ASR SÛRESİ Nuzul 13 / Mushaf 103

Transkript

1 ASR SÛRESİ Nuzul 13 / Mushaf 103 Surenin Adı: Adını ilk âyetinden alır. Asr şahit olsun (1) Asr ismi, sıkıp suyunu çıkarmak, özünü alıp posasını atmak kök fiili,nden türetilmiştir. İkindi vaktine de Asr denir. Zira çalışan insanın o vakitte suyu çıkmıştır. Aynı zamanda çalışan insan, çalışmasının karşılığını yani günün hasılatını da ikindi vakti alır. Yani bu vakit hasılat zamanıdır. Yüzyıl a da Asr denir. Zira insanın kalitesini ortaya çıkaran üç neslin ömrünü temsil eder. Hesap gününe de Asr denir. Zira hasat günüdür. İnsanın yaptıklarının özü posasından o gün ayrılır. İlk mushaf ve tefsirlerin çoğunda bu adla anılır. Buhârî sûreyi Ve l- asr şeklinde zikreder. Surenin Nuzul Yeri ve Zamanı: Asr sûresi Mekke de indirilen ilk sûrelerdendir.

2 MEKKE Mina Müzdelife Arafat KABE Ünlü tertipte 13. sırada yer alır. Birinci yılın sonu ve ikinci yılın başında nâzil olmuş olmalıdır. Kur an ın âyet sayısı itibarıyla en kısa üç sûresinden biridir. Bunlar hepsi de üç âyetten oluşan Kevser, Asr ve Nasr sûreleridir. Surenin Konusu: Asr hacimce kısa olsa da, mânaca derindir. Kur an ın inşa etmek istediği insan tipini üç âyette resmeden bir belagat şaheseridir. İmam şafiî, Eğer Kur an bu sûreden ibaret olsaydı, insanlık için yine de yeterdi der (Âlûsî). Bu sûreyle Beled arasında konu bütünlüğü vardır. Abdullah b. Husayn dan nakledilen şu rivayet Asr sûresinin ilk neslin hayatındaki yerini beyan eder: Allah Rasulü nün arkadaşlarından iki kişi bir araya geldiğinde, biri diğerine Asr sûresini okumadan ayrılmazlardı (Taberânî). Okuma yı Kur ani mânada anladığımızda, bu rivayetten çıkan sonuç şudur: Rasulullah ın has arkadaşları bir araya geldiklerinde birbirlerine hakkı ve sabrı tavsiye eder ve bunu yapmayı öğütlerlerdi. Sûre insanın saadetini ve felaketini kendi elleriyle hazırladığını beyan eder. İnsanın zamana, çağa, mekâna kabahat yüklemesi onu sorumluluktan kurtarmaz. Mamafih iyiliği tarihin bir dönemine hasredip kendi yaşadığı asrın kötülüğünü de ahir zaman söylemiyle mazur gösterenlerin bu mantığını reddeder. Sözün özü: Keramet zamanda değil insandadır. Asr sûresi ilâhi bir notadır. Muhataba Bu kadar üst perdeden ancak Allah konuşabilir dedirten bir makamdan seslenir. Vicdanı harekete geçirmek ve insanı inşa etmek için zamanı şahit tutarak söze girer. İnsana dair yalnızca Allah ın söyleyebileceği şu sözü söyler: şüphesiz insanoğlu ziyandadır.

3 Ardından ziyandan kurtulanların özelliklerini sayar. Bunlar dört özelliktir: İman etmek, Sâlih amel işlemek, Hakkı tavsiye etmek, Sabrı tavsiye etmek. Bunlar; İnanmak, Yaşamak, Paylaşmak ve Direnmek olarak da nitelenebilir. İlki Allah ın, İkincisi hayatın, Üçüncüsü insaniyetin, Dördüncüsü hakikatin hakkıdır. İlk ikisi bireysel, son ikisi toplumsal sorumlulukla alâkalıdır. İlki akidevi, gerisi amelidir. İnsan soyunun kurtuluşunun anahtarı budur. Aksi hüsrandır. Ya Rab! Bizi kaybedenler arasında kılma!

