N. A. TOMİLOV BATI SİBİRYA TÜRKLERİ

Transkript

1

2 N. A. TOMİLOV BATI SİBİRYA TÜRKLERİ

3

4 Prof. N. A. TOM LOV BATI S B RYA TÜRKLER Rusçadan Çeviri D. Ahsen BATUR Selenge Yay nlar stanbul 2013

5 Selenge Yay nlar No: 73 Tarih Serisi: 60 Kapak-Sayfa Düzeni Ahmet Yanar Tashih ve Redaksiyon Mehmet Efendio lu Bask -Cilt Step Ajans Matbaac l k Tel: ISBN Selenge Yay nlar Ticarethane Sok. No: 41/24 Ca alo lu/ STANBUL Tel: Faks: e-posta: selenge@selenge.com.tr

6 Ç NDEK LER Çevirmenden... 7 Önsöz B R NC BÖLÜM BATI S B RYA OVALARINDAK TÜRK D LL AHAL N N ETN K YAPISI VE BU YAPININ OLU UM MESELELER Bat Sibirya ovalar ndaki yerli Türk ahali Tümen- Tura Tatarlar Tobol Tatarlar Yaskolba ( Zabolotye) Tatarlar Kurdak- Sargat Tatarlar Tara Tatarlar Baraba Tatarlar (Barabinler) Tom Tatarlar (Eü talar) Çatlar Ob Tatarlar Kalmaklar Çul m Türkleri Kazaklar Sibiryal Buharal lar (Buharân) ve Karakalpaklar til Tatarlar II. BÖLÜM XVI. YÜZYIL SONU-XX. YÜZYIL BA I ARASINDA BATI S B RYA OVALARINDAK TÜRK ETN K OLU UMLARININ ETN K TAR H ÖZELL KLER skan ve Nüfus De i imleri

7 6 BATI S B RYA TÜRKLER skan Nüfus Sibirya Tatarlar n n Etnik Geli im Süreçleri Sosyal Ba lar Ticari ve S nai li kiler Etno-kültürel Süreçler Etno-lengüistik Süreçler Etnik Bilinç Etnik Gruplar Aras ndaki Temaslar Türk Etnik Topluluklar n n Etkile im Süreçleri Türk dilli ahalinin Ruslarla yak nla ma süreçleri Etnik Süreçler. Etnik ve Etnografik Birliktelik SONUÇ KAYNAKÇA KISALTMALAR D Z N

8 ÇEV RMENDEN Baz Türk ara t rmac lar, kimi Rus etnolog ve yazarlar n n Sibirya daki Türk topluluklar n buraya sonradan geldiklerini, dolay s yla buras n n çok eskiden beri Türk topraklar olmad n vurgulad klar eklinde bir kanaate sahiptirler. Ama bu dü ünce do ru de ildir. Türkler, Sibirya da çok uzun bir zamandan beri var idiler, fakat her yerinde de il. Bir kere Sibirya dünyan n en geni bölgelerinden biridir ve meseleye bu devâsâ bölgeyi do u, bat, güney, kuzey gibi çe itli bölgelere ay rd ktan sonra, Türklerin hangi bölgelerde otokton halklar olduklar, hangi bölgelere hangi yüzy llarda göç ettikleri ara t r l rsa, o zaman daha do ru bir sonuca ula labilir. Örne in, herhalde K r m daki Türklerin Milat öncesinden beri orada ya amakta olduklar n söylemek gülünç olurdu. Elinizdeki eserin konusu olan Bat Sibirya bölgesindeki Türklerin oralara hangi yüzy llardan itibaren göç ettikleri muhtasar olarak anlat lmaktad r. Türkler, Do u ve Güney Sibirya n n otokton halklar ndand r; ama di er bölgelere tarihin belli bir döneminden sonra göç ederek gitmi lerdir. Her milletin ya ad topraklarda kulland co rafi isimler, o milletin kulland dilin özelliklerine ve gramer yap s na uygun olarak verilir. Örne in Türkler, co rafi isimleri yal n haliyle kullan rlar ve nispet ekini de kelimenin sonuna li, l ( Orta Asya da lik, l k) eklinde ilave ederler. Kayseri-Kayserili, Bursa-Bursal veya Orta Asya da Ta kent-ta kentlik gibi. Bundan ba ka hakim zümreler, sonradan yerle tikleri topraklarda kendilerinden önceki etnik topluluklar n kulland klar co rafi adlar n baz lar n tamam yla de i tirip yeni adlar verir, baz lar n dillerinin kolay döndü ü ekle sokarlar.

