TEBLİG VE MÜZAKERELERİ. Ankara Eylül ANKARA. DİYANET İŞLERi BAŞKANLIGI YAYlNLARI /642. Tas. No:

Transkript

1 DİYANET İŞLERi BAŞKANLIGI YAYlNLARI /642 I TEBLİG VE MÜZAKERELERİ Eylül ANKARA -Yf ~ty(} D\Yflft!H Valm İsl!\m Al'aijtırmfihm Merkezi KUtUphanesi Dem. No: Tas. No: Ankara

2 Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınlan 642 1lmi Eserler 105 Yayın Editörü & Redaksiyon Dr. Mehmet BULUT Dizgi&Grafik Cevdet DOGAN Y ISBN Baskı Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve Ticaret İşletmesi _,. Ostim örnek Sanayi Sitesi 358. Sokak No: ll Yenimahalle 1 ANKARA Tel: (0312) Diyanet İ leri Başkanlığı Dini Yayınlar Dairesi Başkanlığı Tel: (O 312) ;

3 I.OTURUM (20 Eylül 2004) BiRiNCi TESLiG AVRUPA BiRLiGi SÜRECiNDE DiNiN KONUMU Dr. Ahmet UNALAN* Sayın Başkan, değerli katılımcılar, öncelikle Avrupa'da din hizmetleri konulu toplantınızda "AB SürecindeDinin Konumu" başlıklı tebliğle katkı sağlayabilmekten dolayı teşekkür ederim. Toplantımızın konusu ve zamanlaması ilginç; zira, Türkiye-AB ilişkileri açısından bir dönüm noktası sayılabilecek bir sürecin sonunda veya başlangıcı arifesindeyiz. Büyük ihtimalle önümüzdeki haftalarda Avrupa Komisyonu AB'ye Türkiye'nin katılım müzakerelerine başlaması yönünde tavsiyesini bildirecek. Konu ve zamanlama ilginç ve bir o kadar gerekli; çünkü AB-Türkiye eksenli tartışmalar bugün özellikle konu aldığım Federal Almanya ve diğer Avrupa ülkelerinde din eksenli yürütüldü, yürütülüyor. Avrupa Birliği birlik olma sürecinde kimliğini şekillendirmekte ve 1slfunf kimlikli bir Türkiye'yi bu birliğe dahil etme uğraşında. Gerek Türkiye'nin üyeliğine karşı olanlar, gerekse Türkiye'nin üyelik taraftarlan konurrılanrıı bu iç ve dış dinamikten dolayı gerekçelendirmekte oldukça zorlanmaktalar. Helsinki zirvesinden sonra artarak devam sorular Avrupa entelijanyasını, siyasetini ve kamuoyunu meşgul etti; etmeye de devam ediyor. Sadece bugün Avrupa basınında Türkiye ile ilgili çıkarı haberlere bakmaruz bunu görmeniz için yeterli olacaktır. Konumuz "Avrupa' da ve Türkiye'de dirıin konumu" olduğu için Avrupa Birliği sürecini din eksenli ve dinin konumu ve örgütlenmesi eksenli değerlendirmeye çalışalım. Bu bakımdan konu açık bir soruya işaret ediyor: Türkiye, tslfunf kültürel kimliği ile Avrupa Birliği içinde yeri olabilir mi? Bize göre sarıınm bunun yanıtı net. Bundan daha da öte, mevcut laik yapısıyla, Türkiye AB içindeki rolü, yeri, konumu ne olur? Avrupa Birliği süreci içinde dinin konumu g~nel olarak nedir veya ne olacak? Bir ~_ l Almanya

4 38 1 lll. DiN ŞÜRASI TEBLiG VE MÜZAKERELERi de büyük Avrupa çatısı altında İslam unsurunu nasıl ele alabiliriz sorununun tartışılması. Kiliselerin konumu ve hizmetiyle, Diyanet İşleri Başkanlığı'nın Avrupa'da din hizmetleri, hem Avrupa'da hem de Türkiye'de tartışılmaya başlandı ve artı-eksi gerekçelerle konu enine boyuna irdeleniyor, tartışılmaya devam ediyor. Biz de bugün kendi açınuzdan bu süreci irdelerken tebliğimi şu şekilde çerçevelendirmek istiyorum: ı. öncelikle Avrupa Birliği ülkelerinde ortak bir dirı tanuru olup olmadığını sorup, ortak din politikalannın, ortak dinf örgütlenmelerinin olup olmadığını sorgulayacağım. 