ÖZEL EĞİTİM1 6.AİLELERLE İŞBİRLİĞİ

Transkript

1 ÖZEL EĞİTİM1 6.AİLELERLE İŞBİRLİĞİ BİR SİSTEM OLARAK AİLE Bir toplumda hukuki temele dayalı evlilik ve akraba bağlılığı (anne, baba, çocuklar, büyük anne ve büyük baba ile yakın akrabalar) oluşmuş, aynı mekânda yaşayan en küçük toplumsal kurum olarak tanımlanan aile; çocuğun okulöncesi eğitimi açısından önemli bir sosyal kurumdur. Aile sistemi, kendisini oluşturan parçaların toplamıyla ortaya çıkan dört alt sistemden oluşur: (a) Evlilik, (b) anne babalık, (c) kardeş olma ve (d) geniş aile olma. Bu genel çerçeveyle birlikte her bir alt sistemin oluşumunda da farklı aile yapıları gözlenebilmektedir. Aile sistemi, dört aile özelliğiyle açıklanmaktadır. Bunlar (a) ailenin kaynakları, (b) ailenin etkileşimleri, (c) ailenin işlevleri ve (d) ailenin yaşam döngüsüdür. Ailenin kaynakları, ailenin gereksinimlerini karşılamak üzere etkileşimde bulunan her bir aile bireyinin gücü ve özelliklerini içerir. Ailenin etkileşimleri ise aile sisteminin işlevleri ya da ailedeki görevlerin üstesinden gelmede yararlandığı süreçlerdir. Ailenin işlevleri, aile bireylerinin etkileşimlerinin sonuçlarıdır. Aile işlevleri; biyolojik, ekonomik, sevgi, koruyuculuk, toplumsallaştırma, eğitim ve boş zamanları değerlendirme olarak sıralanabilir. Ailelerin gereksinimlerinin karşılanmasını; ailenin büyüklüğü ve kültürel yapısı, anne babaların kişilik özellikleri, eşlerin birbirlerine ne ölçüde yakın ve destek oldukları, anne babaların evlilik uyumları, dinî inanışları, yakın çevrenin ve toplumun özellikleri, aile bireylerinin sosyoekonomik düzeyleri gibi değişkenler; ayrıca çocuğun cinsiyeti, yetersizliğinin türü ve düzeyi gibi etmenler etkilemektedir. Günümüzde aile yapılarındaki değişimler, artan boşanma oranları ve sadece anne ya da babanın olduğu aile yapılarının ortaya çıkması aile çalışmalarında da değişiklikler yapılmasını gündeme getirmektedir. Dolayısıyla her bir ailenin gereksinimi ve onlara sağlanacak hizmetlerin de o ailelerin özellikleri dikkate alınarak oluşturulması gerekliliği ortaya çıkmaktadır. ÖZEL GEREKSİNİMİ OLAN COCUĞA SAHİP AİLELERİN DUYGUSAL GEREKSİNİMLERİ Yeni doğan çocuğu olan her aile, bebeklerinin bakımını gerçekleştirmek için benzer çabalar içerisinde olur. Daha önceden bir çocuk deneyimleri olsa bile aileye yeni katılan bir çocuğa yeniden uyum sağlamaya çalışırlar. Özel gereksinimi olan çocuğa sahip aileler ise yeni bir çocuğa uyum sağlamanın yanı sıra bir de çocuğun sorunlarına ve yetersizliğine uyum sağlamak durumundadırlar. Aileler, çocuklarının gelişim dönemlerinde ortaya çıkan her bir değişiklikte yeni sorularla, endişelerle ve mücadelelerle karşı karşıya gelmektedirler. Temel Gereksinimler ve Bu Gereksinimlerin Karşılanmasındaki Güçlükler Gerçek gereksinimler, bir uzmandan yardım almak için arayış içinde olan tüm aileler için temel gereksinimlerdir. Aileler, ilk olarak insancıl ve anlayışlı kişiler ararlar. Bireysel olarak etkili anne baba olduklarının görülmesini ve bu yolda oldukları nın bilinmesini isterler. İkincisi, uzmanlardan en iyi ve en yeni bilgileri aldıkları konusunu güvence altına almak isterler. Yine aileler, uzmanların çocuklarına nasıl yardım edecekleri konusunda yeterli bilgiye sahip olduklarına inanmak isterler. Üçüncüsü ise anne babalar, kendilerine şu anda ne tür bir danışmanlık yapılacağını bir an önce bilmek isterler. Aynı zamanda gelecek hakkında olumlu düşünceler oluşturmak ve bir an önce işe yarar bilgileri elde etmek isterler. Tüm bu gereksinimler, ailelerin doğru bilgiye ve doğru kişilere ulaşmasında son derece önemlidir.