4 ب س م للا ح ن م ا ر ح ن م م RAHMÂN RAHÎM ALLAH IN ADIYLA و ح ع ص م ١ 1 ASR şahit olsun: (1) (1) Yani; (İnsan soyunun) hasılat zamanı ; Veya insanlığın ikindisi olan şu son çağ ; Ya da (Son vahye mazhar olan) ahir zaman. Asr, sıkıp suyunu/özünü çıkarıp posasını atmak kök anlamından türetilmiştir. İnsanın kalitesini ortaya çıkardığı için üç neslin ömrü olan yüz yıla asr denilir. Gündüzün hasılat vakti olduğu için ikindiye asr denilir (krş. Yusuf: 36, 49; Nebe : 14; Bakara: 266). Hayatın sıkılıp özünün posasından ayrıldığı zamanı ifade eder. Bu da Hesap Günü ne tekabül eder. Çevirimizin gerekçesi budur. Zaman öyle büyük bir nimettir ki, cennet o varsa kazanılır. Mü minin görevi zamana ait olmak değil, zamana sahip olmaktır. Zamana sahip olmayan, nimete nail olamaz. (Nuzul 71 / Mushaf 12 : Yusuf 36,49 Aşağıdadır.) و د خ ل ا ع ه ح س ج ر ف ت ار ق ال ح د ه ا ا ح ن ى ح م نى ا ع ص ر خ ا م ح و ق ال ح ل خ م ح ن ى ح م نى ح ا ل ف و ق م ح سى خ ب ز ح ت ا ك ل ح نط م ا ن ه ن ب ئ ن ا ب ت ا و ل ه ح ننا ن م ك ار ح ا س ن ر ٦٣ 36 O ARADA onunla birlikte iki genç daha hapse girdi. (Bir gün) o iki gençten biri dedi ki: Rüyamda kendimi şaraplık üzüm sıkarken gördüm. Diğeri ise; Ben de rüyamda başımın üzerinde ekmek taşıdığımı, kuşların (da) ondan yediğini gördüm dedi. (Birlikte şunu talep ettiler): Bize bu (rüyaların) altında yatan anlamı haber ver! Çünkü biz senin (bu işi) iyi bilen biri olduğunu düşünüyoruz. ث نم ا تى ا ر ب ع د ذ ك ع ام ف ه غ اث ح نناس و ف ه ي ع ص رو ن ٩٤ 49 Daha sonra, bunun da ardından insanların darlıktan kurtulup bolluğa kavuştuğu bir devir gelecek; o zaman insanlar (şıralı ve yağlı bitkileri tekrar) sıkabilecekler. (Nuzul 47 / Mushaf 78 : Nebe 14 Aşağıdadır.) و ح ن ز ن ا ا ر ال مع ص ر ا ت ا ا ء ث نجاج ا ١٩ 14 Ve sıkılmaya hazır yağmur yüklü (bulutlardan) (14) şarıl şarıl sular indirdik; (14) Veya: (Rüzgarların) sıkıp suyunu çıkardığı (bulutlardan). Asr (1) ve u sıra (Yusuf: 36) hep sıkıp suyunu çıkarmak kök anlamından müştaktır. (Nuzul 94 / Mushaf 2 : Bakara 266 Aşağıdadır.) ح و د ح د ك م ح ر ت ك ور ه ج ننة ا ر ن خ ل و ح ع ن اب ت ج مى ا ر ت ت ه ا ح ل ن ه ا م ه ف ه ا ا ر ك ل ح نثا م حت و ح ص اب ه ح ك ب م و ه ذ م ن ة ض ع ف اء ف ا ص اب ه ا اع ص ار ف ه ن ا م ف ا ت م ق ت ك ذ ك ب ر للا ك م ح ل ات ع لنك م ت ت ف نك م ور ٦٣٣ 266 Sizden biri, zemininden ırmaklar çağlayan, içerisinde her tür meyve yetişen asma ve hurma bahçesine sahip olsun, bu hâlde bakıma muhtaç çocuklarıyla yaşlılık yakasına yapışsın ve ardından samyeli vurup da onu yakıp kavursun ister mi? İşte Allah, belki düşünürsünüz diye mesajları size böyle açıklıyor.(493) (493) İnsanın başkaları için yaptığı karşılıksız yardımın ödülü, içerisinde her tür meyvenin yetiştiği bir bahçeye benzetiliyor. Gösteriş için iyilik yapmak, Yapılan iyiliği başa kakmak ve Gönül incitmek de samyeli ne benzetiliyor.

