YAŞAMIN YAŞLILIK DÖNEMİ VE HEMŞİRELİK

Transkript

1 YAŞAMIN YAŞLILIK DÖNEMİ VE HEMŞİRELİK Prof.Dr. Firdevs

2 Yaşlılık Dönemi

3 İleri (veya geç) Olgunluk (later maturity) Hayatın son temel bölümüdür yaşları arasında başlar DSÖ ye göre, yaşlıca (genç-yaşlı): / arası yaşlı (orta yaşlı): /76-90 arası çok yaşlı (yaşlı-yaşlı) (80-85 ve 90 üzeri) olarak ayırır.

4 Yaşlılık Temel kavramlar Yaşlılığın fizyolojik yönleri Yaşlılığın psikolojik yönleri Yaşlılığın sosyo-ekonomik yönleri bu sürecin birey ve toplum düzeyindeki yansımaları

5 YAŞLILIK NEDİR Yaşlanma- konsepsiyon noktasından itibaren yaş almayla birlikte başlayan bir süreçtir. Biyolojik Olarak Yaşlanma; yaşayan organizmalarda konsepsiyon ve ölüm arasındaki zamanda meydana gelen tüm değişimlerin toplamı olarak tanımlanır. Fetal, postnatal gelişim, maturasyon, hastalık süreçleri ve dejeneratif süreçler VE YAŞLANMA

6 Yaşlılık (önceden eksiksiz/ tam) bir organizmanın eksternal uyaranlara cevap verme kapasitesinde azalmayla (sonunda mortalite hızında bir artışla ilgili olan) sonuçlanan göreli bir süreçtir. yaşla birlikte ortalama fonksiyonel performansta bir bozulma-azalma vardır Ancak bu durum, herkeste aynı hızda ya da aynı kapsamda değildir.

7 Fonksiyonel azalma belirli bir noktaya kadar ilerlemekte ve belirli bir eşiği geçtiğinde ilgili sistemin dekompanzasyonu ile sonuçlanmaktadır. Fonksiyonel kapasitenin giderek daha fazla erozyona uğraması sonucu artan taleplere ve strese tepki verme kapasitesinde sınırlılık

8 hücreler, dokular ve organların arasındaki ve kendi içlerindeki fonksiyonel aktiviteleri düzenleyen kontrol mekanizmalarının entegrasyonunda sapmalar ile birlikte rezerv kapasitesinin azalması

9 1. bireysel fonksiyonlarda yavaş yavaş, lineer bir azalma olmaktadır. 2. ölüm olasılığı zaman katsayısı ile artmaktadır.

10 Yaşlılık Bir organizmanın fizyolojik stres koşulları altında homeostazisi sağlama yeteneğinde azalma, yaşayabilirlik yeteneğinde bir azalmaya bağlı bir yetmezliktir. Sonunda, bireyin örselenebilirliği kritik bir düzeye ulaşır ve yaşam devam ettirilemez. Homeostatik mekanizmalar daha az sensitif, daha yavaş, daha az doğru ve daha az dayanıklı hale gelir. Bu değişimlerin başlangıcı ve hızı vücut sistemleri arasında farklılıklar gösterir.

11 yaşlılık extrinsik (çevresel) ve intrensik (genetik) faktörler arasındaki etkileşimin sonucudur ve bireyler arasında da büyük farklılıklar vardır. Adaptabilite (uyum sağlayabilirlik) yetmezliğinin sonucu ölümdür.

12 Yaşlılık, evrenseldir, intrensiktir, progresif (ilerleyici) ve detrimental (hasar verici) dir. Biyolojik yaşlılığın şu ayırıcı özellikleri vardır; Progresiftir (ilerleyicidir); yaşlanma devamlıdır. Evrenseldir. Herkes yaşlanır/yaşlanma herkesi etkiler Hasar vericidir/detrimentaldir; yaşlanma hücrelerin, dolayısı ile organların ve organizmanın fonksiyonunu azaltır.

13 Yaşlanma- İhtiyarlama İhtiyarlama (yaşlanma): Ana karnında başlayan ve ölümle biten yaşlanma sürecidir. Kronolojik yaştan bağımsızdır. Kocama? Bunama: İleri (veya geç) Olgunluk (later maturity):

14 Yaşlanma- İhtiyarlama Bunama: kişinin yaşlanma sürecine bağlı olarak zihinsel ve fiziksel gerileyişidir. Verimli fonksiyonlarda azalmaya yol açan bir grup etmeni tanımlar.