2 Ailelerin bu öncelikli gereksinimlerinin karşılanması, sadece alacağı hizmetlerin başlangıcını oluşturmaktadır. Ancak bu temel gereksinimlerin karşılanmasında pek çok sorunla karşılaşabilmektedirler. Okulöncesi öğretmenleri, aile çalışmalarında sadece anne babaların gereksinimlerini değil tüm aile bireylerinin gereksinimlerini karşılamaya çalışmalıdır. Ancak ailelere sunulan hizmetlerin yetersiz olması, doğru uzman ve bilgilere ulaşmayı engellemektedir. Özellikle uzman olmayan kişilerin konunun uzmanı gibi davranarak aileleri yanlış yönlendirmeleri, ailelerin öncelikli olan temel gereksinimlerinin karşılanmasında önemli bir engeldir. Ailelerin temel gereksinimlerinin karşılanmaması nedeniyle de duygusal tepkileri olumsuz yönde artmaktadır. Duygusal Gereksinim İçin Destek Anne babaların duygusal desteğe gereksinimleri vardır. Özel gereksinimi olan bir çocuğa sahip olmak, ailenin sorumluluklarını artırmakta ve işlevlerini farklılaştırmaktadır. Normal gelişim gösteren çocukların anne babaları sevgi, koruma, gelişme için uygun ortam hazırlama ve gereksinimlerini karşılama gibi sorumlulukları üstlenirken yetersizliği olan çocukların anne babaları, çocuğa beceri öğretme ya da Fizik tedavi yaptırma gibi yeni sorumlulukları da üstlenmektedir. Bu nedenledir kipek çok çalışma, yetersizliği olan çocuğa sahip anne babaların stres düzeylerinin normal gelişim gösteren çocukların anne babalarına göre daha yüksek olduğunu göstermektedir. Aile, yetersizliği olan bir çocuğa sahip olmaktan dolayı yaşadığı olumsuz duyguların yanında çocuğun gelişiminde yaşıtlarından farklı olma durumuna alışmak,sık sık hastaneye gitmek; doktor, terapist, eğitimci vb. farklı kişilerle etkileşimde bulunmak gibi zorunlu durumlara da uyum sağlamak zorundadır. Bu nedenlerle yetersizliği olan çocukların aileleri, normal gelişim gösteren çocukların ailelerine kıyasla daha fazla hizmet gereksinimi duymakta ve bu nedenle daha yüksek düzeydestres yaşamaktadırlar. Özellikle okulöncesi eğitim döneminde, aile çocuğunda bazı sorunlar olduğunu henüz öğrenmişken gereksinim duyulan duygusal destek en yüksek düzeydedir. Yapılan bir araştırmada katılımcılara Çocuğunuza tanı konduğunda neler hissettiniz? sorusu sorulduğunda çoğunlukla Çok üzüldük. yanıtını verdikleri, bunu Şok olduk., İnanamadık. gibi yanıtların izlediği görülmüştür. Bu sonuçlar, ailelerin çocuklarına tanı ilk konduğunda aşırı üzüntü ve çöküntü gibi duygular yaşandıklarının bir göstergesi sayılabilir. AİLE TEPKİLERİ Yapılan araştırmalar,her ailenin özel gereksinimi olan bir çocuğa sahip olduğunu öğrendiklerinde gösterdikleri tepkilerin ve uyum sürecinin o aileye özel olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda ailelerin tepkilerinin benzer olduğu belirtilmektedir.ailelerin tepkilerini açıklayan çeşitli model ve yaklaşımlar bulunmaktadır. Ailelerin çocuklarının yetersizliği olduğunu öğrendiklerinde gösterdikleri ilk tepkilergenellikle şok, inkâr ve konan tanıya inanmama aşamalarından oluşmaktadır. Bu ilk tepkileri öfke, suçluluk, depresyon, utanç, düşük benlik, çocuğu reddetme ve hüzün izlemektedir. Ailelerin ulaşması istenen son aşama ise kabul aşamasıdır. Aile tepkilerini açıklayan modeller içerisinde en bilineni, üç evreden oluşan aşamamodelidir. birinci evre şok, reddetme ve depresyon aşamalarından; ikinci evre karmaşa, suçluluk, kızgınlık aşamalarından; üçüncü evre ise pazarlık etme ile kabul ve uyum aşamalarından oluşmaktadır. Ailelerin yetersizliği olan çocuğa sahip olduklarında gösterdikleri tepkilerle ilgili pek çok çalışmaya rastlanırken babaların tepkilerine ilişkin sınırlı sayıda araştırma bulunmamaktadır. Babaların zihinsel yetersizliği olan çocuklarının yetiştirilmesine yönelik katılım durumlarının belirlenmesi konulu bir araştırma sonuçlarına göre, babaların çocuk bakımı sorumluluklarına annelere göre daha az katıldıkları gözlenmiştir. Aile içi ilişkilerde babanın rolü ve baba-çocuk etkileşimine ilişkin alanyazını, normal gelişim gösteren çocukları

3 merkeze alarak oluşturulduğundan baba katılımının düşük olduğu konusunda genel bir eğilim vardır. Ancak çocuğ un yetersizliğinin olması, her şeyin önüne geçerek babaların çocuklarının yetiştirilmesine yönelik etkinliklere anneler kadar olmasa da etkin katılımını beraberinde getirmektedir. 1. Evre 1. Şok: Şok, aşırı üzülme ve çaresizlik duygusu olarak tanımlanır. Aileler yetersizliğ i olan bir çocuğa sahip olmakla, beklemedikleri ve hazır olmadıkları bir durumla karşı karşıya kalırlar. 2. Reddetme: Bu aşamada aile; yetersizliği olan bir çocuğ u olduğunu kabul edemez, çocuğun normal olduğuna ilişkin kanıtlar arar. Uzmandan uzmana başvurarak doğru tanıyı bulmaya çalışır. 3. Depresyon: Aile; tüm çabaları na rağmen çocuklarının yetersizlik durumunun ortadan kalkmadığını fark eder, yoğun bir üzüntü ve keder duygusu içinde kendisini umutsuz hisseder. Bu dönemde aileler, çevreleriyle ilişkilerini en alt düzeye indirir ve normal çocuk özlemi duyarlar. 2. Evre 4. Karmaşa: Aileler, bir yandan olumsuz duygular yaşarken diğer yandan çocuklarını sever ve onun için en iyisini yapmak isterler. Bu durum ailede karmaşık duygulara neden olur. 5. Suçluluk: Bu aşamada aile, sürekli olarak Neden böyle bir sorunla karşılaştık? sorusunu sorar. Bu dönemde aileler, çocuklarının yetersizliğ ine geçmişte yaptıkları hataların neden olduğunu düşünebilir. 