2. Bununla birlikte bu yapının AB genişleme ve oluşum sürecirıde Türkiye'nin konumunu ve Türkiye'deki dirıirı konumunun Avrupa Birliği'ne ne derecede etki edeceği ve kendisirıirı de ne kadar etkilenebileceğini tartışmaya açmak istiyorum. 3. Türkiye'nin veya Diyanet İşleri Başkanlığı'nın AB ülkelerinde mevcut pratiklerinden!dirı hizmetlerinden ve burada doğan aksaklıklan veya başanları betimleyerek sunumuma son vereceğim.,-! Ortak Din Tanım öncelikle Avrupa Birliği ülkelerini dirıirı konumu çerçevesirlde ele almanuz gerekiyor. Acaba AB ülkelerinin ortak bir din tanuru, ortak bir laiklik tanuru, ortak dirıi örgütlenme gelenekleri var mı? Benim iddiam, Avrupa Birliği içirıde ortak bir din tanuru olmadığı doğrultusunda... Evet, Avrupa Birliği içirıde benzer tecrübeler ve yapılanmalar var; fakat, yapı itibariyle birbirirıden farklı dirıi örgütlenmeler ve uygulamalan vardır. Bu ülkelerin laikilik tanımlamaları ve uygulamalan farklı, bu doğrultuda da dirllerin konumları farklıdır. Bu hususta Avrupa Birliği'nin öncü ülkeleri sayılabilecek Almanya, Fransa ve İngiltere'ye bakmanuz yeterli olacak. Hatta AB'ye yeni katılan Polonya'nın katolizisimle yakın irtibatını izlemek gerekecek. İngiltere, anglosakson seküler geleneğini uygulayan bir ülke; yani devlet ve kiliseler birbirirıirı alarılauna kesirılikle müdahale etmediği bir sistemi yaşatıyor. Birbirirıden özerk alanlar irışa edilmiş. Klasik anglosakson liberal gelenekte olduğu gibi bireyirı ve topluluğun dirı özgürlüğü devlete karşı korunduğu gibi, devlet aygıtının da seküler kalması ve işlemesi sağlanmış. Kiliseler özel olmakla birlikte, birçok alanda etkin olduklan ortada... Fransa'da ise bizdeki laiklik tanuruna ve uygulamalanna yakın bir laiklik tarumı var. Dirıirı ve dinf kurumlarm alarılannın dirı işleri ile sırıırlandırıldığı, dirıf hayatın kamusal alandan mümkün mertebe dışlandığı ve dinin ancak özel alanda yer bulduğu bir laiklik ve dirı politikalan uygulamalanna Fransa'da rastlıyoruz. Almanya'da ise gecikmiş uluslaşma, gecikmiş demokrasi, bir de yakın tarihirı tecrübesi ve bu ülkeye özgü iki mezhepli, iki kilise egemenliğirıde bir imtiyazlı kilise-devlet ortaklığına tanık oluyoruz. Bu ülkelerin her birirıde çeşitli ülkelerden Müslümanlar yerleşmiştir. ingiltere Hirıd - Pakistan kökenli bir islamı, Fransa Mağrip ülkelerinden gelen Araplarm şekillendirdiği bir

5 1. KOMiSYON: AB SÜRECiNDE D inin YERi VE DiN HiZMETLERi /39 lslfuni pratiği ve nihayet Almanya'da Türklerin çoğunlukla olduğu bir din ve İslam geleneğini devlet ve toplum yapısına entegre edilmeye çalışılıyor. Yani mikro bazda bu süreçler devam ederken (farklı laiklik yapılan içinde farklı İslami geleneklerden gelen topluluklan entegre etme uğraşı), Avrupa'da makro bazda bir diğer entegrasyon da -pek gündeme gelmese de- devam ediyor. Protestan ve Katolik kiliselerinin çoğunlukta olduğu veya egemenliğinde olduğu bir Avrupa Birliği Yunanistan'dan sonra Bulgaristan ve Romanya'yı dahil etmek suretiyle Ortodoks hınstiyanlıkla da tarihsel çekişmelere rağmen entegrasyonunu sağlıyor. Yani Avrupa Birliği ülkeleri kendi içlerinde standart bir din politikası uygulamadıklan gibi, devam eden genişleme ve oluşum sürecinde adeta bir dünya görüşleri ve dinler mozaiğini birarada yaşatmarun zorluğunu yaşıyor. Söylediğim gibi, çok kültürlü, çok