9 8 BATI S B RYA TÜRKLER Ruslarda ise co rafi adlar n yaz l, yal n hali, ço ul hali, nispet hali durumunda Rusça n n dil özellikleri sebebiyle bizdekinden bütünüyle farkl d r. Daha da önemlisi, Türkçe nin aksine Rusça da eril, di il ve nötr tak lar oldu undan, co rafi isimler kar m za yal n halinden ziyade önüne veya arkas na gelen kelimenin eril, di il ve nötr olu undan ba ka, kelimenin yal n halinin son harfinin durumuna ba l olarak dört ekilde ç kmaktad r. Ruslar n özellikle Türkçe yer adlar n n yal n halini neredeyse tan nmaz hale getirmeleri, Rusya daki Türk topluluklar ve yer adlar yla ilgili çal ma yapan birçok ki iyi yanl anlama ve transkiripsiyonlara sevk etmi tir. Baz lar ve hatta Bat l lar dahi, özellikle etnonimlerin ço ul halini sözü edilen bir halk n kimli i ekline dönü türmektedirler. Örne in baz lar n n Hanti ve Mansi eklinde yazd klar etnonimlerin yal n hali Hant ve Mansa d r. Hanti ve Mansi ekli ise ço ul halidir. Dolay s yla Hantiler ve Mansiler eklinde yaz ld nda, ço ul ikinci kez ço ul yap lm oluyor. Kitab çevirirken Türkçe yer adlar n n Rusça n n özelliklerine göre de i ikli e u ram ön ve son tak l hallerini veya tamam yla asli eklini yazma konusunda çok ciddi tereddütler ya ad k. Hatta çeviri tamamland ktan sonra Türkçe as ll yer adlar n birkaç kez de i tirip tamam yla Türkçe yazmay denedik. Fakat bu defa da ba ka bir problem kendini gösterdi. Çünkü Türklerin verdikleri co rafi yer adlar bugün dünyada kullan lan atlaslarda Türkçe imlas yla de il, Rus imlas yla geçmektedir. Bu durum, hakl olarak okuyucuyu büyük tereddütlere dü ürebilirdi. Biz yine de bu toponimlerin ço unu yal n haliyle vermeyi tercih ettik. Çünkü Türkçe yer adlar n n Türk okuyucusuna Rus imlas yla verilmesi, her ne kadar atlaslarda Rus imlas yla geçmekte ise de, do rusu biraz tuhaf olurdu. Baz yer adlar n ise XIX. Yüzy ldaki imlas yla vermeyi uygun gördük y llar aras nda be büyük cilt halinde yay nlanan Nov y i pol n y geografiçeskiy slovar rossiyskago gosudartsva ili leksikon adl eser ve eski Rus atlaslar bu konuda çok i imize yarad. Çünkü her dil gibi Rusça da bir tak m de i ikliklere ve imla farkl l klar na maruz kalm t r.