6. Kızgınlık: Aile ya öfke göstermeksizin Neden ben? sorusunu sorar ya da öfkesini kendileri dışındaki kişilere yönlendirir. Doktorlar ve öğretmenler gibi uzmanların yanı sıra eşler, normal gelişim gösteren kardeşler de anne babaların öfkesine hedef olabilirler. 3. Evre 7. Pazarlık Etme: Bu dönemde aile, çocuğunun yetersizliğ ini ortadan kaldırmanı n yollarını arar. Aile için önemli olan çocuğun normal hale gelmesi olduğundan herkesle anlaşmaya girebilir. Bu kişi tıp doktoru, uzman, sihirli güçleri olduğu sanılan biri, hatta Tanrı olabilir. 8. Kabul ve Uyum: Bu aşamaya erişebilen anne babalar; çocuklarını olduğu gibi kabul etmeye, çocuğu ailenin bir üyesi olarak benimsemeye hazırdırlar. Bu aşamada aile, yetersizliği olan çocukla ilişki içersine girer, onun gereksinimlerini karşılamaya çalışır. KARDEŞLER, DİĞER AİLE ÜYELERİ VE BAKICILAR Aile sistemleri kuramından da anlaşılacağı gibi ailenin olduğu gibi kardeşlerin ve diğer aile üyelerinin de gereksinimleri ve tepkileri vardır. Ailenin yaşam döngüsü içinde yetersizliği olmayan kardeşlerin değişen gereksinimleri olduğu açıkça görülmektedir. Örneğin küçük

4 kardeşler, yetersizliği olan kardeşleri gibi yetersizliklerinin olmayacağı konusunda ikna edilmeye gereksinim duyabilirler. Bunun yanı sıra okul çağında olan çocuklar, okuldaki arkadaşlarının kardeşinin yetersizliğine yönelik sorularına yanıt verebilmek için bilgilendirilmeye gereksinim duyarlar. Ergenlik ve gençlik dönemindeki çocukların, kardeşlerinin gelecekleri ve kendilerinin gelecekteki rolleriyle ilgili ek bilgilere gereksinimleri olabilir. Dolayısıyla kardeşleri ekibin birer üyesi gibi düşünerek bilgilendirici toplantılara katmak yoluyla onları da bu yaşam döngüsünün içine almak, bütün aile üyeleri için yararlı olacaktır. Anne babalar ve öğretmenler, kardeşlerin farklı kaygılarıyla baş etmelerinde onlara yardımcı olabilirler. Bunun için kardeşlerin genellikle yetersizliği olan kardeşiyle etkileşebilecekleri ortamlar yaratmak etkili bir yoldur. Çok küçük çocuklar bile kardeşleri için etkili öğreticiler olmayı öğrenebilirler. Bu nedenlerle ailelerin ve öğretmenlerin kardeşlerin istek ve beklentilerine duyarlı olmaları önemli olmaktadır. Yetersizliği olan kardeşi olan ve olmayan çocukların kardeş ilişkilerini inceleyen çalışmada Moore, Howard ve McLaughlin (2002); kardeşlerin olası tepkilerini şu şekilde sıralamaktadır: Küçük çocuklar sıklıkla kardeşlerinin yetersizliğine kendilerinin neden olduğuna inanmaktadırlar ve bunu kısmen iyi davranışlar göstererek kapatma çabası içerisindedirler. Ailelerinin onların gereksinimlerini ihmal etmeleri durumunda kıskançlık ve düşmanlık duyguları artabilir. Anne babalar yetersizliği olan çocuklarına çok daha fazla zaman ayırdıklarında ise kardeşler, kendilerini dışlanmış hissedebilirler. Kardeşler aynı okuldalarsa normal gelişen kardeşin yetersizliği olan kardeşine bakması, ona göz kulak olması beklenebilmektedir. Bunun yanı sıra normal gelişen çocuk, yetersizliği olan kardeşi okula başladığında arkadaşları tarafından sosyal olarak etiketlenmektedir. Bakın, bu yetersizliği olan çocuğun kardeşi. Bu durum normal gelişen kardeşin yetersizliği olan kardeşini savunma ve koruma isteğiyle çatışabilir. Ayrıca daha küçük yaştaki normal gelişen çocukların yetersizliği olan kardeşlerinden üstün olması, bu çocuklar için ürkütücü olabilmektedir. Ergenler, kardeşlerinin yetersizliğini daha iyi anlayabilirken yine de yetersizliği olan kardeşe sahip olmanın etiketini taşımaya devam ederler. Ancak yine de yetersizliğin kalıtsal etkilerinin olabileceği ile ilgili kaygıları devam eder. Yukarıda sözü edilen kardeş tepkileri, kardeş kabulünü etkileyen en önemli etmenlerdir. Ancak yine de anne babaların tutumları, normal gelişen kardeşlerin yetersizliği olan kardeşini kabulünde belirleyici olmaktadır. Okulöncesi eğitim öğretmenlerinin bu olasılıkları dikkate alarak kardeşleri duygusal olarak hazırlaması gerekmektedir. Diğer taraftan yetersizliği olan kardeşe karşı oldukça kabullenici ve yardımcı olan kardeşlerin de çoğunlukta olduğu bilinmektedir. Bu kardeş tiplerinin ortak özelliği, öğretmenlerle iş birliği yapmalarıdır. Kardeşlerin uygun destekler aldığında yetersizliği olan kardeşini savunucu ve onun için yardımcı eğitimci olabildiği, pek çok araştırma bulgusunda gözlenmektedir. Ailede yetersizliği olan bir çocuğun olması nedeniyle büyük anneler, büyük babalar da derin üzüntü içindedirler. Çünkü onlar, sadece torunları için acı çekmezler; aynı zamanda yetersizliği olan çocuğun anne babası olan kendi çocukları için de üzülürler. Torunlarının bu uzun vadeli sorunlarıyla başa çıkmak zorunda olduklarını görmek onları incitmektedir. Suçlama, kızgınlık ve kabullenme; büyük baba ve büyük anneler arasında yaygın biçimde hakim olan duygulardır. Onlar; Çünkü hamileyken sigara içti., Ailesi hiçbir zaman iyi değildi., Sadece... yapsalardı... gibi sözler söyleyebilirler. Şüphesiz bu söyledikleri onların çocuğun durumuna karşı gösterdikleri kızgınlık tepkilerinden kaynaklanmaktadır. Pek çok büyük anne, büyük baba ve diğer yakın akrabalar; anne babalara duygusal ve moral desteğinde bulunulabilir. Ailelerin bebek bakımında en büyük ve en önemli destek kaynakları genellikle büyük anneler, büyük babalar ve akrabalardır. Özellikle ülkemizde çocuk bakımı, aile büyükleri tarafından paylaşılmakta; çoğu zaman da üstlenilmektedir. Yetersizliği olan