dinli, çok dünya görüşlü bir Avrupa'da bir dirilermezhepler buluşması yaşanıyor; ama, aynı zamanda farklı uygulamalar içinde yine farklı gelenekler içinden gelen bir İslam entegre edilmeye çalışılıyor. Bu süreç henüz tamarrılanmamışken Avrupa Birliği içinde gerek Müslüman göçmen nufusla, gerekse Türkiye'nin olası katılımıyla bir dördüncü büyük dinf grubu dahil etme aşamasında... Bu süreçte ise sadece dinf farklılıklar nedeniyle değil, aynı zamanda dinf örgütleme gelenekleriyle ve dinin konumu konusuyla da ciddi farklılıklara işaret ediyor. Biraz evvel Avurpa Birliği ülkelerinin ortak standart bir din politikası uygulamadıklannı söylemekle birlikte, ortak hassasiyetlerin, ortak geleneklerin olduğunu vurgulamıştım. Bunlann başından devlet-kilise aynşması ve seküler siyasal ve hukuki alanın oluşu olduğu gibi, Avrupa Birliği ükelerinde geneldekiliselerinde etkin bir yerinin var olmasını sayabiliriz. Almanya örneğini biraz daha aynntılı bir şekilde inceleyecek olursak şu tepitleri yapmak durumunda kalınz: Almanya'da kilise ile devlet birbirlerinin alanlarına müdahale etmemekle birlikte, bir ortaklık içindedirler. Sözgelimi devlet kilise için "Kirchensteuer" adı altında vergi toplamah-radır ve kilise devletin adına topladığı vergilerle başta din hizmetleri, hayır hizmetleri, sağlık, eğitim ve hatta bankaclık hizmetleri gibi alanlarda faaliyet göstermektedir. Yani, devlet ile kilise arasında devlet hukuku ve yetki hususunda kesin bir aynşma varken, hizmetler konusunda geleneksel bir iş paylaşımı vardır. Bu bakırndan konumu itibariyle kiliselerin ağırlığı fazladır. Böylelikle Almanya ve diğer Avrupa ülkelerinde ilk bakışta çelişkili gibi gözüken, fakat özünde bu geleneği yansıtan bir olgu göze çarpmaktadır. Almanya'da toplum genelde sekülerleşmiştir, dünyevileşmiştır. Özellikle büyük şehirlerde kiliseler giderek üye kaybetmekte ve HıriStiyanlık sosyo-kültürel olarak önemini yitirrnektedir. Oysa kiliselerin özellikle eğitim ve sağlık alanlannda, bilirnselliteratürde etkin bir şekilde var olmasından dolayı toplumun dünyaya bakış açısı son derece kilisevidir ~----~_ ~

6 40 /lll. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi Bu bakımdan Türkiye'nin AB'nin içinde yer alıp almaması konusunda bir ateist Alman da kiliseden çok farklı düşünmeyebiliyor; yani tekrarlayacak olursak, giderek bireyselleşen Avurpa'da dinin konumu azalmakla birlikte, kiliselerin kurumsal önemi, rolü, görevi, konumunu korumakla birlikte toplumu yönlendirici olabiliyorlar. Oysa Türkiye'de dinin konumu ve din hizmetleri farklı bir boyutta ele alırunak ve anlaşılrnak durumda... Türkiye'de Dinin Konumu Tarihsel olarak mezhepsel çatışmalardan doğan bir seküler anlayışımız olmadığı gibi, kilise-devlet çatışmasından doğan bir laiklik anlayışımız da yoktur. Türkiye'de laiklik çağdaşlaşma sürecinde uygulanan ve kendi koşullan içinde değerlendirilmesi gereken bir süreçtir. Avrupa ile Türkiye, Hınstiyanlık ile Müslümanlık arasındaki örgütlenme noktasındaki en büyük fark Hınstiyanlığın klerikal yapısı ve kilise kurumuyla devlete rağmen oluşması, islfunın ise devletle birlikte var olması olgusudur. Bu gelenekten doğan dinf örgütlenme pratikleri ve dolayısıyla dinin konumu doğal olarak farklılıklar