TÜRK YE TÜRKÇES A IZLARINDA KIPÇAKÇA DEN LEN UNSURLAR ÜZER NE 2: (Ç > DE MES ) Gürer GÜLSEV N *

Transkript

1 TÜRKYE TÜRKÇES AIZLARINDA KIPÇAKÇA DENLEN UNSURLAR ÜZERNE 2: (Ç > DEMES) Gürer GÜLSEVN * ÖZET Anadolu aızlarındaki ç > deiimini (gençler > genler, gaçdı > gadı) bazı aratırmacılar Kıpçakça bir unsur olarak deerlendirmektedir. Ancak, bu varsayımın kanıtlanabilmesi için yeterli ölçü ve delillerin ortaya konulamadıı görülmektedir. Anahtar kelimeler: Türkiye Türkçesi aızları, Ouzca, Kıpçakça ON THE FEATURES SUPPOSED TO BE KIPCHAK IN TURKEY TURKISH DIALECTS: 2 ( Ç > ) ABSTRACT According to some scholars, ç > (gençler > genler, gaçdı > gadı) is a Kipchak feature in the Anatolian Turkish dialects. But sufficient convincing evidences and criteria have not been presented yet. Key words : Turkey Turkish dialects, Oguz Turkish, Kipchak Turkish. Anadolu ya Türklerin gelmesi çok daha eski dönemlerde balamı da olsa, bugünkü haliyle bu toprakların Türklemesi XI. yüzyıldan itibaren youn Ouz göçleri ile balamı ve ekillenmitir. Bu dönemde, Ouzların yanı sıra az sayıda Kıpçak ve Karluk gibi Türk gruplarının da Anadolu ya geldikleri bilinmektedir. Ouzların youn nüfusu ve siyasi hakimiyetleri sonucunda, Anadolu ya gelen dier Türk halkları da bu süreçte Ouzlamı

2 Türkçesindeki Kıpçakça unsurlar olarak verilegelen özellikler unlardır: 1. g > v 2. ç > 3. Ø- > h- 4. O > U 5. > y (ñ > y) 6. s- > h- Biz, Türkiye Türkçesi aızlarında Kıpçakça unsur olduu ileri sürülen bu özellikler hakkındaki görülerimizi bir dizi çalıma ile ortaya koymak istedik. Bu dizinin birinci çalımasında g > v deiimi hakkındaki görülerimizi, Türk Dil Kurumu tarafından Urfa da düzenlenen Türkiye Türkçesi Aızları Çalıtayı nda bildiri olarak sunduk (GÜLSEVN 2008). Bu ikinci çalımamızda ise ç > deimesi üzerinde duracaız. SORUN-SORU Bugün için Ouzca olan Türkiye Türkçesi aızlarında, Ouzca olmayan bazı özelliklerin de saklanmı olması teorik olarak mümkündür. Ancak, hangi unsurların Ouz dıı olduunu belirlemek için acaba ne tür ölçüler konulabilir? Türkiye Türkçesi aızlarındaki farklılıklar üç temel nedenden dolayı olabilir: Birincisi, yerleim dönemlerindeki boysal (Kınık, Avar, Çepni; Kıpçak vs.) bakalıklara dayanan tarihi farklılıklardır. kincisi ise, farklı bölgelerde farklı dönemlerde harekete geçen fonetik eilimlerin sonucunda ortaya çıkan ayrılıklardır. Bazı aız farklılıklarında, bu iki nedenin iç içe geçmi bir biçimde etken olduu da düünülmelidir. Kısacası, aızlarda bugün görülen farklı özelliklerin sebebi tarihi boysal ayrımlara dayanabilecei gibi, sonradan gelimi fonetik deiiklikler de olabilir. Bunun için u örnei tekrar vermek istiyorum. /AGI/, /OGU/ gibi ses gruplarının gelimesine bakalım: 1. Türkiye Türkçesinde (yazı dilinde) bu gruplar /AI/, /OU/ (aız, youn) biçimlerinde yaamaktadır. 2. Bazı aızlarda bunların ünsüzü, (eski ekle benzer halde) patlayıcı özellii ile de korunmutur (agız, yogun, vb.) (KARAHAN, 53).