5 çocuğun bakımıyla daha çok zaman geçiren aile büyükleri; çocuklara ilişkin yapılan toplantılara, çocukla ilgili planlamalara katılarak anne babaların çocuklarına nasıl öğretim yapacaklarına ilişkin eğitim çalışmalarında yardımcı olabilirler.büyük anne ve büyük babalar kendilerini genellikle bu tür etkinliklerin dışında hissederler ve ne yapacaklarını, nasıl davranacaklarını bilemezler. Bu nedenle öğretmenler; konuya duyarlı olmalı, anne babaların da onayıyla tüm aile bireylerinin görüşlerini almalıdırlar.yetersizliği olan çocuğun yaşamında önemli olan kişilerden biri de bakıcılardır.uzmanlar, bakıcıların sadece çocuğun bakımı ve gelişimi için destek sunan kişiler değil çocuğun eğitiminde evde ve sınıfta bir ekip üyesi olarak katkıda bulunan kişiler olarak önemli bir role sahip olduklarını kabul etmektedirler. Bakıcılara çocuğun eğitim gereksinimlerini anlama, çocuğun becerilerini ve gelişim düzeyini değerlendiren uzmanlarla iletişim kurmaları konularında yardımcı olunabilir. Eğer bakıcılar çocuğun özel eğitim ekibinde bulunmak için aile tarafından önerilmişse ve aileden yetki almışsa bakıcıların öncelikle öğretmenlerin çocukla ilgili neler söylediklerini anlamaya gereksinimleri olacaktır. Bu nedenle bakıcılarla kesinlikle teknik bir dil kullanılmamalıdır. Uzmanlar ve öğretmenler, anne babalar ve bakıcılarla ilişkilerinde çocukla ilgili değerlendirme sonuçlarını bu meslekle ve bu alanla ilgisi olmayan ya da bu alandaki terimleri bilmeyen birine anlatır gibi açıklamalıdır. Örneğin anne babaya ya da bakıcıya Çocuğunuzun görsel algı sorunları var. dendiğinde bu pek çok kişi için bir anlam ifade etmeyecektir. Ancak okulöncesi eğitim öğretmeni çocuğun değerlendirme sonuçlarını; düğme ilikler, yemek yer, yapbozla oynar ya da blokları üst üste dizer şeklinde ifade ettiğinde anlamlı olacaktır. AİLE KATILIMI SEÇENEKLERİ Özel gereksinimi olan çocuklar ve normal gelişim gösteren çocukların farklılıklarından çok benzerlikleri vardır. Aynı şekilde normal ya da yetersizliği olan çocuğu olan anne babaların da benzerlikleri, farklılıklarından daha çoktur. Özel gereksinimi olan çocuğa sahip anne babaların gereksinimleri, düş kırıklığı, umutları, korkuları ve hayalleri diğer ailelerle benzerlik gösterir. Bununla birlikte doğal olarak özel gereksinimi olan çocuğa karşı duygularında bazı farklılıklar olabilecektir. Anne baba katılımına yönelik araştırmalar, genellikle anne babaların çocuklarına bazı beceri ve davranışları kazandırmada etkili olup olamayacakları konusuna yönelmiştir. Artık araştırmacılar; anne baba katılımı, aile katılımı gibi kavramlar yerine ev katılımı kavramını getirerek doğal ortamların önemini vurgulamaktadırlar.dolayısıyla ailenin bir bütün olarak katılımı ifadesiyle evdeki diğer bireylerin de katılımı üzerinde durulmaktadır. Günümüzde anne babaların eğitime katılmaları görüşünü destekleyen nedenler şöyle belirtilebilir: Aileler, çocuklarının gerçek durumunu herkesten daha iyi bilirler ve onlarıdaha iyi tanırlar. Aileler, çocuklarının öğrenmeleri ile daha ilgilidirler. Çocuğun eğitime başladığı andan itibaren onun eğitim programına doğrudan katılan ilk yetişkin grubu, ailelerdir. Aileler, toplum tarafından kendilerine ve çocuklarına sağlanan eğitim hizmetlerinin niteliğini artırmada etkili olabilirler. Aileler, gün boyunca çocuklarına eğitim hizmeti veren ekip tarafından alınan kararları izleyebilir ve uygulayabilirler. Ailelerle yapılan çalışmalarda, genel olarak kurum merkezli ya da aile merkezli uygulamalar olmak üzere iki yaklaşımdan söz edilebilir. Hanson ve Lynch (2004), aile merkezli uygulamaların ilkelerini şöyle sıralamaktadır: Anne babaları ya da öncelikli bakım hizmeti sunanları, çocuklarıyla ilgili konularda uzman kişiler olarak kabul etme. Anne babaları hem kendileri hem de çocukları için öncelikli karar vericiler olarak görme. Çocuğun yaşamını düzenleyici olarak, hizmet sağlayıcı olarak ve bir sistem olarak ailenin görüşlerini alma.

6 Saygılı olma, ailelerin önceliklerini desteklemeye dönük çalışmalar yapma ve anne babaların katılacağı konuları seçmelerinde onlara yardımcı olma. Değerlere inanma, anne baba ve öğretmen arasında iş birliğine yönelik ilişkileri kurma. Kültürel özelliklere uygun hizmetleri sağlamaya çalışma. Aile yaşam kalitesini araştıran bir çalışmada, aile yaşam kalitesi anketi geliştirilmiştir (Cook, Klein ve Tessier, 2008). Ankette yaşam kalitesinin beş alanı belirlenmiştir: (a) Sağlıklı gelişim için Şziki olanaklar, (b) yetersizlik konusu ile ilgili destek, (c) aile etkileşimi, (d) anne babalık ve (e) duygusal olarak sağlıklı olma. Bireyselleştirilmiş aile hizmet planı ile bireyselleştirilmiş eğitim planı hedef ve amaçları, her ailenin öncelikleri ve düşüncelerinden yola çıkılarak oluşturulur. Aile üyeleri çocuklarının eğitimine nasıl ve ne zaman katılmak istediklerini seçmeleri için cesaretlendirilmelidir. Öğretmenlerin yapacakları en önemli çalışma, aileleri günlük yaşam rutinleri içerisinde çocuklarının eğitimine nasıl katılabilecekleri konusunda cesaretlendirmektir. Kesinlikle unutulmamalıdır ki aileler; katılım için gerçekten istekli olmalı, inanmalı ve katılım alanını seçmelidir. Öğretmenler, ailelerin hizmetlerin sürekliliğinin önemini anlamaları ve seçim yapabilmeleri için ailelere gerekli fırsatları sunmak durumundadırlar. Süreklilik Aileyi temel alan aile merkezli okulöncesi eğitim uygulamalarında yapılacak çalışmalar, ailelerin katılımına uygun olarak aşama aşama belirlenmiştir. Buna göre