10 N. A. TOM LOV 9 Örne in eski co rafya sözlüklerinde do rudan Tumen ( Tümen) ve Vasugan eklinde yaz lan kelimeler modern Rusça da Tyumen ve Vasyugan eklinde yaz lmaktad r. Ruslar, bir nehir veya akarsu kenar na kurulan ehre verdikleri ismin sonuna sk eki getiriyorlar. rkut rkutsk, Baygul Baygulsk, Yenisey - Yeniseysk gibi. Ondan sonra duruma göre ba ka ekler de ilave ediliyor. Baygul Baygulskaya volost ( Baygul nahiyesi). Halbuki Baygul kelimesi Türkçe bir add r ve Kazaklar n Bayul (Bayo lu) boyuna ba l bir oyma n ismidir. Muhtemelen Baygul oyma ndan bir kol Bat Sibirya ya göç edip kurdu u obaya veya köye kendi ad n vermi tir. Görüldü ü gibi bizim Baygul umuz Ruslar n atlaslar na ve kitaplar na Baygulskaya olarak girmi tir. Burada bir art niyetten ziyade Rus dili gramer kural n n uygulanmas söz konusudur, ama Türk okucuyu bunu nas l anlas n ki? Hatta Türk okuyucu bizim Akmola m z n Ruslar n dilinde Akmolinsk, Tura nehri kenar nda kurulan ehrin Turinsk ve dolay s yla Akmolinskaya, Akmolinskiye, Akmolinskiy, Akmolinskoye ye, Karaça Gölü nün Karaçinskoye Ozero ya dönü tü ünü, Baraba Tatar ad n n Barabin e (ço ul halinde Barabints ) çevrildi ini nereden bilecek? Rusça bilenler ve Rus literatürüne vak f olanlar için elbette bir problem yok, ama s radan bir Türk okuyucu atlaslarda Türkçe kelimelerin bu ekilleriyle kar la acakt r. Türkçe yer adlar n n Rus atlaslar nda Rus dili gramerine uygun ekilde verilmesi, bizim onlar Türkler taraf ndan kullan ld ekliyle vermemizi engellemez. Türkçe bir kitab Yunancaya çeviren bir ki i, herhalde Türkçe de Yunan eklinde yazd m z kelimeyi Yunan olarak de il, Grek olarak çevirir. Keza bu kitap Türkçe yaz lm ve bir Rus taraf ndan Rusça ya çevrilmi olsayd, mutlaka o da örne in bizim Tura nahiyesi eklinde yazd m z kelimeleri Turinskaya volost eklinde çevirecekti. Bu uyar y yapmak zorundayd k. Dolay s yla okuyucu kitapta geçen yer adlar n n yal n Türkçe halinin d nda Rus imlas yla verilen kelimelerdeki ekleri görmezden gelebilir. Ayr ca bir ehrin baz yerlerde kaza, bazen ilçe, bazen ehir olarak geçmesi,

11 10 BATI S B RYA TÜRKLER onlar n geçmi teki nüfus ve büyüklüklerine göre farkl statüler kazanmas ndan kaynaklanmaktad r. Ayr ca okuyucu kitapta geçen tüm Tatar, Tatarlar kelimelerini Türk, Türkler eklinde okumal d r. Çünkü Rus tarihçisi L. N. Gumilev in dedi i ve elinizdeki eserin yazar n n da i aret etti i gibi Tatar kelimesi özellikle Ruslar taraf ndan Türklere yak t r lan teorik isimlerden biridir ve günümüzde Rusya Devleti s n rlar içinde ya ayan Türk-Tatarlar n tarihte bildi imiz Tatarlarla hiçbir ili kileri yoktur. Not: Yazar n referans gösterirken kulland Amerikan sistemi, en az ndan elinizdeki eserin çevirmeni taraf ndan hiç ho kar lanmad ve okuyucu ile metin aras na büyük bo luklar koydu u için, klasik usulde her sayfan n alt nda dipnotlar olarak verilmi tir. Fakat çok yer tutmas n diye dipnotlar n ço u k salt lm haliyle konulmu ; makaleler ile özgün çal malar aras nda bir ayr m yap lmam t r. Bu makale ve eserlerin tam ekline kaynakça k sm ndan bak labilir. D. Ahsen Batur