5 Âhiret hayatı da, insan ömrünün hasılatını derleme dönemi olan ihtiyarlığa benzetiliyor. İnsan, sonunda cennet getirecek bir iyiliği, kötü niyet ve ahlâkî olmayan tavırla tamamen boşa çıkarıp sam çalmış bir bahçe gibi kendi elleriyle mahvedebiliyor. ح نر ح ل ن س ار فى خ س م ٦ 2 Elbet insanoğlu (2) tarifsiz bir kayıptadır; (3) (2) Kur an da İnsan ile, cinn in karşıtı ins ten ve ferd in karşıtı nâs tan farklı olarak bireysel ve toplumsal sorumlulukları olan medeni yaratılışlı, irade ve bilinç sahibi varlık kastedilir (bkz. En âm: 112). Yani, insanlık cevheri kaybolduğu zaman insan kaybolmuştur. Zımnen: Cennet ne kadar büyük bedel ödenirse ödensin yine de ucuz, cehennem ne kadar küçük bedel ödenirse ödensin yine de pahalıdır. Dolayısıyla hasılatı cehennem olan bir ömür kaybedilmiştir. Husr, sadece dört yerde maddî çağrışımı da bulunan kaybı ifade eder. Geri kalan 60 kullanımın tümü, buradaki gibi mânevî ve uhrevî kaybı ifade eder. Sûrede sayılanlar birbirinin sebep ve sonucudur: İman ameli, Amel daveti, Davet sabır ve sebatı gerekli kılar. (Nuzul 73 / Mushaf 6 : En am 112 Aşağıdadır.) و ك ذ ك ج ع ل ن ا ك ل ن ب ى ع د و ح ش اط ر ح ل ن س و ح ج ر و ى ب ع ض ه م ح ى ب ع ض ز خ م ف ح ق و ل غ م و م ح و و ش اء م ب ك ا ا ف ع ل وه ف ذ م ه م و ا ا ف ت م ور ١١٦ 112 Ve böylece Biz, görünür-görünmez şeytanları(93) her peygambere düşman kıldık. Onlar aldatmak amacıyla birbirlerine yaldızlı yalanları telkin ediyorlar. Ama eğer Rabbin dileseydi, onlar bunu yapamazlardı: o hâlde onlardan da, uyduruk teorilerinden de uzak dur! (93) İns ve cin 18 yerde birlikte kullanılır. Birlikte kullanıldığı yerlerde genellikle görünen-görünmeyen iradeli varlık çiftini ifade eder. İns in kökü olan uns, yakın olan, bilinen, görülen dir ki vahşî olanın karşıtıdır (İnsan için bkz. Asr: 2, not 2). Nasıl ki ins in karşıtı cinn ise, insan ın (aslı insiyân) karşıtı da cânn dır. Toplum u ifade eden nâs ise ferd in karşıtıdır. Görünen şey yakınlık ve ilgi, görünmeyen şey korku ve kaygı nedenidir. Birlikte geldiği her yerde iradeli varlıkların hepsi vurgusunu taşır. Görünen kısmında bir numarayı insân, Görünmeyen kısmında bir numarayı cânn temsil eder. Âdem ve şeytan karşıtları da bu çiftle alâkalıdır. İns-cinn karşıtlığı mesela Rahmân sûresinin tekrar âyetlerindeki kumâ zamirlerinde olduğu gibi bir hakikatin iki yüzünü ihsas eder (krş. İnsan: 1, not 2). ح ن ل ح نذ ر ح ا ن وح و ع ا ل وح ح نصا ات و ت و حص و ح ب ا ق و ت و حص و ح ب ا نصب م ٦ 3 Ancak, Allah a inanıp güvenenler, (4) erdemli ve sorumlu davrananlar; (5) yani (6) birbirlerine hakkı tavsiye edenler (7) ve sabrı tavsiye edenler (8) bundan müstesnadır. (9) (4) Kurtuluşun temel şartı ikidir: İman ve Onun üzerine bina edilen sâlih amel.

6 Amelin üzerine bina edildiği iman, insanlığın belli bir zaman ve mekânıyla sınırlı bir iman değil, insan soyunun tamamını kapsayan bir imandır. Böyle bir imanın ait olduğu İslâm ın tarifi, insanlığın değişmez değerleri olan ezeli ve biricik hakikat olmalıdır. (5) Farklı formlarla birçok yerde gelen amilu s-sâlihât ( amelen sâlihan) terkibi Kur an ın 23 yıllık iniş sürecinde farklı vurgular kazanır. Vahyin ilk yıllarındaki vurgusu sorumlu davranış tır. Bu davranış, Bakara 2 den yola çıkarak hidayetten önceki takvâ diyebileceğimiz sorumluluk bilincine ve ahlâkına dayanır. Erdemlilik ve dürüstlüğü ifade eder. İlerleyen yıllarda vahiy Allah ın razı olup olmadığı, imana yaraşan ve yaraşmayan eylemleri beyan ettikten sonra sâlih amel terkibi Allah ın razı olduğu imana uygun davranış vurgusunu kazanmıştır. İslâm cemaatinin iktidar yıllarını teşkil eden Medine de ise aynı terkip sahibini ve başkalarını ıslah edici iyilikler vurgusuna ulaşmıştır. Aslında bu son vurgu sâlihât kelimesinin asli vurgusudur ve imkanla orantılı olarak her dönemde sâlih amelin ana hedefini ifade eder. Sûrenin