göstermektedir. Avrupa'da -örneğimizde Almanya' da- adeta iki farklı, fakat birbirine simetrik alanda devlet ve kilise var olmaktadır. Türkiye'de ise din, kamu hizmeti doğrultusunda ve din hizmetleri ile sınırlandınlrnış bir şekilde uygulanmaktadır. Türkiye'de din hizmetleri aynca 21. yüzyılın getirmiş olduğu sorunsallar, globalleşme, kentleşme, bireyselleşme ve liberalleşme ekseninde kendi konumunu şekillendirirken, bunlarla yüzleşirken, Türkiye'nin geleneği ve yakın tarihiyle alakalı iki olguyu da beraberinde dahil etmektedir. 1. Dinin kontrolü, 2. Dinin tanımlanması. 1 Burada tabü Avrupalının gözünde anlaşılması zor bir durum var: Türkiye'de, bir yandan din, devlet eliyle örgütleniyor, -bu, Avrupa'da birbirinden özerk alanlarda işpaylaşırnı şeklinde gelişiyor- bir yandan da din yine devlet eliyle tanımlanıyor. Devlet bir yandan dini, kimliğin bir unsuru olarak kullanıyor ve topluma bu yönde öğretide bulunuyor, öte yandan ise bilimsel- rasyonel düşünceyi topluma hakim kılmaya çalışıyor. Türk usulü laiklik Avrupalı'nın gözünde bu çelişkiyi başından beri içinde barındınyor. Nedir bu iki amaçlı lakiliğin temel ayaklan? Hukuk laikleştiriliyor, tamamen dinden anndırılıyor ve Diyanet İşleri Başkanlığı ile dinin kontrol etmesi ve devletin amaçlanyla çelişmeyen bir islam yorumunu ve düzeyini hakim kılması sağlanıyor. Görüldüğü üzere, Türkiye'nin yapısı kendi içindeki güçlüklere rağmen bence kimi Avrupa ülkelerinden daha laiktir. Bunu gerek Diyanet İşleri Başkanlığı bir devlet kuruluşu olmasına rağmen devlet ve örgütlenme düzeyinde, gerekse toplum düzeyinde iddia etmemiz mümkün olduğunu söyleyebilirim. Zira Almanya örneğinde ifade ettiğimiz gibi, di-

7 """ c KOMiSYON: AB SÜRECiNDEDiNiN YERi VE DiN HiZMETLERi /41 nin konumu zayıflamasına rağmen, siyasal, toplumsal, hatta ekonomik bir aktör olarak kilise kurumu ağırlığını ve konumunu koruyor. Dinf pratikleri itibariyle canlı olan TürMye'de ise dinin din hizmetleri dışında toplumu yönlendirme şansı yok; yani toplum haya-' tı, toplumda egemen bakış açısı daha seküler. Türkiye'de din hizmetleri devletin tekelinde ve kontrolünde ve aynı zamanda devlete karşıt veya özerk olmayan bir yapı içinde. AB Sürecinde Laiklik Konusunda Türkiye-AB Etkileşimi Peki bu yapı AB süreci içinde ne olacak? Avrupa Birliğine ve Avrupa Birliğinde dindevlet ilişkilerine yeni bir yorum getirilmesi konusunda Türkiye'nin pratik katkısı ne olabilir? Veya Türkiye hangi düzeyde Avrupa'daki kilise yapısından etkilenecektir? Bunun Avrupa'da din hizmetleri hususundaki yarısıimalarına bakacak olursak şunlan tespit etmemiz mümkün olacak: ı. Türkiye'de dinin konumu Avrupa Birliği ülkelerinden daha sınırlıdır. 2. Bu yapısıyla Türkiye Avrupa'nın laikleşmesine katkı sağlayacağı vekiliselerin konumunun yeniden tartışılacağı bir ortamı din pratikleri ve hizmetleriyle açacağı kesin gibidir. Yani biraz da iddialı bir savla, Türkiye yapısıyla Avrupa'da laikliğin konumunu ve yapısını yeniden güçlendirecektir. Avrupa kimliğini, özellikle sekiller -pozitif kimliğini Türkiye'yi dahil etmekle ispatlıyacak ve aynı zamanda pratiklerini yeniden yorumlayacaktır. Bununla birlikte Türkiye'nin de liberalleşen, demokratikleşen düzlem içinde din hizmetleri noktasında çelişkili olan ve tartışılan