12 ÖNSÖZ Günümüzde bilimin en önemli problemlerinden birisi haline gelen Sovyetler Birli i halklar n n ça da etnik geli iminin tetkiki, halihaz rda devam eden etnik süreçlerin özelliklerini anlama imkan veren etnik tarihlerinin incelenmesiyle s k s k ya ba lant l d r. Sovyetler Birli i halklar n n etnik tarihiyle ilgili bilgimiz, imdilerde daha bir yo unla m t r. Çünkü bu halklar, bir türlü ortadan kald r lamayan milli dayan ma, ovenizm ve bölgenin asli sakini olma duygular yla mücadelede insanlar n millî ve uluslalaras beslenmesinde büyük rol oynamaktad rlar. Son y llarda Sibirya halklar n n etnik tarihinin tetkiki büyük önem kazanmaktad r. Baz halklar ve bölgelerle ilgili yap lan ara t rmalar n sonuçlar, yaln zca bir y n makalede de il, ayn zamanda bir çok monografide de genel olarak i lenmi tir. 1 Bu sahada çal an bilim adamlar n n öncelikle yo un olarak Sibirya n n uç kesimleriyle veya tek yönlü olarak ahalinin etnik 1 Vayn tein S.. Vapros etniçeskoy istorii i etnografii tuvinskogo naroda; Vasilyev V.. Problem formirovaniya severosamodinskix narodnostey; Vdovin.S. Oçerki etniçeskoy istorii koryakov; Gurviç. S. Etniçeskaya istoriya severo-vostoka Sibiri; Dolgix B.O. Rodovoy i plemennoy sostav narodov Sibiri v XVV v. 1960; Potapov L. P. Oçerki po istorii alteytsev, 1948; Etniçeskiy sostav i proisxojdeniye alteytsev,1969; Simçenko Yu. B. Kul tura oxotnikov na oleney Severnoy Yevrazii,1976; Smolyak A.V. Etniçeskiye protsess u narodov Nijnego Amura i Saxalina. Seredine XIX- naçalo XX vv, 1975; Taksami Ç. M. Osnovn ye problem etnografii i istorii nivhov, 1975; Tomilov N.A. Tyurkoyaz çnoye naseleniye Zapadno-Sibirskoy ravnin v kontse XVIpervoy çertverti XIX v, 1981; Xomiç L. V. Problem etnogeneza i etniçeskoy istorii nentsev, 1976; Etnogenez i etniçeskaya istoriya narodov Severa, 1975; Etniçeskaya istoriya narodov Severa, 1982; Yukagir, 1975 vs.

13 12 BATI S B RYA TÜRKLER yap s yla ilgilenmi olmalar dikkat çekmektedir. Dolay s yla XVI-XX. Yüzy l ba nda Bat ve Do u Sibirya n n orta ve güney bölgelerinde ya ayan halklar n etnik tarihi, birkaç istisna d nda, çok az incelenmi durumdad r. Literatürde Sibirya n n yo un nüfuslu bölgelerindeki etnik süreçlerin tetkikinin daha az nüfuslu bölgelerdekinin aksine yeterince detayl iz takip etme imkan olmamas sebebiyle daha zor oldu u ileri sürülmektedir. 2 Halihaz rda etnik kayna ma bölgelerindeki halklar n etnik tarihinin tetkiki, bize göre, u faktörlerle tayin edilebilir: 1) Tüm bölgelerin ya da uzun bir zaman dilimindeki belli etnik olu umlar n etnik tarihinin yeterli ekilde incelenmemesi; 2) Meta-etnik ve tarihi-etnografik topluluklardaki etno-kültürel süreçlerle ilgili tetkiklerin gereklili i; 3) Öncelikle etnik tarihin, etnik topluluklar n, etnik süreçlerin ve k smen etno-kültürel süreçlerin incelenmesi s ras nda bilhassa teoretik ve metodik çal malar n sürdürülmesi zorunlulu u; 4) Etnik topluluklar, bütün tarihleri boyunca ve bugünkü durumlar da dahil olmak üzere, dinamik bir sistem olarak incelemek için yap lan ara t rmalar n sonuçlar n n uygulanma imkan yani etnik tarihin tetkikinde tarihi kopukluklar n ortadan kald r lma zorunlulu u. Öncelikle bilimsel aç dan ele ald m z etnik tarih, etnografya ve tarihin bir sentezidir. Bir bütün olarak, ba ta etnik topluluklar olmak üzere tarihî-kültürel dinamik, onun hedefini olu turur. Tarihi-kültürel topluluklar n olu um, geli im ve de i im süreçleri yani etnik ve etno-sosyal süreçler ise incelenecek sahay olu tururlar. Elinizdeki bilimsel çal man n amac çok yönlüdür ve etnik topluluklar n yani etnoslar n, meta-etnik topluluklar n, etnik gruplar n ve keza etnografik topluluklar n yani etnografik grup, tarihi-etnografik topluluklar n tarihini içine al r. 3 2 Gurviç, Etniçeskaya istoriya, s. 4 3 Daha detayl bilgi için bkz. Tomilov, Obryad tomskix tatar pri rojdenii detey; O sootne enii ponyatiy etnogenez ve etniçeskaya istoriya ; K voprosu o sibirsko-tatarskom komponente v sostave çul mskix tyurkov; Problem rekonstruktsii etniçeskoy istorii naseleniya yuga Zapadnoy Sibiri.