15 Yaşlanma- İhtiyarlama geront - yaşlı adam Gerontoloji: yaşlılık üzerine çalışan bilim dalı. İleri olgunluktaki bireyin ve ihtiyarlama sürecinin fizyolojik, patolojik, psikolojik, sosyolojik ve ekonomik açıdan bilimsel olarak incelenmesidir. Geriatri: İleri olgunluktaki bireyin fizyolojik ve patolojik değişimleriyle ilgilenen bir tıp uzmanlığıdır. Bu grubun sağlık sorunlarının incelenmesini ve tedavisini içerir.

16 Biyolojik ve Kronolojik Yaş Kronolojik Yaş; bir kişinin yaşadığı doğum günü sayısını verir. Biyolojik Yaş; bireyin yaşlanma nedeniyle yaşadığı değişimlerin derecesini belirtir. biyolojik yaş bireyin kalan ömrüne ya da bireyin potansiyel bir yaşamı tehdit edici yaralanmaya/strese dayanabilme yeterliliğine göre tanımlanabilir??

17 Biyolojik Yaş Araştırmacılar biyolojik yaş göstergelerini tanımlamaya çalışmışlardır. Ancak en kapsamlı fizyolojik, biyokimyasal ve fonksiyonel parametrelerin bile bir bireyin doğal ömrünü/yaşam süresinin bir göstergesi olma değeri oldukça sınırlı kalmıştır. Biyolojik Yaş: Potansiyel insan ömrünü dikkate alarak kişinin o anki konumudur. Kronolojik yaştan büyük ya da küçük olabilir ve hayati organ sistemlerinin fonksiyonel kapasitelerinin ölçümünü kapsar.

18 Biyolojik Yaş Potansiyel insan ömrünü dikkate alarak kişinin o anki konumudur. Kronolojik yaştan büyük ya da küçük olabilir ve hayati organ sistemlerinin fonksiyonel kapasitelerinin ölçümünü kapsar.

19 Sosyal Yaş Toplumun diğer üyelerini de dikkate alarak kişinin çeşitli sosyal kurumlar içerisinde geçen hayatı boyunca aldığı rollerinden ve alışkanlıklarından bahseder. Sosyal yaş, sosyal gruptaki pek çok insanın yaşına uygun daha büyük ya da küçük olabilir. Sosyal yaş insanın giyim tarzını, dili kullanışını ve liderlik konumunda olan insanlara olan saygısını içerir.

20 Psikolojik Yaş Kişinin değişen çevresel taleplere davranışsal uyum gösterme kapasitesi ile ilişkilidir ve hafıza kapasitesini, öğrenmeyi, aklı, becerileri, duyguları ve davranışsal kontrol ve kendini düzenleme (self-regulation) egzersizlerine olan motivasyonu içerir.

21 Akılsal Yaş (idrak etmeye ilişkin) İnsanın yaşından, kendine bakışından ve hissedişinden, davranışının ve ilgilerinin kronolojik yaşına uygunluğundan bahseder. pek çok şeyi yaşındaymışım gibi yapıyorum

22 Yaşlıların sağlığının belirleyicileri Düzenleyiciler: Aile Sağlık ve sosyal hizmetler Çevre Yoksulluk İş- işsizlik Barınma Yaşlılık politikaları Bireysel: Cinsiyet Yaş Yaşam olanakları Eğitim Beslenme Hastalık durumu Eskidendi!... Nüfus politikaları Gelişim eğilimleri Şehirleşme Göç Kültürel örüntüler

23

24

25 Türkiye de Değişik Dönemlerde Doğuştan Beklenen Yaşam Süresi

26 geront - yaşlı adam GERONTOLOJİ: Yaşlılık üzerine çalışan bilim dalı. GERİATRİ;Yaşlı sağlığı ve hastalıklarının tıbbi bakımı Geriatri, 65 yaş ve daha yaşlı yetişkinlerin bakımında fizyolojik, psikososyal, ekonomik, tarihsel tüm faktörleri kapsayan bir sağlık disiplinidir.