aile katılımı sürekli olmalıdır. Bazı aileler okulöncesi eğitim hizmetlerine katılmamayı seçerler, bazıları ise tam katılım için olanakların neler olduğunu araştırırlar. Ailenin değerleri ve yaşam biçimi kadar programın özellikleri de ailenin katılım düzeyini belirlemede önemlidir. Hem ailenin hem de öğretmenlerin katılım düzeylerini açıkça tanımlamak, bireyselleştirilmiş aile hizmet planının amaçlarındandır. Aile katılımının istenen düzeyde gerçekleşmesi için aile gereksinimlerinden hareket etmek gerekir. Ancak bireysel gereksinimler ve yeterlikler, anne baba katılımının amaçları ile dengeli olmalıdır. Bazı anne babalar ders alma, panel tartışmaları na katılma ve Şlmler yoluyla sağlanan bilgiye daha fazla gereksinim duyabilirler. Bazı anne babalar ise evde çocuklarıyla ne tür çalışmalar yapılabileceğine ilişkin bilgiye gereksinim duyabilirler. Ancak unutulmamalıdır ki aile gereksinimleri dikkate alınarak yapılan bütün düzenlemelere rağmen bazen anne babalar ekonomik yetersizlikler, evlerinin uygun olmaması, evin kalabalık olması, evde bakıma muhtaç kişilerin olması, evdeki diğer çocukların ihmal edilmesi ve isteksizlik gibi nedenlerle çocuklarının eğitimine katılmada zorlanabilmektedirler. OKULÖNCESİ EĞİTİM PROGRAMLARINDA ANNE BABALARLA İŞ BİRLİĞİ YAPMA Aile ve aile çevresinin çocuğun öğrenmesinde öncelikli yer tuttuğu unutulmamalı dır. Bu öncelik Evrensel Çocuk Hakları, Anayasamız, Milli Eğitim Bakanlığının ilgili yasa ve yönetmelikleri ile özel eğitimle ilgili kanun ve yönetmeliklerde belirtilmektedir. Özellikle Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinin 6. maddesinin f bendinde yer alan Ailelerin, özel eğitim sürecinin her boyutuna etkin olarak katılımları ve eğitimleri sağlanır. ifadesi, aileye verilen önceliği göstermektedir. Okulöncesi eğitim konusundaki araştırma ve uygulamalar; anne babaların günlük sınıf etkinliklerine katılabileceğini, kurumdaki pek çok etkinliğin anne baba katılımına uygun olabileceğini göstermektedir. Bu etkinlikler sırasında öğretmenler; anne babalara etkili davranış değiştirme uygulamaları ve belirli bazı becerilerin öğretim teknikleri konularında öneriler getirebilirler, onlara model olabilirler. Anne babaların çocuklarıyla evdeki etkileşimlerini betimlemeye yönelik araştı rmalar, anne baba katılımının anne baba-çocuk etkileşimini artırmada yararlı olduğ

7 unu ve çocuklarının eğitimine katılan anne babaların evde çocuklarıyla etkileşimlerinin geliştiğini göstermektedir. Anne Baba-Öğretmen İşbirliği ve Yararları Anne baba-öğretmen iş birliği, anne babalar ve öğretmenlerin öğretim amaçlarına ulaşmada birlikte çaba göstermesi olarak tanımlanabilir. Anne baba ve öğretmenler, etkili çalışmalar düzenleyebilen güçlü bir ekip oluştururlar. Bu ekibin gerçekleştireceği üretken bir anne baba-öğretmen iş birliğinin öğretmenlere sağladığı yararlar olduğu kadar anne babalara ve en önemlisi çocuklara da önemli yararlar sağladığı bilinmektedir Etkili Anne Baba-Öğretmen İşbirliğini Engelleyen Etmenler Yukarıda da belirtildiği gibi anne baba-öğretmen iş birliği sağlandığında bundan hem çocuk hem aile hem de öğretmen/öğretmenler oldukça kazançlı çıkarlar. Ancak anne baba-öğretmen iş birliği her zaman gerçekleşmeyebilir. Bu durumda öğretmenin de anne babanın da çocuk için en iyisini düşünmesine rağmen öğretmen ve anne baba zaman zaman karşı karşıya gelebilir, aralarında anlaşmazlıklar oluşabilir. Bunların yanı sıra bazı anne babalar ve öğretmenler birbirlerine ilişkin çeşitli ön yargılara ve tutumlara sahip olabilirler. Anne babalar; öğretmenlerin olumsuz davranmalarından, otoriter ya da ulaşılamaz olmalarından şikâyetçi olabilirler. Öğretmenler de anne babaların ilgisizliğinden, iş birliğine yanaşmamalarından ya da okula uzak durduklarından şikâyetçi olabilirler. Öğretmenlerin anne babalarla etkili bir iş birliği kurmasını engelleyen tutum ve davranışları şöyle sıralanabilir: Anne babaları çaresiz kişiler olarak görme Uzak ve mesafeli davranma Anne babaları psikolojik sorunları olan insanlar olarak görme Çocuğun bu durumlarından anne babaları sorumlu tutma Anne babaları yetersiz görme Anne babalara ilişkin olumsuz beklentiler içinde olma Anne babaları çeşitli terimlerle etiketleme eğiliminde olma Anne babaya Öğretmenin amaçlarının ve çocuğun gereksinimlerinin daha iyi anlaşılmasını sağlar. Özel gereksinimi olan bir çocuğun anne babası olarak hak ve sorumlulukları hakkında bilgi edinmelerine yardımcı olur. Anne babaya çocuğun okul programı ve bu programa nasıl katılabileceği konusunda bilgi sağlar. Okul programlarının olumlu etkilerinin evde de sürdürülmesinin yollarını arar. Çocuğun ev yaşamı için uygun olacak işlevsel davranışları öğrenmelerine yardımcı olacak becerileri geliştirir. Bugün ve gelecekte çocuğu için önemli kaynaklara ulaşmayı sağlar. Öğretmene Anne babanın ve çocuğun beklentilerinin, gereksinimlerinin daha iyi anlaşılmasını sağlar. Çocuğun okul dışındaki yaşantısı için önemli olan birçok davranışın belirlenmesinde daha anlamlı veriler elde edilmesine yardımcı olur. Etkinlik pekiştireçleri ve sosyal pekiştireçler, anne babalar tarafından daha geniş bir alanda kullanılabilir. Uygun davranışların hem ev hem de okul ortamlarında pekiştirilmesi için daha fazla olanak sağlar. Anne babaların çocuğun davranışlarındaki değişikliklere ilişkin dönütleri, uygulanan programların sürekli değerlendirilerek geliştirilmesine katkı sağlar.