14 N. A. TOM LOV 13 Elinizdeki çal man n konusu, Sibirya n n Rusya Devleti s n rlar na kat lmas ndan XX. Yüzy l n yirmili y llar na kadar Bat Sibirya ovalar nda ya ayan Türk dilli halklar n etnik tarihidir. K. Marks, herhangi bir ülkenin ahalisinin incelenmesinin öneminin alt n çizerken tüm toplumsal üretim sürecinin bir temeli ve amac vard r 4 diye yazm t. Etnik süreçlerin tarihi, tarihî-kültürel topluluklar n etnik ve sosyal bir sistem olarak ortaya ç k, olu- umu, geli imi ve de i iminden ibaret te ekkül tarihi oldu u kadar, etnik olay n sosyo-ekonomik ve politik yönden etkile im ve etnik temas tarihidir. Geçmi te nispeten ba ms z bir olay eklinde kendini gösteren etnik olu umun kendine özgü bir var olu ve sosyo-tarihsel bir olu uma dönü tü ünü de göz önünde bulundurmak gerekir. Elinizdeki eserin amaç ve çerçevesi çizilmi konular, mevcut teoretik tespitlerden hareketle belirlenmi ti. Bat Sibirya ovalar nda ya ayan Türk dilli halklar n önemli bir k sm, incelendi i dönem itibariyle Sibirya Tatarlar tan mlamas yla ifade edilir. Tümen- Tura, Tobol, Yaskolba ( Zabolotye), Kurdak- Sargat ( Tevriz) ve Tara Tatarlar, Barabalar, Tom Tatarlar ndan daha sonra olu an belli bir grup ve Ob Tatarlar bu gruba girerler. Ayr ca devrim öncesine kadar literatürde Çul m 5 ve Meles Tatarlar olarak geçen Çul m Türkleri de köken olarak bu gruba dahildir. Tetkik edilen dönemde de i ik y llarda kom u bölgelerden ve Orta Asya dan kalabal k gruplar ( Özbek, Türkmen, Uygur vs.) halinde Bat Sibirya ovas na muhaceret eden ve burada ortak bir ad alan Türk topluluklar ndan Buharal lar, keza Kazak, Karakalpak, Teleüt, Nogay, Ba kurt, til- Ural Tatarlar ve Yenisey K rg zlar n da saymak gerekir. Baz Sibirya halklar e it ekilde incelenmi say lmaz ve eserin hacmi, uzun y llar ve pekçok ara t rmac n n inatç azmini gerektiren 6 eksikliklerin giderilmesi için yeterli de ildir. Kaydetmek 4 Marks i Engels, t. 12, s Çul m nehrinin ad, XVI. Yüzy lda K rg zlar aras nda yus idi. Çul m ad daha sonra verilmi tir. ( Miller, storiya Sibiri, I/314. (çev.) 6 Narod Sibiri, s. 6-7