konulara cevap vermek zorundadır. \,. Bunlann başında Alevilerin Diyanet içindeki yeri ve Diyanet'in özerkliği, hatta topluma ve cemaatlere devri mutlaka tartışılacaktır. Zira, Avrupa sürecinde devletin dine, din tanımına, bireyin din uygulamalarına ve tanımlarnalanna devlet olarıaklanyla müdahale edip ederneyeceği hiç kuşkusuz tartışılacaktır. Bugüne kadar bu yapının Avrupa Birliği tarafındarı güçlükle algılanması ve pek itiraz edilmemesi, henüz Türkiye'in iç dinamiklerinde bir alternatifin oluşmuş olmaması ve belki de hiçbir zaman oluşmayağı olgusu ve henüz Avrupa'nın ortak bir din politikasının olmamasındarı ve Türkiye'ye bu hususta bir formül sunamamasından kaynaklandığını söyleyebiliriz. DİTİB 1 Avrupa Birliğinde Diyanet işleri Başkanlığı'nın Din Hizmetleri Gelelim biraz evvel tarif etmeye, betimlemeye çalıştığımız Türkiye'deki din hizmetlerinin Avrupa'ya yarısımasına... Bir bakıma Türkiye için Avrupa'daki dinf örgütlenmemiz bir kartvizittir. Oysa Türkiye'nin Avrupa'ya ihraç ettiği İslam, üzülerek ve affımza sığırlarak söylüyorum, bir "lumpen 1slam"dır; çok nitelikli bir din uygulaması değildir. Bunu tsıa.rnı yaşayış tarzından tııtıın da, entellektüel potansiyele, örgütlenmeye, mimariye kadar her alanda görmek ve tartışmak mümkün... Avrupa'da ve özellikle Almanya'da 1slam ve Türkler kendi içine kapanmış bir getto

8 42 1 lll. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi anlayışını sergilemektedir. lik kez azınlık konumunda olmak, yeterince enetellektüel donanımın olmaması, insanlarımızı böyle bir sürece sürüklemiştir. Oysa dediğim ~bi Türkiye'nirı kartviziti bir anlamda da Avrupa'daki dinf örgütlenmedir. Türkiye açısından çok parlak bir kartvizit Avrupa'da var olmamaktır. Yani Türkiye Türkiye'de yaşanan, tartışılan islam'ı Avrupa'ya yarısıtamamaktadır. Orada islam azınlık olmanın getirdiği içine kapanma refleksiyle de son derece kısıtlı ve karmaşık bir yapılanma içinde Avrupa'nın ve Avrupalının gözüne çarpmaktadır. Konumunu ve hizmet alanlanın biraz evvel zikrettiğim kiliselere paralel olarak düşündüğümüzde, Almanya'da Müslümanlamı en büyük örgütü olan DİTİB, henüz yeterince karşılık verememektedir. Almanya'da ve Avrupa'da din işlerinden beklenen hizmet ve yorum alanını Türkiye'den taşıdığı hizmet anlayışı nedeniyle dolduramamaktadır. Peki ne yapılmalıdır? Bir defa şu kesinlikle sorulmalıdır: Türkiye'nirı yapısına özgü bir din örgtülenmesini Avrupa'ya taşıyabilir miyiz? Taşırsak, Avrupa'nın din örgütlenmesi ile konumumuz ne olur? Benim bu konuda kanaatim açık: Avrupa Türkiye'den etkilenecektir. Avrupa'da "laicite" anlayışının egemen olması olasıdır; çok dirıli ve çok dünya görüşlü bir Avrupa'da devletin kiliselere imtiyazlan tartışılır hale gelecektir. Fakat Türkiye'nirı de din hizmetleri noktasındaki anlayış ve uygulamalan bir değişim gösterecektir. Peki Avrupa'daki durumumuz nedir ve konumuzun ana unsuru olduğu üzere Diyanet işleri Başkanlığının!DİTİB'in hizmetleriniri insanlarımıza ve Türkiye'ye, AB'ye yaraması açısından ne olmalıdır? Bu konuda DİTİB'e ve örgüt yapısına yönelik öneriler sunmamız gerekiyor. Artık Almanya'da sadece cami yapınuna öncülük etmek, mescitlerde din görevlilerini görevlendirmek ve kendini sadece bu alanla sınırlamak yeterli