3 3. Eer bir dudak ünlüsünün komuluunda ise, g > v deimesi olabilir (kagun >> kavun, ögey >> üvey, gibi). 4. Batı Anadolu daki birçok aızda ise bu gruplar büzülerek ya ikiz ünlü haline gelmi ya da uzun bir ünlüye dönümütür (/yn/, /youn/, /z/, /aız/ gibi). /OGU/ tarzındaki hece gruplarının büzülerek uzun ünlü ya da ikiz ünlü haline gelmesi, günümüzde Sibirya Türk lehçelerinde görülmektedir (Yakutça, Hakasça, Altayca, vb.). Burada u soruyu soralım kendimize: Türkiye Türkçesinin bazı aızlarında görülen yogun > youn > yn deimesi, o bölgedeki bir dı (Sibirya lehçeleri) unsur mudur? Yoksa, birbirinden baımsız olarak farklı bölgelerde farklı dönemlerde aynı fonetik eilimin gerçeklemesi midir? Bu özellik için birinci seçenek düünülemez. Çünkü, Türkiye Türkçesinde /OGU/ grubunun uzun-ikiz ünlü haline gelmesi, muhtemelen oldukça yeni bir gelimedir. Hâlâ /OGU/ biçiminde kullanan aızlarımız bile vardır. EAT metinlerinde de /G/ sesi korunmutur. Kaldı ki, Sibirya lehçelerinde de bu gelimenin tarihini bilmemiz gerekir. Anadolu nun Türklemesi (Ouzlaması) sürecinde ilgili bölgeye Sibirya halklarından grupların geldii bilinmemektedir. Sadece /OGU/ > // gelimesine bakarak, bir lehçede baka bir lehçenin unsurunu bulduumuzu iddia etmek doruyu yansıtır mı? Elbette yansıtmaz. Zaten Anadolu aızlarındaki bu deime için dı lehçe unsuru balantısı kuran kimse de yoktur. Eer bunun bir dı lehçe unsuru olduu iddia edilecekse, muhakkak, bu özelliin tespit edildii aız bölgesinde boyların yerleim tarihine bakılması gerekir. Oraya, kastedilen Ouz dıı unsur geçmite yerlemi midir? Ayrıca, bunun dıında da ses özellii benzerlii var mıdır? Morfolojik koutluklara rastlanılmakta mıdır? Türkiye Türkçesi ve aızlarında kullanılmayıp dier lehçelerin karakteristii olan kelimelerden (in- /tü-; gizle-/yaur-; bul-/tap-; el/kol vb.) ilgili aızda kullanılanlar var mıdır? Türkiye Türkçesi Aızlarında Kıpçakça Unsur Denilen Özellikler Hakkında: Kıpçakça dediimiz grubun özellikleri nelerdir? Kaç türlü Kıpçakça vardır? Kelime baındaki y- ünsüzünü y- biçiminde (yol, yat-) kullanan Kıpçaklar da vardır, c-/j- biçiminde (col, cat-/ jol/jat-) kullanan Kıpçaklar da vardır. Bizdeki ç ünsüzünü ç olarak (çık-, açık, aç-) kullanan Kıpçaklar da vardır, olarak (ık-, aık, a-) kullananları da vardır. Çekik gözlü Kıpçaklar da vardır, badem gözlü Kıpçaklar da vardır.