15 14 BATI S B RYA TÜRKLER gerekir ki, devrim öncesinde ve hatta 60 l y llara kadar Sovyet etnografya literatüründe Sibirya Tatarlar na, Buharal lara (Buharân), Çul m Türklerine, Kazaklara ve özelikle Bat Sibirya Ba kurtlar na hiç yer verilmedi. Sibirya Tatarlar n n ve Çul m Türklerinin tarih ve kültürlerinin incelenmeyi i konusu, bir dizi çal malarda defalarca zikredildi. 7 Devrime kadar Bat Sibirya daki Türk halklar n n etnogenez ve genel olarak etnik süreçlerinin özel ekilde incelenmesiyle ilgili hiçbir çal ma yap lmad ysa da, baz bilim adamlar tarih çal malar s ras nda, de i ik etnik gruplar n ekonomik ve kültürel durumlar n incelerken, bu süreçle do rudan ili kisi bulunan bir tak m göndermeler ve notlar koydular. te bu notlar, k smen de olsa, u veya bu etnik olu umun bünyesine dahil olan etnik unsurlar n izlerini bulmaya yard mc oldular. Örne in N. A. Aristov, günümüzde dahi bilimsel de erini yitirmeyen 8 Türk kabileleriyle ilgili çal mas nda, arkas ndan V. V. Radloff, Barabalardan ay rarak Bat Sibiryal veya Sibiryal Tatarlar dedi i Tobol- rt Tatarlar n n ortak özellikler içerdi ine i aret ettiler. Aristov a göre bu Tatarlar daha ziyade XV ve XVI. Yüzy llarda Tobol ve rt a gelenlerin Nogaylar, Kazaklar ve keza Mâverâünnehir den gelen ve Buharal lar denilen tacir Sartlar ve Taciklerin ve son olarak Ruslar taraf ndan fethinden sonra Sibirya ya muhaceret eden Kazan Tatarlar n n torunlar d rlar. 9. Yu kov ise Tobol- rt Tatarlar n n baz gruplar n n bünyesinde Mo ollar n izlerinin bulundu unu ileri sürmü tür. 10 N. F. Katanov, Hotan, Nogay, Kara- K pçak ve teklerin rt boyunda daha önce ya ad klar yla ilgili tarihi rivayetlerin sa lad verilere ve XVI. Yüzy l sonlar nda buraya Orta Asyal eyhlerin Kazak sava ç larla 7 Axatov G.X. Dialekt zapadnosibirskix tatar, s. 12; Valeyev, Nekotor ye çerti, s. 99; Vorovyev, Barabints, s. 2; Yeremin, Doislamskiye verovaniya, s ; storiko-etnografiçeskiy atlas Sibiri, s. 83, 133, 229, 330; L vova, Çul mskiye tyurki, s. 4-6; Sbolodsky, togi i zadaçi, s. 29; Tomilov, U tatar Tomskoy i Novosibirskoy oblastey, s. 104; Filippov, Çteniya po istorii i obliçeniyu muxammedantsva, s. 1; Xramova, Zabolotn ye tatar, s. 174 vs. 8 Bibliografiçeskiy slovar, 1974, s Aristov, Zametki ob etniçeskom, s Aristov, Zametki ob etniçeskom, 40, 41.

16 N. A. TOM LOV 15 birlikte geli ine dayanarak 11, rt Tatarlar n n yap s n daha da karma k hale sokmu tur. O dönemdeki Zabolotye ve Açayr Tatarlar n n ise slam dinini kabul eden Ostyaklar n torunlar oldu u ileri sürüldü. 12 XVIII. Yüzy lda Baraba Tatarlar n n Ostyaklardan yani Ugorlardan inme oldu u eklindeki genel kanaat tam tersine döndü ve Katanov, Barabalar n Tatar oldu unu ve Ostyaklarla bir akrabal klar bulunmad n ileri sürdü. XIX. Yüzy ldaki bilim adamlar da Barabalar n Türklerin Ugorlarla kayna mas sonucunda olu mu bir halk oldu unu varsayd lar. 13 G. N. Potanin, bu Tatarlar Türk dilli halklar dünyas na yerle tirerek öyle yazd : onlar, bir yandan Tom civar nda ya ayan Tatarlar n bünyesine kar m, di er yandansa Altaylarda ya ayan güneydo ulu Tatarlarla yava yava kayna m bir halk gibi görünüyorlar. 14 N. M. Yadrintsev de 15 XIX. Yüzy l sonlar nda Tom nehri civar nda ya ayan Tatarlar n Altayl ve Teleüt kökenli oldu una i aret etti. XIX. Yüzy l ba lar nda Sibirya Tatarlar n üç Türk tabakas na ay rd lar: En geç gelen grubu Kazan Tatarlar n n torunlar yla, daha erken gelenleri XIII. Yüzy lda ç k p gelen Türk grubuyla ve en eskisini de vaktiyle orada ya ayan yerli halkla ili kilendirdiler. 16 Çul m Türkleri nispeten ba ka gözle de erlendirilmi ti. Kimileri onlar Tatarla m Finler olarak kabul ettiler ve köken olarak imdiki Hakas Türkleriyle akraba gördüler; kimileri Teleütlerle, Yenisey li 17 Ketler ve Samoyedlerle kayna m bir halk olarak kabul ettiler. 18 Radloff, Çul m n orta ak mlar nda ya ayan halk n 11 Yu kov, Sibirskiye tatar, s Spisok naselenn x mest po svedeniyam gg., 1871, s. CLVII; Pervaya vseob çaya perepis naseleniya, 1905, s. XXXIV. 13 Aristov, Zametki ob etniçeskom, s Potanin, Baraba, s Yadrintsev, Sibirskiye inorodts, s Neçto o Sibiri i narodax, 1806, s Yenisey in daha önceki ad Pekem (Bey Hem) idi. ( Katanov) (çev.) 18 Bu konuyla ilgili görü ler için bkz. Boyar inova, Naseleniye Tomskogo uyezda, s