son âyetindeki hakkı ve sabrı tavsiye sâlih amelin mükemmel bir örneğidir. Başta iman olmak üzere Allah a itaat, namaz kılmak ve zekât vermek gibi hukukullah ile ilgili ibadetler bu yüzden Kur an tarafından sâlihât tan değil hasenât tan sayılmıştır (Hûd: 23 ve Bakara: 277). Fakat hasenât, sosyal amaçları geçekleşince sâlihât vasfını da kazanır. Mâ ûn sûresi, namaz ibadeti özelinde, hasenât ı sâlihât a tebdil etmenin formülünü sunar (krş. Mâ ûn: 5). Hasenât a bire on vaad edilirken (En âm: 160), sâlihât a kesintisiz nimet ve cennet vaad edilmektedir (msl. Tîn: 6; Burûc: 11). Hasenât sahipleri seyyiât ı örtülmekle müjdelenirken, Sâlihât sahipleri canlıların en iyisi olmakla müjdelenir (Furkan: 70; Beyyine: 7). Hz. Peygamber e nisbet edilen Bir saatlik âdil yönetim altmış yıllık nafile ibadetten hayırlıdır (Taberânî, el- Kebir) hadisi, sâlihât ile hasenât arasındaki büyük farka dair nebevi bir okumadır. (6) Sâlih amel in mahiyeti göz önüne alındığında, bu vav ın tefsiriyye vurgusu daha isabetli gibidir. Âyetteki dört unsurdan ilk ikisi asli son ikisi talidir. Hakkı ve sabrı tavsiye, aslında sâlih amelin açılımı ve iki örneğidir. Benzer formdaki Tîn: 6 da tercihimizi teyit eder (bkz. Bir önceki not). (7) Hakkı tavsiye etmek, zımnen: İnançta tevhidi, Eylemde sâlihât ve adâleti tavsiye etmektir. Hakikati, hakkın yolunu, hakka ve hukuka riayeti tavsiye etmektir. (8) Zımnen: Hakkı tavsiye etmenin bedeli vardır, bu bedeli ödemek gerektiğinde sabır tavsiye edenler... Bu sabrın tarifini de verir: Sabır, hak ve hakikat üzerinde direnmek, düzeltme işinden vazgeçmemektir. Hz. Ali şöyle der: Sabretmek dert yanmaktan daha çok yorar. Bu tavsiye, daha sonraları el-emr bi l-ma ruf ve n-nehy ani l-münker emrine dönüşecektir (A râf: 157; Âl-i İmran: 104, 110, 114; Tevbe: 112). Hatta bir âyette el-emr bi l-maruf un ardından sabır emredilir (Lokman: 17). Beled 17 ile bu âyet arasında açık bir benzerlik vardır. Bu da sabrın aynı zamanda bir merhamet olduğunu gösterir.

7 Sabr üç ayrı edatla üç ayrı mâna kazanır: an ile hakta direnmek, alâ ile bela ve sıkıntıya göğüs germek, lâm ile ibadet, hak, hayır ve adâlette sebat mânaları kazanır. Burada bâ ile gelmiştir ve bu üç mânayı da kuşatmıştır. Sabır izzet ve şeref verir. Ne ki zillet ve mezellete düşürüyor, o sabır değil acziyettir. Sabır, omuzladığı hayat emanetini sahibine zayi etmeden ulaştırmak için götürürken, rüzgar tersinden esmeye başladığında; geri adım atmamak, yükü atmamak, yolu satmamak, yola yatmamaktır. Kişinin hakikate olan sadâkati, onun uğruna ödemeyi göze aldığı bedelle orantılıdır. (9) Sözün özü şudur: Yalnızca iman edip sâlih amel işlemek kişiyi iyi yapar, hakkı ve sabrı tavsiye etmek ise kişiyi aktif iyi yapar (krş. Müddessir: 2). Kurtuluşun anahtarı aktif iyilerin elindedir. Asr sûresinin son âyeti, toplumun ıslahının sadece emir ve yasaklarla değil, iman ve sâlih amel sahiplerinin hakkı ve hakta direnişi tavsiyesi ile sağlanacağını ifade eder. Kurtulmak için; Sadece inanmak yetmez, Islah edici eylemler yapmak, Bu cümleden olarak hakkı ve hakta direniş demeye gelen sabrı tavsiye etmek gerekir. Bunlar imanın gereğidir. Bunu yapmayan fert veya toplum, isterse mü min olsun, hüsrandan kurtulamaz (krş. Enfal: 25). Ey Rabbimiz! Bizi ziyanda olanlardan ve ziyankâr olanlardan kılma! (Nuzul 70 / Mushaf 11 : Hud 23 Aşağıdadır.) ح نر ح نذ ر ح ا ن وح و ع م لوا الص ال ح ا ت و ح خ ب ت وح ح ى م ب ه م ح و ئ ك ح ص اب ح ج ننة ه م ف ه ا خ ا د ور ٦٦ 23 Ne var ki; iman edenler, Allah ı razı eden değerler üretenler ve Rablerine gönülden boyun eğenler de var: işte cennet ehli olanlar da bunlardır; bunlar orada ebedi kalacaklardır. (Nuzul 94 / Mushaf 2 : Bakara 277 Aşağıdadır.) ح نر ح نذ ر ح ا ن وح و ع م لوا الص ال ح ا ت و ح ق اا وح ح نصلوة و ح ت و ح ح نزك وة ه م ح ج م ه م ع ن د م ب ه م و ل خ و ف ع ل ه م و ل ه م ز ن ور ٦٢٢ 277 Buna mukabil, bir de iman edip güvenen,(518) ıslah edici iyi işler yapan, namazı istikametle kılan,(519) zekâtı gönlünden gelerek veren kimseler var;