4 Türkiye Türkçesinde Ç Kıpçak Lehçelerinde Ç çık- Tatar çık- Karaçay çık- Balkar çık- Kumuk çık- Karay çıkaçık Tatar açık Karaçay açık Balkar açık Kumuk açık Karay açık kaç- Tatar kaç- Karaçay kaç- Balkar kaç- Kumuk kaç- Karay kaçiç- Tatar iç- Karaçay iç- Balkar iç- Kumuk iç- Karay iç- Kıpçak Lehçelerinde Kazak ık- Karakalpak ık- Nogay ık- Kazak aık Karakalpak aık Nogay aık Kazak ka- Karakalpak ka- Nogay ka- Kazak i- Karakalpak i- Nogay i- Türkiye Türkçesindeki Kıpçakça unsurlar olarak verilegelen yukarıdaki altı maddedeki özellikler (g > v, ç >, Ø- > h-, vs.) her hal ve artta Kıpçakçayı temsil etmi olabilir mi? Bizce, bu tespitler doruyu tamamıyla yansıtıyor deildir. ç > deimesi ve yorumlanıı: Kıpçakçada ç > deiimi var mıdır? Tatarcada yoktur, Bakurtçada, Karaycada, Karaçaycada, Kumukçada, Kırgızcada da yoktur. Sadece, çekik gözlü Kazak, Karakalpak ve Nogayların dillerinde vardır. O halde, ç > olayı Kıpçakçanın bir unsuru mudur, yoksa Kazak, Karakalpak, Nogay grubunun mu özelliidir? Türkiye Türkçesi aızlarında görülen ç > deiimi, tarihi dönemlerde Anadolu ya gelip çekik gözleri bademleerek Ouzlatıı varsayılan Kazak, Karakalpak ya da Nogay topluluklarından mı kalmıtır? Kazak, Karakalpak ve Nogaycada görülen ç > deiimi hangi dönemde gerçeklemitir? Çok eski (örnein 11. veya 15. yüzyıl) midir? Bildiimiz bir kural vardır: Kazak, Karakalpak, Nogay Türkçelerinde, Köktürkçedeki /ç/ ünsüzleri //; Köktürkçedeki // ünsüzleri ise /s/ olarak yaamaktadır. Bu deimelerden > s olayı, muhakkak daha önce gerçeklemitir. Çünkü, eer önce ç > deimesi, daha sonra > s deimesi olmu olsa idi, bugün ilgili lehçelerde hiç // sesi kalmamı olurdu. Demek ki, önce > s d

5 önemlidir ve ben bu gerçekten hareketle u soruyu soracaım: Anadolu ya eski dönemlerde gelip yerlemi olduu varsayılan Kazak, Karakalpak ya da Nogayların dillerinde, buraya geldiklerinde ç > deiimi olmu ise, bu olaydan daha önce gerçekleen > s deimesinin örnekleri (ilgili aızlarda) niçin yoktur? Hiç mi > s deimesinin de bir bakiyesi ilgili aızlarda görülmez? Yukarıda sorduum soruların teorik olarak tatmin edici cevapları bulunamazsa, Anadolu daki bazı aızlarda rastladıımız ç > deimesine Kıpçakça unsur denilmesi inandırıcı olamaz. Bu konuda, çok daha temel bir yanlı yapılmaktadır. ncelenen aızlarda ç > deiimini Kıpçakça unsur olarak deerlendiren çalımalarda verilen örnekler unlardır: genler, gedim, salarını, harlmız, yamatan, utum, gemi; alıg, ameñ, genlê, gömenlik; alıkdan, gadı, gelik; gelikde, gemi, ömediler,, ga-, ge-, ü vb. Dikkat edilirse, bu örneklerin hepsi, kapalı hece sonunda ç > deimeleridir. Kıpçakça unsurların bulunduu yolunda en fazla çalıılan Zonguldak-Bartın-Karabük yöresinden çarpıcı bir örnek verelim: içen idi (EREN, 38). Türkçedeki iç- fiili, ilgili aızda /ç/ iledir. ki ünlü arasında söylenirken /ç/ eklinde (içen) telaffuz edilmitir. Sadece kapalı hecenin son sesi iken // haline (idi) gelmitir. Türkiye Türkçesi aızlarındaki ç > deimesine bu açıdan bakılması gerekir. Bu olay hangi çevre artlarında gerçeklemektedir? Kazak, Karakalpak ya da Nogaycadaki gibi her artta (bata, iki ünlü arasında, hece sonunda) mı ç > olmaktadır? Yoksa, sadece kapalı hecenin son sesi iken mi? Verilen örneklere bakılınca, cevap açıktır: Sadece kapalı hece konumundayken // olmaktadır. Yani, doal bir kapalı hecenin sonunda sızıcılama olayı görülmektedir. Üstelik, bu ç > deimesi, sadece Kıpçakça bir unsur olarak yaadıı iddia edilen aızlarda görülmez; Anadolu ve Rumeli nin pek çok azında, /ç/ sesi, kapalı hecenin son sesi konumuna gelince sızıcılaabilmektedir. Hızlı bir kontrol sonucu ulatıım veriler unlardır (NOT: Aaıda sıraladıım bölgeler üzerine çalıanların hepsi de ç > deiimini Kıpçakça bir unsur olarak vermi deillerdir. Bunlardan sadece bazılarında bu deiim Kıpçakça özellik olarak deerlendirilmitir.):

