölçekten çıkarılmış; Resim Kavramları, Harf-Rakam Dizileri, Mantık Yürütme Kareleri, Simge Arama, Çiz Çıkar ve Sözcük Bulma olmak üzere 6 yeni alt test eklenmiştir. Bir başka değişiklik ise, daha önceki sürümlerde temel alt test olarak kullanılan Genel Bilgi ve Aritmetik alt testlerinin, yedek alt testler bölümüne taşınmasıdır. Ayrıca, güçlük düzeyi düşük ve yüksek maddeler eklenerek alt test madde sayıları arttırılmıştır. Son olarak, test uygulama yönergelerine ve test materyallerine ilişkin çeşitli değişiklikler yapılmış ve uygulama kitapçığı daha kullanışlı hale getirilmiştir. WÇZÖ-IV ün kullanımı ülkemizde yeni başladığından, üstün yetenekli çocuklarla ilgili henüz yayınlanmış bir çalışma yoktur. Ancak, 50 üstün yetenekli çocuğun WÇZÖ-R ile WÇZÖ-IV puanlarının karşılaştırıldığı bir çalışma gerçekleştirilmiştir. 40 Bu çalışmada, daha önce WÇZÖ-R ile üstün yetenekli olduğu belirlenen (120 ve üzeri zekâ puanı olan) çocuklara, WÇZÖ-IV uygulanmıştır. Araştırmanın sonuçları, bu çocukların WÇZÖ-R Toplam ZB (129,38) ve Performans ZB (130,28) puanlarının, sırasıyla WÇZÖ-IV TÖZP (123,16) ve AAYDP lerinden (115) anlamlı olarak daha yüksek olduğunu göstermiştir. Ayrıca, karşılaştırılabilir alt test puanları açısından, çocukların WÇZÖ-R de, Sözcük Dağarcığı alt testi dışında, Benzerlikler, Küplerle Desen ve Şifre alt testlerinden daha yüksek puanlar aldıklarını göstermiştir. Her iki sürümden elde edilen puanlar arasındaki korelasyonlar incelendiğinde, iki sürümün benzer yapıları ölçtüğü ortaya koyulmuştur. Bu örneklemdeki çocukların WÇZÖ-IV üzerinde aldıkları alt test ve dönüştürülmüş ortalama puanları ve standart sapmaları Tablo 1 de gösterilmiştir. Yazarlar, yenilenen sürümden kaynaklı olarak, WÇZÖ-R ve WÇZÖ-IV puanları arasında ortaya çıkabilecek puan farklarının, eğitim kurumlarına yerleştirme ya da uygunluğu tekrar değerlendirme için zekâ ölçeği uygulayan değerlendiriciler TABLO 1: Üstün Yetenekli Çocukların WISC-IV Puanları. 40 WISC-IV Ort. S SKDP 123,28 10,82 AAYDP 115,00 13,50 ÇBDP 114,56 14,52 İHDP 115,02 14,28 TÖZP 123,16 1,.87 Benzerlikler 13,00 2,34 Sözcük Dağarcığı 14,86 2,34 Yargılama/Kavrama 13,78 2,53 Sayı Dizisi 13,32 3,02 Küplerle Desen 13,86 3,16 Şifre 13,28 3,17 Resim Kavramları 10,24 3,27 Mantık Yürütme Kareleri 12,90 2,66 Harf/Rakam Dizisi 12,00 2,34 Simge Arama 11,82 2,57 WISC-IV: Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği-Dördüncü Formu; Ort.: Ortalama; S: Standart Sapma; SKDP: Sözel Kavrama Dönüştürülmüş Puanı; AAYDP: Algısal Akıl Yürütme Dönüştürülmüş Puanı; ÇBDP: Çalışma Belleği Dönüştürülmüş Puanı; İHDP: İşlemleme Hızı Dönüştürülmüş Puanı; TÖZP: Tüm Ölçek Zekâ Puanı. tarafından dikkate alınması gerektiğini bildirmişlerdir. Ayrıca, WÇZÖ-IV ün dört farklı dönüştürülmüş puan sunduğu ve üstün yetenekli çocukları belirlemede bu puan türlerinden en yüksek olanının dikkate alınabileceği ve ek değerlendirme yöntemlerinin kullanılmasının daha yararlı sonuçlar sağlayacağı ifade edilmiştir. SONUÇ VE ÖNERİLER Üstün yetenekli çocukları değerlendirirken ve belirlerken genellikle bireysel olarak uygulanan zekâ testleri kullanılmakta ve özellikle Wechsler zekâ ölçekleri tercih edilmektedir. WÇZÖ nün dördüncü sürümü olan WÇZÖ-IV ün, bu çocukları değerlendirmede geçerli ve güvenilir sonuçlar ortaya koyduğu belirtilmektedir. Üstün yeteneklilik çok yönlü özellikleri barındırdığından, WÇZÖ-IV ya da başka bir zekâ testinin yanı sıra akademik, yaratıcılık, üretici düşünme, sanat, spor vb. alanlardaki becerileri ya da performansları değerlendirmek, daha kapsamlı (güçlü ve zayıf yönlerini belirlemek açısından) ve sağlıklı sonuçların elde edilmesine olanak sağlayacaktır. 41