8 Anne babaların eğitim sürecine katılımının sağlanması, yasal düzenlemelerin sürekliliğini sağlar. Çocuğa Çocuğun en önemli iki çevresi arasında tutarlılık sağlanır. Çocuğun gelişimi ve öğrenmesi için daha çok fırsat sağlanır. Kaynakların ve hizmetlerin daha ulaşılabilir duruma gelmesi sağlanır. Öğretmenlerin bu tutum ve davranışları, anne babalarla etkili bir iş birliği kurulması nı ve sürdürülmesini olanaksız duruma getirebilir. Ancak bu davranış ve tutumları tüm öğretmenlere genellemek de haksızlık olur. Öğretmenlerin bu tür tutum ve davranışlarının yanı sıra benzer biçimde anne babalar da etkili öğretmenanne baba iş birliğinin kurulmasını engelleyici bir durum sergileyebilirler. Bunlar; anne babaların ekonomik yetersizlikleri, öğretmenle iş birliği yapmadaki isteksizliğ i, evdeki diğer aile bireylerin sorumluğunun fazla olması, evdekilerin gerektiği kadar sorumlu davranmamaları olarak sıralanabilir. Genel olarak ele alındığında ise anne baba-öğretmen iş birliğinin geliştirilmesini engelleyen üç etmen şöyle özetlenebilir: (a) Anne babanın iş birliğine hazır olmaması, (b) öğretmen ve anne babanın bu konudaki deneyimsizliği ve acemiliği, (c) anne baba ve öğretmenin çalı şma zamanlarının uyuşmaması. Etkili bir anne baba katılımı, anne babalar ve öğretmen arasındaki güven ilişkisinin gelişimine bağlıdır. Anne babalar, aileleri ve çocukları hakkındaki bilgilerin kendilerinden yazılı olarak izin alınmaksızın başkalarıyla paylaşılmasını istemezler ve bu bilgilerin gizli olmasına özen gösterirler. Bunun anlamı şudur: Anne babalar ya da çocukları, onların izni ve bilgisi olmaksızın hiçbir zaman ve hiçbir yerde (buralar yemekhane olabilir, oyun alanları olabilir) isimleri verilerek kendileri hakkında konuşulmasını istemezler. Anne baba-öğretmen iş birliğini engelleyen tüm bu sorunların ortadan kaldırılmasında ise anne baba-öğretmen iletişiminin kurulması önemlidir. Anne Baba-Öğretmen İletişimi Anne babalarla karşılıklı iletişim kurabilme, etkili anne baba-öğretmen iş birliğinin sağlanmasında oldukça önemlidir. Açık, samimi ve dürüst iletişim; anne baba ve öğretmen arasındaki ilişkinin olumlu gelişmesine katkıda bulunur. Öğretmenlerin anne babalarla iletişimi sağlamada yaygın olarak kullandıkları üç yöntemden söz edilebilir: Anne baba-öğretmen görüşmeleri, yazılı mesajlar ve telefon görüşmeleri. Anne Baba-Öğretmen Görüşmeleri Okullarda anne babalarla iletişim kurmak ve çeşitli amaçlara dönük görüşmeleri gerçekleştirmek için en yaygın kullanılan uygulama biçimi, anne babalarla yapılan toplantılardır. Çoğunlukla veli toplantıları olarak bilinen bu toplantılar, anne babalarla öğretmenlerin grup ya da bireysel olarak yüz yüze yaptıkları görüşmelerdir. Veli toplantıları genellikle resmî ilişkiler içinde gerçekleşen, anne babaların kötü haberler aldıkları, stresli toplantılar biçiminde gerçekleşir. Öyle ki bazen bu toplantı lar, öğretmenlerin anne babalara çocuklarının yetersizlik ve uyumsuzluklarını anlattı kları, şikâyetlerini dile getirdikleri toplantılara da dönüşebilir. Ancak okullarda bireyselleştirilmiş eğitim programlarının (BEP) geliştirilmesi uygulamalarına geçiş ve BEP in gereği olarak toplantıların düzenlenmesi; anne babalara yeni roller sunmakta, anne baba-öğretmen toplantıları, anne baba öğretmen görüşmelerine dönüşerek yeni bir boyut kazanmaktadır. Böylece anne babaların çocuğun eğitimine katı lımı artmakta, anne baba-öğretmen iletişimi iyileşmekte, anne baba ve öğretmenler birbirleriyle ve başkalarıyla daha üretken ilişkiler kurmayı öğrenmektedirler. Yazılı Mesajlar Anne baba-öğretmen toplantıları, çok iyi planlanarak düzenlense bile yine de sı-

9 nırlı zamanları kapsar. Anne baba-öğretmen iletişiminin sürekliliğini sağlamanın ve artırmanın yollarından biri de yazılı mesajlar kullanmaktır. Birçok öğretmen, anne babalarla iletişim kurmada yazılı mesajlardan yararlanır. Bu tür uygulamalarda öğretmenler; sürekli, sıklıkla ve düzenli olarak öğrencilerinin anne babalarına iyi haber pusulaları göndermelidirler. Bu pusulalar, anne babaları öğrencinin başarıları ve sınıfta yapılan etkinlikler konusunda bilgilendirmeyi amaçlar. Bunun için anne baba ve öğretmenin çok fazla zamanını almayan, okunması ve kullanılması kolay olan formlar hazırlanmalıdır. Bu formlar boşluk doldurma, (X) şeklinde, seçenekleri daire içine alma, (Ã) şeklinde seçilen maddeyi belirtme ya da kısa kısa notlar yazma biçiminde kolayca işaretlenebilecek türde hazırlanmalıdır. Bu tür formlar günlük, haftalık ya da aylık olarak hazırlanıp kullanılabilir. Yazılı mesajlar ev içinde, yani çocuğun doğal ortamında pekiştireçlerin belirlenmesi ve uygulanması için de kullanılabilir. Bunun için ev ve okul arasında küçük anlaşmalar yapılabilir. Örneğ in öğretmen çocuğun evde hangi davranışları gösterdiğinde ya da hangi becerileri yerine getirdiğinde hangi aralıklarla ne tür ödüller verileceğini anne babayla birlikte kararlaştırır. Bu, yazılı olarak anne babaya verilir ve anne babadan bu kurallara uymaları istenir. Anne baba-öğretmen iletişimini artırmaya hizmet eden yazılı mesajların bir diğer çeşidi de sınıf gazeteleridir. Sınıf gazetesi hazırlamak, öğretmenin öğretim etkinlikleri ve toplantıların dışında ayrıca zaman harcayacağı bir çalışmadır. Öğretmenler, özellikle aile toplantılarına