6 Edirne : atık, itiler, getni, iki, kırba (KALAY, 45) Kars : gemesin, ü, biduh, sandı, genler (ERCLASUN, 1983, 113) Zonguldak-Bartın-Karabük: alıkdan, gadı, gelik, içen idi (EREN, 38, 93, 96) Adana : gadı, gödük, sedi, adılar,aalar, genlik (YILDIRIM, 125) Kırehir : genler, gedim, salarını, harlmız, yamadan, udum, gemi (GÜNEN, 68, 174) Kütahya : alıg, ameñ, genlê, gömenlik (GÜLENSOY, 58, 129) Malatya : ü sene, bi ka, imi (GÜLSEREN, 84) Mula : ukur, üden, amı, ikici, genlerle, kadım (AKAR, 37) Ordu : ların (aaların), amadan, elli üde, gamılar, geilikde, gemi, ömediler (ölçmediler) (DEMR 2001, 87) 1 Sivas : gadım, bime, gedi, genlik, ilalarımız, güveden (DEMR-EN, 128 Trabzon : ü, (aaç), gö, hi, bi ga, Ken (DEMR 2006, 120, 268 Uak : aal, a, adıl, bidirce, gadık, gödüm (GÜLSEVN, 62) Batıda Edirne den douda Kars a kadar, güneyde Adana dan kuzeyde Bartın a, Ordu ya kadar, içlerde Malatya, Kırehir, Uak, Kütahya, Mula ya kadar çok geni bir corafyada kapalı hecenin sonunda iken /ç/ ünsüzünün // olmasına rastlıyoruz. Dahası var, bu artlarda ç > olmasını Türkiye sınırlarının dıındaki Ouz aızlarında da görüyoruz: ran daki Salmas azında hé, gédi, ü, adı, gıları, aalar (GÖKDA, 128). ran daki Gümbed Türkmen azında ü, hi (YILDIRIM, Zeynep, 48). ran daki Kagaylarda ge- imek, ü (ÇELK, 121) 2. Irak Türkmen Türkçesinde atı, agata (BAYATLI, 352) 3. 1 Ordu ili aızlarında Necati Demir iki ünlü arasında da bir örnek göstermitir: uun (için) (DEMR 2001, 87) 2 Muhittin Çelik, Kagay azında kelime baında (ıhar- çıkarmak ) ve iki ünlü arasında (ur uçar ) da ç > deiiminin birer örneini göstermitir (ÇELK, 121) 3 Hidayet Kemal Bayatlı, iki ünlü arasında da tek örnek (niin) vermitir (BAYATLI, 351).