7 Üstün yetenekli çocukların WÇZÖ-IV SKDP ve AAYDP üzerinde diğer dönüştürülmüş puanlara göre daha iyi performans gösterdikleri ortaya koyulmuştur. Bu açıdan, üstün yeteneklilik kararı verilirken (özellikle, dönüştürülmüş puanlar arasında önemli derecede farklılıklar olduğunda) TÖZP ün yerine bu iki dönüştürülmüş puanının ya da en yüksek dönüştürülmüş puanın dikkate alınması önerilebilir. Ayrıca, üstün yetenekli çocukları en iyi tanımladığı öne sürülen GYİ puanı için ülkemizde de norm çalışmasının yapılması, hem uygulama zamanının ve maliyetinin düşürülmesi açısından hem de üstün yetenekli çocukların zihinsel becerilerini daha kesin olarak ortaya koyması açısından yararlı olabilir. Yeni geliştirilen test sürümü nedeniyle zekâ puanlarındaki düşüş, üstün yetenekli çocukların üstün yetenekli olma özelliğini kaybetmelerine ve aynı zamanda onlar için özelleştirilmiş eğitim olanaklarından mahrum kalmalarına neden olabileceği düşünülmektedir. Türkiye de WÇZÖ-R den WÇZÖ-IV e geçiş yapılacağı düşünüldüğünde, yenilenen test normlarından dolayı benzer puan farklarını ortaya çıkabileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Bu, söz konusu çocukların bilişsel/ zihinsel becerilerinin doğru bir şekilde değerlendirilmesi açısından çok önemlidir. Buna ek olarak, WÇZÖ-R nin norm çalışması üzerinden 30 yılı aşkın bir süre geçmiştir. Bu anlamda, yeni sürüm olan WÇZÖ-IV ile WÇZÖ-R puanları arasında, üstün yetenekli çocuklar açısından yaklaşık 5-20 arası bir puan farkının olabileceği öngörülmektedir. Bu doğrultuda, değerlendiricilerin üstün yeteneklilik kriterini 120 olarak belirlemesinin yenilenen test normlarının değerlendirmeye etkisini azaltabileceği düşünülmektedir. WÇZÖ-IV, üstün yeteneklerin değerlendirilmesinde bazı dezavantajlar yaratsa da önemli katkılar sağlamaktadır. Bu katkılardan biri, WÇZÖ-IV ün üstün yetenekli çocukların daha iyi performans gösterdikleri sözel kavrama ve algısal akıl yürütme alanlarına ağırlık veren bir yapıda olmasıdır (her iki alandan 6 temel test toplam puan hesaplamasında kullanılmaktadır). Bir diğer önemli katkısı, bazı alt testlerde (örn., Küplerle Desen) hem zaman bonuslu hem zaman bonussuz puan elde edilmesine olanak sağlamasıdır. Üstün yetenekli çocukların, ortalama zekâ aralığında olan çocuklara göre, işlemleme hızı görevlerinde daha hızlı olamadıkları bilinmektedir. 8 Bu açıdan, getirilen bu yenilik değerlendirmeyi, üstün yetenekli çocuk için daha avantajlı hale getirebilir. Son olarak, WÇZÖ-R uzun yıllardır kullanılmasına ve klinik uygulamada görece yeterli sonuçlar ortaya koymasına rağmen, eski normlara sahip olduğu için zihinsel düzeylerle (zekâ puanları) ilgili artmış puanlar göstermesi (özellikle üstün yetenekli çocuklar için) muhtemeldir. 41,42 Hem üstün yetenekli çocuklar hem de değerlendirmeye alınan diğer çocuklar için, yenilenmiş normlara sahip olan WÇZÖ-IV ün daha doğru/sağlam sonuçlar ortaya koyacağı düşünülmektedir. Bu nedenle, WÇZÖ- IV ün hızlı bir şekilde uygulama alanlarında (hastanelerde, kliniklerde), özellikle kabul edilme şartı olarak zekâ puanını dikkate alan üstün yetenekli çocuklar için kurulan eğitim kurumlarında kullanılması önerilmektedir. 