8 işte onlar, ödüllerini Rablerinden alacaklar: ve onlar geleceğe dair kaygı, geçmişe dair hüzün duymayacaklar. (518) İman Allah a güvenle doğrudan alâkalıdır. Zaten bütün problem Allah a olan güvensizlikten kaynaklanmaktadır. Faizcinin davranışının temelinde de geleceğe ilişkin bu güvensizlik ve kaygı yatar. (519) Burada çok dikkat çekici olan husus namazın da özünde sâlih bir amel olmasına rağmen sâlih amelden ayrı zikredilmesidir. Zira namaz hasenât tandır. Islah ın zıddı ifsat tır ve bir şeyin sâlihât tan olması için toplumsal alanda cari olan bir ifsadı ıslaha yönelik olmalıdır. Bu âyetteki namaz kılınız, zekât veriniz cümlelerinin başındaki vav ları Asr: 3 teki son iki vav gibi tefsiriyye olarak okumamıza mani olan şey, sâlihât ile hasenât ın Kur an daki mukayesesinden elde ettiğimiz sonuçtur (Ayrıntı için bkz. Asr: 3, not 5). (Nuzul 17 / Mushaf 107 : Maun 5 Aşağıdadır.) ح نذ ر ه م ع ر ص ل ت ه م س اه ور ٥ 5 Bu gibiler, ibadetin hakiki amacından (5) gafil görünmektedirler. (6) (5) İbarede fî yerine an kullanılmıştır. Yani, salât ın içinde unutanlar değil, salât tan ve onun amacından gafil olanlar kastedilmektedir. Yani alkış ve ıslık eşliğinde yaptıkları tavafı ibadet (salât) zanneden müşrikler gibi, ibadetin hikmet, illet ve gayesini unutup kendi kafasına göre yaptıklarının adını ibadet koyanlar. (6) Veya İbn Mes ud kıraatiyle ibadeti oyun oyuncak ederler (krş. Enfal: 35). Namazın kendisi hasenat a giriyorsa da amacı sâlihât tır: ve namazı hakkını vererek kıl: çünkü (hakkı verilerek kılınmış) namaz, (insanı) belli başlı her tür çirkinlik ve kötülükten engeller (Ankebût: 45). Amacı gerçekleşmemiş bir namaz hasenat a dahil olur ve bire on ecir alır (En âm: 160), Amacını gerçekleştirmiş bir namaz ise sâlihât tandır ve karşılığı cennettir (Tîn: 6). Konuyla ilgili bir not için bkz. Asr: 3, not 5. (Nuzul 73 / Mushaf 6 : En am 160 Aşağıdadır.) ا ر ج اء ب ا س ن ة ف ل ه ع ش م ح ا ث ا ه ا و ا ر ج اء ب ا نس ئ ة ف ل ج ز ى ح ن ل ا ث ل ه ا و ه م ل ل ا ور ١٣١ 160 Kim (İlâhî mahkemeye) bir iyilikle gelirse yaptığının on katını kazanacaktır;(137) ama kim de bir kötülükle gelirse onun aynısıyla cezalandırılacaktır: fakat hiç kimseye haksızlık yapılmayacaktır. (137) Hasene ye fazlasıyla kıymet biçileceği muştusu (Hasenât ve sâlihât farkı için bkz. Asr: 3, not 4). Yunus 26 daki ziyâde nin bir açılımı niteliğindedir. Rakam bildirilmesi, insan zihninin çalışma yasasıyla alâkalı bir teşvik ifadesidir. Matematiğin diliyle söylersek: Ölçülemeyen değerlendirilemez, değerlendirilemeyen artırılamaz. Eylem kalitesinin artması için ölçme ve değerlendirme yeteneğinin önemine dikkat çekilmektedir. (Nuzul 30 / Mushaf 95 : Tin 6 Aşağıdadır.) ح ن ل ح نذ ر ح ا ن وح و ع ا ل وح ح نصا ات ف ل ه م ح ج م غ م ا ا ن ور ٣ 6 Nihayet (5) (tekamül yolculuğunda), imanda sebat eden ve o imanla uyumlu hareket edenleri başa kakılmayacak bir ödül beklemektedir. (6) (5) İlla edatının anlamlarından biri de, belirlenen zaman ve mekânın nihayetine delalet etmesidir (İtkân II, 161). Kur an da bu vurguyla kullanılır (bkz. Lokman: 22). Çevirimizin gerekçesi budur. Klasik yoruma göre buradaki illâ ancak müstesna anlamına gelir. (6) Amel-i sâlih, 23 yıllık nüzul sürecinin tümünde aynı vurguya sahip olmasa gerektir. Başlangıçta Bakara: 2 ışığında sorumluluk bilinci çerçevesinde erdemli, dürüst ve sorumlu davranış vurgusu taşır. Peygamberliğin ortalarında, razı olunan ameller artık bildirildiği için Allah ın razı olduğu imanla uyumlu ameller vurgusuna ulaşır. İslâm cemaatinin kurulup emr-i bi l-ma ruf un farz kılındığı Medine de ise ıslah edici iyi işler vurgusunu kazanmıştır (bkz. Asr: 3, not 5).