27 GERİATRİ- Yaşlı sağlığı ve hastalıklarının tıbbi bakımı Geriatri iki temel amaca odaklanır; (a) bağımsızlığı ve yaşam üzerine kontrolü güçlendirmek ve (b) yaşam kalitesini korumak. Bu amaçlara sağlık ve sosyal hizmet disiplinlerinin kollobratif bakım modelleri ile ulaşılabilir

28 GERİATRİ HEMŞİRELİĞİ Sağlıklı ve hasta yaşlının bakımı; sağlığı sürdürme ve geliştirme, hastalık ve sakatlıklardan koruma, hastalık halinde iyileşmeyi, rehabilitasyonu ya da huzurlu bir ölümü sağlama

29 Amerikan Hemşireler Birliğinin (ANA) Geriatri Hemşireliği Uygulama Standartları Normal yaşlanmanın ve patolojik değişimin belirti ve bulgularının gözlenmesi ve yorumlanması; bunlara uygun girişimlerde bulunulması Patolojik sosyal davranış ve yaşlı kişinin normal yaşam tarzı arasındaki ayırımın tanınması, birbirinden ayırt edilmesi Yaşlı bireyin geçmişi, değerleri ve bilgisine / bilgeliğine saygı gösterilmesi Yaşlılıkta fizyolojik işlevselliği desteklemek ve geliştirmek Stresli durumlarda yaşlıyı desteklemek ve koruyucu, güven verici önlemleri sağlamak Yaşlı bireylerin diğer insanlarla ve ailesi ile etkili iletişimini ve sosyalizasyonunu, böylece duyusal uyaranları artırmasını sağlayacak yöntemler kullanmak Yaşlı bireyin çevredeki fiziksel ve psikolojik sınırlılıklara uyum sağlamasına yardımcı olmak ve bu yöndeki ihtiyaçları karşılamak Vücut fonksiyonları iyileştiren yardımcı mekanik araçların sağlanması (elde edilmesi) ve kullanılmasında desteklemek. Yaşlanma, bağımlılık ve ölüme karşı kişisel tutumları tanımak, çözümlemek ve kişinin bu krizleri itibarlı, rahat- sakin bir şekilde karşılaşmasını sağlamak

30 İHTİYARALAMA ÜZERİNE TOPLUMUN GÖRÜŞLERİ 1. Kültür, 2. etnik köken 3. sosyo-ekonomik seviye aile ilişkileri içerisinde yaşlı yetişkinin konumunu etkiler ve sağlık bakımını belirler.

31 İHTİYARALAMA ÜZERİNE TOPLUMUN GÖRÜŞLERİ Örnekler Afrika kökenli Amerikalılarda yaşlanma ve ölüm doğal süreçlerdir ve ihtiyarlara saygı duyulur. Asya kültürlerinde ihtiyarların önemli, bir rolü vardır, gençlerden onlarla ilgilenmeleri ve saygı duymaları beklenir. Batılılaşmış çocuklar bu rolü benimsemekte zorluk çekebilirler. Pek çok ihtiyar kültür miraslarına bağlı sağlık uygulamalarına devam etmektedirler.

32 Gelişim Teorileri: Pek çok gelişim teorisi psiko-sosyal yaşlanmadan bahseder. Erikson un Epigenetik Teorisi ileri yaşlardaki başarılı kişilik gelişiminin, umutsuzluğunun karşısında bütünlük olarak bilinen krizi çözme becerisine bağlıdır.

33 İleri yaşlarda Yaşam kalitesinin sürdürülmesi Sağlıklı Yaşlanma

34 Fonksiyonel bozulma Yaşlanan insan Nüfus yaşlanması Sağlık problemleri Yasal ve etik Yozgat Bozok boyut Üniversitesi Bağımsızlıkta azalma

35 Bakım boyutu Bakım; bir şeyin iyi durumda kalması ya da gelişmesi için verilen emek ya da emek verme biçimidir (TDK) Bakımın temel hedefi sağlığın/ iyilik halinin korunmasıdır Bakım evrensel bir gereksinimdir. Hemşireliğin özü bakım vermektir 21. Yüzyılda Hemşirelik (nursing) en çok ihtiyaç duyulan bir meslek haline gelmektedir.

36 İlerleyen yaşlarla ilgili hastalıklar/ yetersizlikler önlenebilir mi? Bunlar sadece artan yaşla mı ilgilidir?

37 Sağlıklı Yaşlanma bütüncül bir kavramdır STRATEJİLER; (1) Sağlıklı davranışları benimseyerek fiziksel ve mental işlevselliği sürdürme ve güçlendirme (2) Aktif ve üretici olma (3) Toplumun içinde olmayı ve toplumsal katılımı sağlama (4) Anlamlı kişiler arası ilişkileri sürdürme

38 Büyümek, olgunlaşmak, yaşlara sahip olmak. İşte yaşlılık budur (V.F. Rempusheski, 1991,pp-4)