katılamayan anne babalara iki üç sayfadan oluşan aylık sınıf gazeteleri hazırlayarak verebilirler. Bu yol, özellikle telefonla kısıtlı olarak verilecek bilgiden çok daha ayrıntılısının anne babalara verilmesini sağlar. Telefon Görüşmeleri Kısa ve samimi bir telefon görüşmesi, anne babalarla iletişim kurmada mükemmel bir yol olarak kullanılabilir. Düzenli telefon görüşmeleri, öğretmen ve anne babanı n çocuğun başarılarını paylaşmalarına hizmet ettiği gibi çocuğun eğitimine evdeki diğer bireylerin de katılımını sağlamada etkili olmaktadır. Telefon görüşmelerinin gerçekleştirilmesinin bir yolu, telefon zinciri oluşturmaktı r. Özellikle sınıftaki tüm öğrencilere iletilecek bir bilgi için telefon zinciri oluşturulabilir. Bu uygulamada öğretmen, bir aileyi arar; daha önceden belirlenmiş liste doğrultusunda her aile, listede kendinden sonra gelen aileyi arar. Bu hem iletilerin tüm anne babalara kısa sürede ulaştırılmasını hem de anne babaların birbirlerini tanımalarını ve birbirleriyle kaynaşmalarını sağlayacaktır. ANNE BABA EĞİTİMİ VE DESTEK GRUPLARI Günümüzde özel gereksinimi olan çocuğun eğitiminde anne babaların daha fazla katılımının bir sonucu olarak, anne babalara yönelik pek çok amaca hizmet edebilecek anne baba eğitimi programları düzenlenebilmektedir. Bu programlar anne babalara okulun yeni politikaları ve öğretim araçlarının evde kullanımına ilişkin bilgi veren tek oturumluk programlardan ya da bireyselleştirilmiş eğitim programları nın hazırlanması ve çocuk davranışlarının yönetimi gibi konuların ele alındığı çok oturumlu programlardan oluşabilir. Ancak temelde ve yaygın olarak üç amaca dönük anne baba grupları oluşturulabilmektedir: 1. Özel gereksinimi olan çocuğun artan gereksinimleriyle başa çıkmasında anne babalara yardımcı olacak önerilerin ve bilgilerin sunulması. 2. Anne babaların birbirleriyle paylaşmaları için tartışma grupları oluşturulması. 3. Çocuğun eğitim programında ortaya çıkacak değişiklikler konusunda anne babaların bilgilendirilmesi. Anne babaların çocuklarına ilişkin yapılan toplantıların planlanması sürecine katılmalarının önemi, alanyazınında sıklıkla vurgulanmaktadır. Anne babaların bir

10 anne baba eğitimi programından ne bekledikleri, tamamlamalı sorular ve açık uçlu sorulardan oluşan bilgi toplama süreçleri kullanılarak belirlenebilir. Tamamlamalı sorular, anne baba eğitim programlarının onların ilgi ve gereksinimleri doğrultusunda oluşturulmasında oldukça önemli bilgiler sağlar. Okulöncesi eğitimde anne babalarla yapılacak çalışmalar; anne babaları gözlemci ve katılımcı olarak görme, bireysel ve grup toplantıları düzenleme şeklinde sıralanabilir. Gözlemci Olarak Anne Babalar Anne babalar, çocuklarının eğitim ortamlarındaki davranışlarını ve öğretmenlerin çocuklarıyla yaptıkları çalışmaları gözleyerek katılımcı olabilirler. Dolayısıyla öğretmenler, anne babaların çocuklarını farklı ortamlarda gözlemesi ve onlarla birlikte zaman geçirmesi için düzenlemeler yapabilirler. Anne babalar, bu tür uygulamalar yoluyla çocuğun gereksinimi olan pek çok sosyal becerinin kazandırılmasında katılımcı olabilirler. Ancak anne babaların bu konuda biraz yönlendirilmeye ve cesaretlendirilmeye gereksinimleri olabilir. Anne babaların gözlemci olarak katıldıkları çalışmalardan hoşlandıkları gözlenirse öğretmenler, onları kendi çocuğuyla ve diğer çocuklarla oyun oynamaya cesaretlendirilebilirler. Öğretmen, oyunun nasıl oynanacağını anne babaya bir kez göstererek etkinliği başlatabilir. Fakat daha sonra öğretmen; diğer çocuklarla oyuna başlayarak çok işi olduğu görüntüsünü vermeli, anne babayı çocuklarla baş başa bırakmalı, anne baba ve çocuğun kendi oyun stillerini geliştirmelerine fırsat sağlamalıdır. Bu uygulamalarda öncelikli hedef, çocukların anne babalarıyla hoşça vakit geçirmeleri olmalıdır. Katılımcı Olarak Anne Babalar Bazı okul ve merkezlerde anne babalar, sınıfta yardımcı olarak katılmaya cesaretlendirilirler. Bazı anne babalar, sınıf etkinliklerinde ya da bireysel çalışma yapan merkezlerde öğretmenlere yardımcı olmak için gönüllü olabilirler. Bu uygulamalar, anne babaları küçük grup etkinliklerine doğrudan katma ya da oyun etkinliklerine davet etme biçiminde olabilir. Örneğin çocuklar taklit etmeyi sever. Eğer etkinlik öncesinde anne babalara bu hatırlatılırsa anne babaların etkinliğe katılmaları daha kolay olacaktır. Seçilen etkinlik, anne babanın kendi çocuğu için uygun bir etkinlik olmalıdır. Anne babalar bu tür katılımı seçtiğinde anne babaya izleyen önerilerde bulunulabilir ya da bu öneriler yazılı olarak kendilerine verilebilir. Hem çocuk hem de anne babanın başarılı olması için plan yapın. Kolayca gerçekleştirilebilecek bir etkinlik seçin. Anne babaya etkinliğin amaçlarının ve sürecinin nasıl gerçekleştirileceğine ilişkin kısa bir açıklamada bulunun. İki ya da üç çocuktan oluşan küçük bir grup yapın. Düzenleyeceğiniz etkinlik eğlenceli olmalı, anne babanın çocuğuyla iyi vakit geçirmesine hizmet etmelidir. Etkinlik ya da oyunları yarışmaya dönüştürüp kazanma, birinci olma gibi hedeşere yönelmeyin. Çocuklar sadece oyun oynamak ister. Anne babanın evde kullanabileceği yararlı olabilecek bir etkinlik ya da oyun seçin. Bu, dışarıdan pahalıya alınacak oyun ya da etkinlik setleri yerine evdeki kaynakları kullanarak yapabilecekleri bir etkinlik olsun. Çocuğun hatalı ya da yanlış davranışlarını nasıl yöneteceğinizi özellikle açıklayın. Farklı teknikler hakkında konuşun ve gösterin. Bir hata ya da başarı sızlık, başka bir yolu denemek için sadece bir işarettir. Bireysel Toplantılar