9 (Nuzul 29 / Mushaf 85 : Buruc 11 Aşağıdadır.) ح نر ح نذ ر ح ا ن وح و ع م لوا الص ال ح ا ت ه م ج ننات ت ج مى ا ر ت ت ه ا ح ل ن ه ا م ذ ك ح ف و ز ح ك ب م ١١ 11 Şüphesiz; iman eden ve Allah ın razı olacağı davranışlarda bulunanları da, zemininden ırmaklar çağıldayan cennetler bekleyecektir: işte büyük başarı budur. (Nuzul 40 / Mushaf 25 : Furkan 70 Aşağıdadır.) ح ن ل ا ر ت اب و ح م ن و ع م ل ع م ا ل ص ال احا ف ا و ئ ك ب د ل للا س پ ات ه م س ن ات و ك ار للا غ ف و م ح م ا ا ٢١ 70 Ancak kim; tevbe eder, (yürekten) inanır ve sorumlu davranırsa, Allah işte böylelerinin kötü gidişatını iyi gidişata tebdil edecektir: hem zaten Allah tarifsiz bir bağışlayıcı, eşsiz bir merhamet kaynağıdır. (Nuzul 101 / Mushaf 98 : Beyine 7 Aşağıdadır.) ج ز حؤ ه م ع ن د م ب ه م ج ننات ع د ر ت ج مى ا ر ت ت ه ا ح ل ن ه ا م خ ا د ر ف ه ا ح ب د ح م ض ى للا ع ن ه م و م ضوح ع ن ه ذ ك ا ر خ ش ى م نبه ٨ 8 Rableri katında onların ödülleri, zemininden ırmakların çağıldadığı ölümsüz güzelliğin üretildiği tarifsiz cennetlerdir; orada sonsuza kadar kalacaklardır: Allah onlardan razı olmuş, onlar da Allah tan memnun olmuştur. İşte bütün bunlar, Rablerinin sevgisini yitirmekten korkanlar içindir. (Nuzul 56 / Mushaf 7 : A raf 157 Aşağıdadır.) ح نذ ر نتب ع ور ح ن مس ول ح ننب نى ح ل ا نى ح نذى ج د ون ه ا ك ت وب ا ع ن د ه م ف ى ح نتو م ة و ح ل ن ج ل ا ا م ه م ب ا ا ع م وف و ن ه ه م ع ر ح ا ن ك م و ل ه م ح نط ب ات و م م ع ل ه م ح خب ائ ث و ض ع ع ن ه م ح ص م ه م و ح ل غ ل ل ح نتى ك ان ت ع ل ه م ف ا نذ ر ح ا ن وح ب ه و ع نز م وه و ن ص م وه و ح نتب ع وح ح ن و م ح نذى ح ن ز ل ا ع ه ح و ئ ك ه م ح ا ف ل ور ١٥٢ 157 Onlar ki, ellerindeki Tevrat ve İncil de tanıtılmış bulacakları Rasul ün, o Kitap Ehli nden olmayan (116) peygamberin izinden gidecekler; (o peygamber) onlara iyiliği emredip kötülükten sakındıracak, (117) temiz ve yararlı şeyleri onlara helâl kılıp pis ve zararlı şeyleri onlara yasaklayacak; (118) sırtlarına vurulmuş olan yüklerini indirip öteden beri (özgürlüklerine) vurulan zincirleri çözecek. Sonuçta; ona inanan, onu el üstünde tutup destekleyen ve ona yücelerden bahşedilen ışığın (119) ardına onunla birlikte düşenler kurtuluşa erişen kimseler olacak. (116) Lafzen: ümmî olan. Kur an da sadece bu ve müteakip âyette geçen en-nebiyyu l-ummî, Hem Ehl-i Kitab a mensup olmayan Peygamber, Hem de Okur-yazar olmayan Peygamber anlamına gelebilir. Ümmi sözcüğünün yalnızca okur yazar olmayan anlamıyla sınırlanamayacağı Kur an la sabittir.