1. Pfeiffer SI. Identifying gifted and talented students: Recurring issues and promising solutions. Journal of Applied School Psychology 2002;19(1): Sattler JM. Assessment of children. Behavioral and clinical implications. San Diego: Jerome M. Sattler, Publisher, Inc; 2002.p Smutny JF, Blocksom RH. Education of the Gifted: Programs and Perspectives. Bloomington: Phi Delta Kappa; KAYNAKLAR 4. Newman TM, Sparrow SS, Pfeiffer SI. The Use of the WISC-IV in Assessment and Intervention Planning for Children Who Are Gifted. In: Prifitera A, Saklofske DH, Weiss LG, eds. WISC-IV Clinical Assessment and Intervention 2e. 2 st ed. San Diego: Academic Press; p Kaufman AS, Harrison PL. Intelligence tests and gifted assessment: What are the positives? Roeper Review 1986;8(3): Silverman LK, Gilman BJ, Falk RF. Who are the gifted using the new WISC-IV. In 51 st annual convention of the National Association for Gifted Children. Salt Lake City, UT; Zigler E, Farber EA. Commonalities between the intellectual extremes: Giftedness and mental retardation. In: Horowitz FD, O'Brien M, eds. The gifted and talented: Developmental perspectives. Washington, DC: American Psychological Association; 1985.p

8 8. Baska LK.Characteristics and need of the gifted. In: Feldhusen JF, Van-Tassel-Baska, Seeley K, eds. Excellence in educating the gifted. Denver: Love; 1989.p Pfeiffer SI, Jarosewich T. Gifted rating scales. San Antonio, TX: The Psychological Corporation; Wechsler D. Wechsler intelligence scale for children Fourth Edition (WISC-IV). San Antonio, TX: The Psychological Corporation; Wechsler D. Wechsler intelligence scale for children (5 th ed.). Bloomington, MN: Pearson; Öktem F, Gençöz T, Erden G, Sezgin N, Uluç S. Wechsler Çocuklar İçin Zeka Ölçeği-IV (WÇZÖ-IV) Uygulama ve Puanlama El Kitabı Türkçe Sürümü. Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları; Pfeiffer SI. Current perspectives on the identification and assessment of gifted students. J Psychoeduc Assess 2012;30(1): Sparrow SS, Pfeiffer SI, Newman TM. Assessment of children who are gifted with WISC-IV. In: Prifitera A, Saklofske DH, Weiss LG, eds. WISC-IV Clinical Use and Interpretation Scientist-Practitioner Perspectives. San Diego: Academic Press;2005. p Falk RF, Silverman LK, Moran D. Using two WISC-IV indices to identify the gifted. In 51 st Annual Convention of The National Association for Gifted Children. Salt Lake City, UT; Keith TZ, Fine JG, Taub GE, Reynold MR, Kranzler JH. Hierarchical multi-sample, confirmatory factor analysis of the Wechsler Intelligence Scale for Children-Fourth Edition: What does it measue? School Psych Rev 2006;35(1): Silverman LK. An overview of issues in assessing gifted children. Gifted Development Center, Colorado; Flanagan DP, Kaufman AS. Essentials of WISC-IV assessment (Vol. 46). John Wiley & Sons; Weiss LG, Saklofske DH, Prifitera A, Holdnack JA. WISC-IV advanced clinical interpretation. Academic Press; Jellinek MS, Henderson SW, Pfeiffer SI. The gifted: Clinical challenges for child psychiatry. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2009; 48(8): Gardner H. Frames of mind: The Theory of Multiple Intelligences. New York: Basic Books; Pfeiffer SI. Professional psychology and the gifted: Emerging practice opportunities. Prof Psychol Res Pr 2001;32(2): Klein AG. Fitting the school to the child: The mission of Leta Stetter Hollingworth, founder of gifted education. Roeper Review 2000; 23: Silverman LK. Lost: One IQ point per year for gifted. In National Association for the Gifted 36 th Annual Convention. Cincinnati, OH; Harrington RG. Caution: Standardized Testing May Be Hazardous to the Educational Programs of Intellectually Gifted Children. Education 1982;103(2): Kanaya T, Scullin MH, Ceci SJ. The Flynn effect and US policies: the impact of rising IQ scores on American society via mental retardation diagnoses. Am Psychol 2003;58(10): Lynn R. What has caused the Flynn effect? Secular increases in the development quotients of infants. Intelligence 2009;37: Flynn JR. Searching for justice: The discovery of IQ gains over time. Am Psychol 1999;54(1): Wechsler D. Manual for the Wechsler intelligence scale for children. New York: Psychological Corporation; Bolen LM, Aichinger KS, Hall CW, Webster RE. A comparison of the performance of cognitively disabled children on the WISC-R and WISC-III. J Clin Psychol 1995;51(1): Çelik C, Erden G, Özmen S, Hesapçıoğlu ST. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunda Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği'nin İki Sürümünün Karşılaştırılması ve Okuma Becerilerinin Değerlendirilmesi. Türk Psikiyatri Dergisi 2016 (Baskıda). 32. Doppelt JE, Kaufman AS. Estimation of the differences between WISC-R and WISC IQs. Educati Psycholo Measure 1977;37(2): Uluç S, Korkmaz B, Şahin Ö. Flynn etkisinin Türk örnekleminde değerlendirilmesi: WÇZÖ- R ve WÇZÖ-IV Zekâ Bölümü (ZB) puanlarının karşılaştırılması. Türk Psikoloji Dergisi 2014;29(73): Larrabee GJ, Holroyd RG. Comparison of WISC and WISC-R using a sample of highly intelligent children. Psychological Reports 1976;38(3c): Wheaton PJ, Vandergriff AF, Nelson WH. Comparability of the WISC and WISC-R with bright elementary school students. JSchool Psych 1980;18(3): Sevier RC, Bain SK, Hildman LK. Comparison of WISC-R and WISC-III for gifted students. Roeper Review 1994;17: Savaşır I, Şahin N. Wechsler çocuklar için zekâ ölçeği uygulama kitapçığı. Ankara: Türk Psikologlar Derneği; Çelik C, Yiğit İ, Erden G. Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği Geliştirilmiş Formunun doğrulayıcı faktör analizi: Normal zihinsel gelişim gösteren çocukların oluşturduğu bir örneklem. Türk Psikoloji Yazıları 2015;18 (35): Uluç S, Öktem F, Erden G, Gençöz T, Sezgin N. Wechsler Çocuklar için Zekâ Ölçeği-IV: Klinik bağlamda zekânın değerlendirilmesinde Türkiye için yeni bir dönem. Türk Psikoloji Yazıları 2011;14(28): Yiğit İ, Çelik C, Erden G. Üstün Yetenekli Çocuklarda WÇZÖ-R ve WÇZÖ-IV Zekâ Puanlarının Karşılaştırılması. Türk Psikoloji Dergisi (değerlendirmede). 41. Hesapçıoğlu ST, Çelik C, Özmen S, Yiğit İ. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Bulunan Çocuklarda Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği Gözden Geçirilmiş Formunun (WÇZÖ-R) İncelenmesi: Alt Testlerin, Kaufman ve Bannatyne Sınıflamalarının Yordama Gücü. Türk Psikiyatri Dergisi (baskıda). 42. Çelik C, Yiğit İ, Erden G, Vural MA. Zihinsel Gelişim Geriliği Olan Çocuklarda Wechsler Çocuklar İçin Zekâ Ölçeği Geliştirilmiş Formunun Faktör Yapısının İncelenmesi. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi (baskıda). 43