7 Azerbaycan Türkçesinin aızlarına kamah, amak, umah, segi, kemide, imek, ü (VELYEV, 178). Türkmenistan daki aızlarda aalar, geti, gadı, ü (ÖZIIK, 99). Bulgaristan Kırcali bölgesi aızlarında pirinlen, itik, katım, geçti, genl, gülük, ardıtan (AL, 82). Yani, sadece kapalı hecenin son sesi durumundayken ç > deimesi, bütün Ouz aızlarında yaygındır. Türkiye Türkçesinin aızlarında da vardır, Türkiye sınırlarının dıındaki Ouzlarda da vardır. O halde, Türkiye Türkçesi aızlarında görülen ç > olayına temkinli yaklamak gerekir. Çalıılan bölgede sadece kapalı hece konumunda iken görülüyorsa, Kıpçakça ile balantı kurulmasına hiç gerek yoktur. Eer (birkaç bölgede olduu gibi) iki ünlü arasında ve kelime baında da (nadiren bile olsa) ç > deimesi görülüyorsa, Kıpçakça unsur olabilecei akla getirilebilir. Böyle bir durumla karı karıya isek, muhakkak bakaca ses, ekil ve kelime özelliklerini de incelemek gerekir. lgili aızda iki ünlü arasında bile ç > oluyorsa, acaba > s örnei niçin hiç görülmemektedir? Bunun muhakkak açıklanması gerekir. Denk çiftlerin kullanımında ilgili aız hangi ekli (Ouzca mı Kıpçakça mı) tercih etmitir? Kısa bir liste verelim: OUZCA KIPÇAKÇA bulmak bul- tapgizlemek gizle- yaur-, caır-, jasır- vb. el el kol, kul örtmek ört- yap-, cap-, jap- vb. dönmek dön- yan-, can-, jankayt- Bu denk çiftler lehçelerin önemli ayırt edici özelliklerindendir. Yaayan dilde bunlardan biri tercih edilmi ve lehçelerin belirleyici özellii olmusa da, dilin içinde (atasözlerinde, deyimlerde, ikilemelerde, türkülerde vs.) kalıplamı olarak dier ekiller de saklanabilmektedir. Türkiye Türkçesinde dönmek anlamında dön- fiili, Kıpçak lehçelerinde ise bu anlamda yan- fiili tercih edilmitir. Ancak, Türkiye Türkçesinde yan- fiilinin o anlamda da fosillemi olarak (yanar döner adam, vb.) yaaması, denk çiftlerden kabul edilmemi olanının da bir yerlerde saklanabileceine örnektir. Acaba

8 Kıpçakça unsur bulundurduu iddia edilen aızların ikilemelerinde, deyimlerinde, atasözlerinde ya da türkülerinde bile olsa, bölgedeki Ouzlarda olmayan Kıpçakça kelimeler bulunmakta mıdır? Kaldı ki, Kıpçakça unsur olarak düünülen yama (< yamaç) kelimesi, ç > deiimi olan çekik gözlü Kıpçakların hiçbirinde kelime baında y- ile söylenmemektedir. Kazaklar bu kelime yerine eis, bavray, ıldıy kelimelerini kullanmaktadırlar. Yani, ç > deiimi bulunan Kıpçak lehçelerinde bile olmayan bir kelime nasıl olur da Kıpçakçanın Türkiye Türkçesi aızlarında saklanmı bir unsuru olarak deerlendirilebilir? Bu kelimenin baında y- sesi bulunduuna da dikkat edilmelidir. Çünkü, ç > deiimi olan Kıpçak lehçelerinde kelime baında y- deil, onun yerine j- ve c- bulunabilirdi. Bütün bunlar kadar önemli olarak, o yörenin iskan tarihi de, Kıpçak gruplarının gelip gelmedii bakımından kontrol edilmelidir. SONUÇ Türkiye Türkçesi aızlarında kapalı hecenin son sesi konumunda iken yaygın olarak görülen ç > deimesi, Kıpçakçanın sadece bir kolunda ve her artta (bata, iki ünlü arasında, kapalı hece sonunda) görülen ç > deimesinden farklı bir olaydır. Kapalı hecenin son sesi durumunda ç > deimesi, Anadolu nun sadece belirli bölgelerinde deil, tamamına yakınında görülmektedir. Hatta, Anadolu sahası dıındaki (ran, Irak, Azerbaycan, Türkmenistan, Bulgaristan) Ouzlarda da, bu konumda iken ç > deimesi olur. Bazı Türkiye Türkçesi aızları çalımalarında bunun Kıpçakça unsur olarak deerlendirilmesi, acele edilmi bir iddiadır. Çünkü, o bölgelerde ç > deiimi dıında, Kıpçakça ses, ekil ve kelime özellikleri gösterilmemitir. Özellikle, varsayımın iddia edildii bölgelerde > s deiimi örnekleri bulunmaması, muhakkak izah edilebilmelidir.