10 Cuma 2 ışığında; Tevrat ı bilmeyen, bir kutsal kitaba muttali olmayan vurgusu zaten vardır. Fakat Kur an kitap ehli arasında bulunduğu hâlde kitaptan uzak durup elleriyle yazdıklarına itibar eden ümmilerden söz ettiği gibi (Bakara: 78-79), Kitap ehlinin dışında kalanları da ümmi olarak nitelemektedir (Âl-i İmran: 20, 75). Bu ibare, ticaret yapacak kadar rakam değerli harf sistemi olan ebcede vakıf olsa da, en azından vahyin ilk yıllarına kadar okur-yazar olmadığı bilinen Rasulullah ın bu özelliğine dikkat çekiyor olabilir. En doğrusu, Ankebût 48. âyetin ışığında, buradaki ümmi liğin, her iki anlamı da içine alacak bir çağrışıma sahip olduğunu düşünmektir. (117) Peygamberin vasıfları arasında sayılan iyiliği emredip kötülükten sakındırma işi, aslında Kur an ın inşa etmek istediği insan tipinin bir özelliğidir. Bu tip; Sorumluluk bilincine sahip olduğu için sorumlu davranan, Nesne değil özne ve Birey değil şahsiyet olan sorumlu ve Sosyal bir kişiliktir. Buradaki ma ruf ve munker terimleri akli alana dahildir. Ma ruf aynı zamanda iyi, meşru ve yararlıyı, Munker kötü, gayrı meşru ve zararlıyı temsil eder. Ma ruf kendi içinde zorunlu olan ve olmayan diye iki kısma ayrılır. Münker de işleyenle birlikte başkalarına da zarar veren ve sadece işleyene zarar veren diye ikiye ayrılır. Birincisini nehyetmek ikincisinden önceliklidir. (118) Bu âyet Mâide 3, En âm 145, Bakara 173, Nahl 115 ışığında anlaşılmalıdır. İmam şafiî, vahiy ile toplumsal vakıa, bir başka ifadeyle örf arasındaki münasebete işaret ederken, Hz. Peygamber tarafından bazı şeylerin, Arapların yememesi sebebiyle haram, bazı şeylerin de yemeleri sebebiyle helâl kılınmış olduğunu belirtir. A râf sûresinin 157. âyeti vesilesiyle, el-habâis i bir bakıma Arapların yemediği şeyler ; et-tayyibat ı da yemiş oldukları şeyler olarak anlamlandırmaktadır Bu itibarla Hz. Peygamber, parçalayıcı dişi (en-nâb) olan yırtıcı hayvanın yenilmesini men etmiş, fakat parçalayıcı dişi olduğu hâlde sırtlanın (ed-dabu ) yenilmesini de onlara helâl kılmıştır. Çünkü Araplar onu yiyorlar, ama pis ve necis bularak yasak addettikleri aslanı, kaplanı ve kurdu yemiyorlardı (el-müzenî, Muhtasaru l-müzenî, Beyrut, ty., s ). Öyle ki, İmam şafiî tarihsel ve tamamen yerel olan bu durumdan şöyle bir ilke çıkarma yoluna bile gider: Hakkında haram ve helâl kılan bir nassın bulunmadığı şeye şöyle yaklaş: eğer Araplar onu yiyor idiyseler, o helâl ve onlarca tayyibat olan şeyler arasındadır. Çünkü onlar hoşlandıkları şeyi helâl addediyorlardı. Necis olduğu gerekçesiyle yemedikleri şeyler ise el-habâis in anlam alanına girer (Muhtasar, s. 286). (119) Lafzen: nûr. Bu kelimeyi Türkçe karşılığı olan ışık diye çevirmemiz, nûr un kaynak dildeki mecazî çağrışımlarını çeviride de elde edebilme amacına matuftur. (Nuzul 98 / Mushaf 3 : Al-i İmran 104 Aşağıdadır.) ه م ح ا ف ل ور ١١٩ 104 Öyleyse sizler; و ت ك ر ا ن ك م ح ناة د ع ور ح ى ح خ م و ا ا م ور ب ا ا ع م وف و ن ه و ر ع ر ح ا ن ك م و ح و ئ ك hayra çağıran, meşru ve iyi olanı öneren, kötü ve yanlış olandan da sakındıran, (ümmet olmanın gereğini yapan) bir ümmet olun!(89) İşte onlardır ebedi saadete erecek olanlar. (89) Çevirimiz, Nesefî nin min i beyaniyye sayan (ve l-tekûnû ummeten) yaklaşımına dayanır. Alternatif bir anlamı da şudur: Ümmet saparsa onu düzeltecek bir maya topluluk bulunsun! Bu bir ebedi risalet çağrısıdır. Risaletin Nebi den sonra ümmetin omuzlarında olduğunu beyan eden bu âyet Fâtır 32 ışığında anlaşılmalıdır. Bu âyet ümmet olmanın bir takım kurmak ve kuru kuruya o takıma mensup olmak değil, ehliyet ve liyakat kesbetmek demeye geldiğinin belgesidir. Zira ummet in türetildiği kök anne, ümmet de insanlığa anne gibi şefkat ve merhamet abidesi kesilen toplumdur.