olmuyor. Almanya'da Müslümanlardan artık içinde yaşadıklan devletle ilgili, demokrasiyle ilgili vs. konulara yönelik sorular sorulmakta ve bunlara yönelik bağlayıcı cevaplar aranmaktadır. Müslümanların Almanya/Avrupa içinde yaşamak hususunda tezleri nelerdir, eğitim anlayışlan, insana bakış açılan nedir, beklentileri nedir, vs. DİTİB, 20 yıllık geçmişinde öncelikle Almanya'daki Türklerin dinfve sosyal-altyapısını sağlamıştır (artık Türklerin yaşadığı her il ve ilçede bir DİTİB derneği vardır); fakat bu, günümüzde yetmemektedir. Günümüzün soruruanna ve beklentilerine akademik düzeyde cevap verebilecek bir yapılanmaya ihtiyaç vardır. Aksi takdirde Almanya'da islam konusu radikal çevrelerin, tarikatların ve siyasi yapılanmaların elinde kalacaktır. Zira kamuoyunu etkileyen kurumlar şu anda bunlardır. DİTİB, kendi islam anlayışını ve yapısını kamuoyunda akademik düzeyde sunamamaktadır. Bu bakımdan bilimsel altyapının gelişmesi, araştırmalann ve tezlerin dillendirileceği bir akademiye ihtiyaç vardır. 1.

9 1. KOMiSYON: AB SÜRECiNDE DiNi N YERi VE DiN HiZMETLERi /43 DİTİB, Alman kamuoyunda içine kapalı ve Türkiye tarafından birebir yönlendirilen bir örgüt olarak algılanmaktadır. Din işlerinden ziyade siyasi işlerle meşguliyeti sorgulanmaktadır. DİTİB'le alakah tezler farklı platformlarda dile getirilmektedir. Oysa DİTİB'in; a) Kendini İslam konususunda fikir önderlerine (kiliseler, siyasiler, bürokratlar, bilim adamlan, basın) birebir tanıtması, b) Konu uzmanlannın görüşlerini alması, c) Fikir önderlerinin konumlan ve etkilerini değerlendirmesi gerekmektedir.. DİTİB'inin içinde bilim adarnlannın, siyasetçilerin, bürokratlanrı, kilise yetkililerin bulunduğu bir danışma kuruluna mutlaka ihtiyacı vardır. Kiliselerin başta din hizmetleri, hayır hizmetleri, sağlık, eğitim ve hatta bankadık hizmetleri gibi alanlarda faaliyet sürdürmektedir. Kiliseler devlet televizyonlan ve diğer yayın organlannın danışma kurulunda yer almaktadır. Çeşitli imtiyazlardan yararlanmakta, insanların sosyal alandiı birçok ihtiyacını devlet desteğiyle karşılamaktadır. Başkanlığı geleneğinde/yapısında olmamasına rağmen ken DİTİB ve Diyanet İşleri dini ister istemez bu kulvarda bulacaktır ve başarısı hem tabanı hem de Alman! Avrupa kamuoyu tarafından bunlarla ölçülecektir. Ata elerin ve Din Görevlilerin Konumu ve Eğitimi Alman kamuoyunda DİTİB/Türkiye merkezli ve kimi hususlarda Almanya'nın genel çıkarlarına ay kın hareket eden bir kurum gibi algılanmaktadır. Orta ve uzun vadede Türkiye'den gönderilen din görevlilerinin alınmaması ise açıkca belirtilen hedeflerin başında gelmektedir. Bu algılamanın değişmesi ve DİTİB'nirı bu yaptınmlara karşı hazırlıklı olması gerekmektedir. Türkiye'de Goethe Enstitüsü ile Diyanet İşleri Başkanlığı'nın Almanya' da eğitim yapacak din görevlilerine yönelik Almanca eğitim vermesi iyi bir başlangıçtır; fakat, orta ve uzun vadede yetersiz kalabilir. Yapılması gereken Almanya'da din görevlilerinin yetişebileceği bir kurumun hazırlanmasıdır. Frankfurt Goethe Üniversitesiyle Diyanet İşleri Başkanlığı'nın din eğitmenleri yetiştirme projesi bu konuda örnek bir başlangınçtır; zira irısanınuzın Avrupa'da dini terminolojisi burada gelişecektir. DİTİB'nin mutlaka Almanca bilen din