9 KAYNAKÇA AKAR : Ali Akar, Mula Aızları, Mula Üniversitesi Yayınları, Mula 2004 AL : Nigar Ali, Bulgaristan Kırcali Bölgesi Türk Aızları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2004 BAYATLI : Hidayet Kemal Bayatlı, Irak Türkmen Türkçesi, TDK Yayınları, Ankara 1996 BOZ : Erdoan Boz, Afyon Merkez Azı, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları, Afyon 2002 DEMR 2000 : Necati Demir, Karadeniz Bölgesi Aızlarında Kıpçak Türkçesi Özellikleri, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, TDK Ankara 2007 s (Çeme 2000) DEMR 2001 : Necati Demir, Ordu li ve Yöresi Aızları, TDK Yayınları, Ankara 2001 DEMR 2006 : Necati Demir, Trabzon ve Yöresi Aızları Cilt I- II-III, Gazi Kitabevi, Ankara 2006 DEMR-EN : Necati Demir-Ülker en, Sivas li ve Yöresi Aızları, Gazi Kitabevi, Ankara 2006 EREN : M. Emin Eren, Zonguldak-Bartın-Karabük lleri Aızları, TDK Yayınları, Ankara 1997 ERTEN : Münir Erten, Diyarbakır Azı, TDK Yayınları, Ankara 1994 GÜLENSOY : Tuncer Gülensoy, Kütahya ve Yöresi Aızları, GÜLSEREN TDK Yayınları, Ankara 1988 : Cemil Gülseren, Malatya li Aızları, TDK Yayınları, Ankara 2000 GÜLSEVN 2002 : Gürer Gülsevin, Uak li Aızları, TDK Yayınları, Ankara 2002 GÜLSEVN 2008 : Gürer Gülsevin, Türkiye Türkçesi Aızlarında Kıpçakça Denilen Unsurlar Üzerine 1: g > v, Türkiye Türkçesi Aızları Çalıtayı, Türk Dil Kurumu- Harran Üniversitesi, Mart 2008, Urfa GÜNEN KALAY : Ahmet Günen, Kırehir ve Yöresi Aızları, TDK Yayınları, Ankara 2000 : Emin Kalay, Edirne li Aızları, TDK Yayınları, Ankara 1998 KARAHAN : Leyla Karahan, Anadolu Aızlarının Sınıflandırılması, TDK Yayınları, Ankara 1996 KORKMAZ 1996 : Zeynep Korkmaz, Bartın ve Yöresi Aızları, TDK Yayınları (2. baskı), Ankara 1996

10 KORKMAZ 1997 : Zeynep Korkmaz, Nevehir ve Yöresi Aızları I. Cilt Ses Bilgisi, A.Ü. DTCF Yayınları, Ankara 1977 ÖNER : Mustafa Öner, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yayınları, Ankara 1998 ÖZIIK : Sevi Özıık, Mula li Aızlarının Türkmen Türkçesi Aızlarıyla Karılatırılması, Ege Üniversitesi, Türk Dünyası Aratırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Lehçeleri Bilim Dalı, Yayımlanmamı Doktora Tezi, zmir 2007 SAIR : Mukim Saır, Erzincan ve Yöresi Aızları, TDK Yayınları, Ankara 1995 SARIKAYA : Mahmut Sarıkaya, Güney Azerbaycan Türkçesi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamı Doktora Tezi, Kayseri 1998 TOK : Turgut Tok, Denizli li güney ve Güneybatı Aızları, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamı Doktora Tezi, Denizli 2002 VELYEV : Abdulla Veliyev, Azerbaycan Dilinin Keçit iveleri, Bakı 2005 YILDIRIM Faruk: Faruk Yıldırım, Adana ve Osmaniye lleri Aızları I-II, TDK Yayınları, Ankara 2006 YILDIRIM Zeynep : Zeynep Yıldırım, Gümbed Azından Derlemeler (Giri-Gramer-Metinler-Sözlük), Mula Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çada Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Mula 2008