11 (Nuzul 98 / Mushaf 3 : Al-i İmran 110 Aşağıdadır.) ك ن ت م خ م ح ناة ح خ م ج ت ل نناس ت ا ا م ور ب ا ا ع م وف و ت ن ه و ر ع ر ح ا ن ك م و ت ؤ ا ن ور ب الل و و ح ا ر ح ه ل ح ك ت اب ك ا ر خ م ح ه م ا ن ه م ح ا ؤ ا ن ور و ح ك ث م ه م ح ف اس ق ور ١١١ Al-i İmran 110: SİZ, insanlık adına çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; iyi ve doğru olanı önerir, kötü ve yanlış olandan sakındırırsınız; zira Allah a güvenip inanırsınız. Eğer kitap ehli de güvenip inansaydı, haklarında hayırlı olurdu. Onlardan (Allah a) güvenip inananlar varsa da, çoğunluğu yoldan çıkmıştır: (Nuzul 98 / Mushaf 3 : Al-i İmran 114 Aşağıdadır.) ؤ ا ن ور ب الل و ح و م ح ل خ م و ا ا م ور ب ا ا ع م وف و ن ه و ر ع ر ح ا ن ك م و س ا م ع ور ف ى ح خ م حت و ح و ئ ك ا ر ح نصا ر ١١٩ 114 Onlar; Allah a ve âhiret gününe inanırlar; iyi ve doğru olanı önerir kötü ve yanlış olandan sakındırırlar;(99) ve hayırlı işlerde birbirleriyle yarışırlar: İşte bunlar aktif iyi olanlardır.(100) (99) 113. âyetle birlikte: Gerçek mü minler kitap ehlinden iyileri fark ederken kendi içlerindeki kötüleri de fark edip ıslaha çalışırlar. (100) Sâlihîn, ism-i faildir. Fail iyi olmak, meful iyi olmaktan da, mücerret iyi olmaktan da farklıdır. Özne ve aktif iyi olmaktır. Müddessir sûresinin ilk âyetinde Hz. Peygamber e emredilen de zımnen budur: Ey yatan iyi! Yatan iyi olmak yetmez; kalk ve yatanları da kaldırmak için uyar! (krş. Müddessir: 1-2). (Nuzul / Mushaf 9 : Tevbe 112 Aşağıdadır.) ح نتائ ب ور ح ع اب د ور ح اا د ور ح نسائ ور ح ن محك ع ور ح نساج د ور ح ل ا م ور ب ا ا ع م وف و ح نناه ور ع ر ح ا ن ك م و ح اف ور د ود للا و ب ش م ح ا ؤ ان ر ١١٦ 112 (Bu), ne zaman bir günah işleseler hemen tüm varlığıyla O na yönelenlerin,(144) yalnız O na kulluk edenlerin, övgülerin tamamını sadece O na hasredenlerin,(145) seyyah olup O nun rızasının peşine düşenlerin,(146) yalnızca O nun önünde eğilip, sadece O nun huzurunda yere kapananların, iyi ve doğru olanı önerip kötü ve yanlış olandan alıkoyanların ve Allah ın koyduğu sınırları kesintisiz koruyanların (mutluluğudur).(147) O halde, (bu evsaftaki) tüm mü minleri müjdele. (144) Çevirimizin gerekçesi et-tâibûn un açılımıdır (bkz. Taberî). (145) Tüm varlığıyla, yalnız, tamamını, durmadan dinlenmeden gibi pekiştirme ve en li ifadeleri parantez içine almadık. Çünkü, kaynak dile ait sözcüklerin başındaki el takılarının, tahsis, istiğrak, ahd gibi muhtelif vurguları hedef dile yansıtıldığında, zorunlu olarak bu mânalar elde edilmektedir. (146) es-sâihûn, seyahat edenler, gezginler mânasına gelir. Birinci ve ikinci kuşaktan nakledilen haberlere baktığımızda, bu kelimenin lafzî anlamıyla değil mecâzî anlamıyla ele alınıp es-sâimûn (oruç tutanlar) şeklinde anlaşıldığını görüyoruz. Buna göre, oruç tutan insan yemeden, içmeden ve şehvetten ayrılıp mânevî bir seyahate çıktığı için böyle isimlendirilmiştir (Taberî ve Râzî). Hatta İbn Abbas a atfedilen bir haberde, Kur an daki tüm es-seyâha kökünden türetilen sözcüklerin es-sıyam olarak anlaşılması gerektiği dile getirilir. Fakat âyetteki el- âbidûn oruç tutmayı da kapsar. Râzî, bundan farklı olarak iki görüş daha aktarır: birincisi, yine ilk kuşaktan bazı isimlere atfedilen ilim yolunda seyahat edenler anlamı, ikincisi ise Ebu Müslim in kelimenin lafzî anlamı olan seyahatı esas alarak verdiği Allah yolunda cihad için sefere çıkma anlamı.

12 Biz kelimeyi mecaza hamleden görüşe uyduk, fakat ait olduğu bağlama daha uygun olan daha farklı bir mecâzî anlamı tercih ettik. (147) Baştaki ve sondaki parantez içi ibareler, bu âyetin anlamını bir önceki âyete eklemleyen Taberî nin tercihi göz önüne alınarak konulmuştur. (Nuzul 95 / Mushaf 8 : Enfal 25 Aşağıdadır.) ش د د ح ع ق اب ٦٥ و ح نتق وح ف ت ن ة ل ت ص ب نر ح نذ ر ل ا وح ا ن ك م خ ا نصة و حع ل ا وح ح نر للا 25 Ve öylesine çetin bir yürek sınavına karşı tetikte ve tedbirli olun ki, o içinizden yalnızca bilinci altüst olmuş kimselere musallat olmakla kalmayacaktır.(32) Ve iyi bilin ki Allah ın azabı pek şiddetlidir. (32) Söz geliminden:..içinizden kötülüğe karşı aktif olmayan pasif iyileri de kuşatacaktır. Zımnen: Pasif iyi aktif kötünün destekçisidir. İbn Cinnî le tusibenne olarak okumuştur. Bu durumda anlamı şöyle olur: o içinizden yalnızca bilinci alt üst olmuş kimselere mutlaka musallat edilecektir (İtkân II, 230).