11 Ailelerle bireysel toplantılar, anne baba katılımını sağlamanın en etkili yollarından biri olarak yapılabilir ve yapılmalıdır. Bu yaklaşımın doğası esnekliktir. Toplantıyı hem anne baba hem de öğretmen isteyebilir. Bu toplantı, anne babanın kendini rahat ve özel hissedeceği bir yerde olabileceği gibi evde, merkezde ya da okulda olabilir. Toplantı içeriği; anne baba, çocuk ve öğretmenin gereksinimlerine göre oluşturulur. Öğretmen; kullandığı dili ve anlattığı konuları kişiye özel hale getirebilir, önerileri bireyselleştirebilir. Bunların yanı sıra toplantılarda çocuğunun eğitim ve gelişimi ile ilgili önemli bilgileri kaçırmış olan, yazılı yönerge ve açıklamaları anlayamayan, okuma bilmeyen anne babalara yardımcı olunmalıdır. Anne babalarla yapılacak etkili toplantılar sonucunda öğretmenlerde şu becerilerin gelişmesi beklenmektedir: Tüm aile üyelerinin duyguları ve kültürel özellikleri konularında duyarlı olabilme Zorlama olmaksızın bilgi edinebilme Ailenin istek ve gereksinimlerinin ne olduğunu anlayabilme İstenen bilgileri günlük dili kullanarak edinebilme İşbirliği yaparak sorun çözebilme Özetleme, yeni amaçları tanımlama ve uygun öneriler oluşturabilme Grup Toplantıları Anne baba katılımı pek çok toplumda aynı biçimde gerçekleşmektedir. Eğer anne babalar, daha önce programı belli olan grup toplantılarına davet edilirlerse okul ya da merkezdeki sorumluluklarını yerine getirirler. Toplantılar, genellikle özellikleri birbirine yakın geniş gruplara eğitimsel bilgiler vermek şeklinde düzenlenir. Öğretmenler kitap tanıtarak, video göstererek ve katılımcılara ikramda bulunarak konuşmaları nı yaparlar. Öğretmenin kullandığı sözcükler, dinleyiciler tarafından anlaşılmayabilir. Anne babalar, toplantı sırasında anlayamadıkları ya da karıştırdıkları konuları soru cevap bölümünde sorabilirler. Grup toplantıları, genellikle benzer yetersizlikleri olan çocuğa sahip anne babalarla gerçekleştirilir. Böylece anne babalar, kendi yaşadıklarıyla benzer deneyimleri olan anne babalarla tanışma ve konuşma fırsatı elde ederler. Bazı anne babalar, öncelikle alanda uzman olan kişilerden alacakları bilgilerle ilgilenirler. Bazı utangaç anne babalar, ilk defa geldikleri yere ilişkin bir çekingenlik göstererek toplantıya sınırlı biçimde katılabilirler. Anne babalar, toplantılara katılmaktan hoşlansalar bile bazen uygun olmayan bir sosyal ortamda bulunduklarını düşünebilir ve bir an önce eve dönme kaygısı hissedebilirler. Tüm anne babaların etkinliklere eşit oranlarda katılması beklenemez. Öğretmen, tüm anne babaların gereksinimlerini en kısa zaman diliminde nasıl karşılayacağı nı planlamak, anne babaları dikkatlice gözlemek durumundadır. Eğer benzer sorunları olan çocukların anne babaları bir araya getirilirse çocuklarının yetersizlikleri ile ilgili duygularını paylaşmaları ve çocukları hakkında bilgi edinmeleri için destekleyici bir ortam hazırlanabilir. Anne baba eğitim grupları, aynı zamanda anne babaların çocuk yönetimi ve ev merkezli beceri öğretimi gibi konularda bilgi edinmelerine fırsat sağlayacaktır. Öğretmen ve Öğretmen Adaylarına Bazı Öneriler Dünyada anne babaların çocuklarının eğitimlerine katılıp katılamayacaklarına ilişkin tartışmaların 1960 lı yıllarda yoğunlaştığı görülmektedir. O yıllarda anne babalar, çocuklarının Şzyolojik ve psikolojik gereksinimlerini karşılayan kişiler olarak görülmekteydi. Eğitim ise ciddi ve öğretmenler tarafından gerçekleştirilmesi gereken bir işti. Oysa iki binli yıllarda anne babaları çocuklarının ilk ve sürekli öğretmenleri olarak gören yaklaşımlar etkisini giderek artırmaktadır.

12 Günümüzde anne babaların eğitime katılmaları görüşünü destekleyen nedenler şöyle sıralanabilir: Aileler, çocuklarının gerçek durumunu herkesten daha iyi bilirler ve onları daha iyi tanırlar. Çocuklarının öğrenmeleri ile daha ilgilidirler. Çocuğun eğitime başladığı andan itibaren onun eğitim programına doğrudan katılan ilk yetişkin grubu ailelerdir. Aileler, toplum tarafından kendilerine ve çocuklarına sağlanan eğitim hizmetlerinin niteliğini artırmada etkili olabilirler. Aileler, gün boyunca çocuklarına eğitim hizmeti veren ekip tarafından alınan kararları izleyebilir ve uygulayabilirler. Özel gereksinimi olan çocukların anne babaları ve aileleriyle en uygun çalışmanı n nasıl yapılacağını açıklayan ve anne babalarla çalışmada gerçekten etkili olabilecek tek bir yaklaşım ya da tek bir teknikten söz etmek mümkün değildir. Buna karşın anne baba ve ailelerle yapılacak çalışmalarda öğretmenlere Çizelge 4.3 teki önerilerde bulunulabilir. Çocuğun gereksinimlerini ailesinden daha iyi bildiğinizi sanmayın. Günlük dille ve planlı konuşun. Özel gereksinimi olan çocukların anne babaları hakkında yapılan genellemelere izin vermeyin. Anne babalara karşı korkutucu ya da savunmacı olmayın. Çocuk için öncelikli konulara yer verin. Anne babaların iyimser olabilme çabalarında onlara yardımcı olun. Bir an önce bir şeylerle başlayın. Ne kadar erken başlanırsa o kadar yol alınır. Bilmiyorum. demekten korkmayın.