görevlilerine ihtiyacı vardır. Orta ve uzun vadede pedagojik formasyonu olan din görevlileri okullarda Almanca din eğitimi de verecektir. O bakımdan Türkçe ve Almanca din eğitimi veren fakültelerin kurulması ve Türkiye' den bu konuda bilgi ve tecrübe transfer edilmesi gerekmektedir. Almanca sorunu bilhassa temsili görevi olan yönetici kadrolarda!ataşelerde hissedilmektedir. Bu sorun da yine Almanca kurslan ve yukarıda aktarılan Almanya'da din görevlisi yetiştiren DİTİB kontrollü kurumlarla önlenebilir. Hollanda örneğinde olduğu gibi, Türkiye'den din görevlisi ihtiyacının tartışılmaya açıldığı ve hatta önlendiği günlere Diyanet İşleri Başkanlığı hazır olmalıdır. v'

10 44 1 lll. DiN ŞÜRASI TESLiG VE MÜZAKERELERi 1 Dini Yorum-Temsil-Şura DİTİB, Diyaİıet İşleri Başkanlığı'nın bünyesinde bulunan din işleri şurasına benzer bir yapıyı Almanya'da oluşturmak durumundadır. Almanya'da İslam'la ilgili sorunlara yönelik cevaplar ve açıiımlar bu çerçevede ehliyetli bir şekilde cevaplandırılmalıdır. Resmen tanınmış dini cemaatlerden böyle bir referans beklenmektedir. Türkiye'den gelecek olan bilimadamlan-din bilginleri tarafından oluşacak ve D1T1B bünyesinde Almanya'da her üç ayda bir toplanacak bir Din Şurası sürekli olarak çalışmalı ve Almanya'da İslam hususundaki sorulara ve sorunlara cevap vermelidir. Din Dersi Almanya'da din dersi eyaletler düzeyinde devletin ve dinf cemaatlerin işbirliği ile oluşup, Almanca olarak verilmektedir. D1T1B bu çerçevede eyaletlere din dersi hususunda muhatap olma iddiasında olmalı ve buna yönelik hazırlık yapmalıdır. Bu konuda da kendini sadece din hizmetleriyle sınırlamak yetmemektedir. Devlet tarafından resmen tarunmış dinf cemaatten, okullarda din eğitimi verilmesi için altyapı ve onay beklenmektedir. Genel Beklentiler Sunumun temel tezini burada yeniden tekrar etmekte yarar görüyorum: Türkiye'de dini yapılanma ve hizmet alanı kamu hizmeti, Avrupa'da ise bir sivil toplum hizmeti olarak şekillenmektedir. Avrupa'daki yapımızda bu unsuru gözönünde bulundurmarnız gerekir. Diyanet İşleri Başkanlığı ile DİTİB arasındaki temel fark, birinin kamu hizmeti yapan bir devlet aygıtı olması, diğeri ise devletle müzakere sonucu konumunu ve görev sahasım belirleyecek bir sivil toplum örgütü olmasıdır. D1T1B tüzüğünü ve örgüt yapısıru "Körperschaft des öffentichen Rechts" (kamu tüzel kişiliği) hakkını alabilmek için geliştirmelidir. Bu yapıyla DİTİB, Müslümaniann Almanya'daki nüfusuna orantılı olarak para alması, vergilerden yararlanması mümkündür. Türkiye'de DİB'in geleneğinde böyle bir yapılanma olmamasına karşın, Almanya'da DİTİB' ten beklenti budur. Sonuç ve özet yerine şunu söylemek istiyorum: ı. Avrupa'da bir ortak din tarıırm ve uygulaması yoktur. Bu henüz oluşum aşamasındadır. Türkiye laik yapılanmasıyla bu konuda çok büyük katkı ve söz sahibi olabilir. 2. Ancak Türkiye'nin laik yapısı ile din hizmetleri anlayışı (kontrol ve tanımlama) ile Almanya'da/Avrupa'da yeterli olmamaktadır. Din sivilleşmeli, yapısıru demokratikleştirmeli, kilise olmak yolunda değil; ama, Avrupa'da dine bırakılan özerk alandarı yararlanmalıdır. Yapılanmasıru ona göre inşa etmek ve topluma bu yönde öncülük etmek durumundadır. Dirilerne sabnnda bulunduğunuz için teşekkür ederim.