17 16 BATI S B RYA TÜRKLER buraya XVI. Yüzy l sonlar yla XVII. Yüzy l ba lar nda rt ve Tobol sahillerinden gelen Tatarlardan olu tu unu dü ündü. Ayr ca Çul m sahillerine gelen Barabalar n, Tobol- rt Tatarlar n n ve Teleütlerin k smen Türk dilli yerli orman halklar yla, k smen de Ar nlarla ve akrabalar yla kayna m oldu unu ileri sürdü. 19 Genel olarak diyebiliriz ki, bu dönemde ço u maddi malzemelerle teyit edilmeyen bir çok hüküm, mevcut antropolojik ve arkeolojik verileri üstünkörü kullanm, ço unlukla tek yanl görü leri öne ç karm ve etnogenezin diyalektik seyrini bütünüyle görmezden gelmi tir. Türklerin Sibirya yadigârlar yla ilgili arkeolojik çal malar henüz olu um a amas ndayd 20 ve buna ra men ara t rmac ya u veya bu etnik grubun kökeni hakk nda görü ileri sürmesine imkan veren hat r say l r ölçüde malzeme elde edilmi ti. Devrim öncesine kadar Tatar gruplar n taksim ederek, onlar n ortak yönleri ve birbirleriyle olan ili kilerini de erlendirme meselesi yazarlar n ilgi alan haline gelmi ti. Esasen XVII-XVIII. Yüzy llara ait Rus belgelerinde ve Sibirya vakayinamelerinde kendilerinden önce bu konularla ilgili herhangi bir arta mebni olmayan bölük pörçük bilgiler var ise de, XVIII. Yüzy lda ilk önce tarihçi G.F. Miller ve. Y. Fi er söz konusu sorularla ilgilendiler. Bu iki tarihçi, çal malar nda Sibirya Tatarlar n XVII. Yüzy l itibariyle Tümen, Tobol, im, Baraba, Çat Tatarlar olarak grupland rd lar ve hepsine ortak bir isim verdiler: Sibirya Tatarlar. 21 Hemen belirtelim ki, XVII. Yüzy lda ve XIX. Yüzy l ba lar nda Tatar kelimesi Rusyada ço u kez Türk anlam nda kullan lm, yani kelime Türk kökenli ve Türk dilli halklar ve gruplar 19 Radloff, Aus Sibirien, s Znamensky, , Kuznetsov., storiçeskiye akt XVII stoletiya; Otçet erxeologiçeskoy.., 1891; 1900; Radloff, Aus Sibirien; Tal gren, Katalog kollektsii M. S. Znamenskogo..; Çugunov, Drevniye kladbi ça bliz Tomska Toyanov gorodok ; Starinn ye tatarski sled.. vs. 21 Miller, storiya Sibiri, I/183, 197; Fi er N. Y. O narode i imeni tatarskom.., s. 6, 51, 93, 95, 188.

18 N. A. TOM LOV 17 göstermek için istimâl edilmi tir. Keza Tatar sözcü ü belli bir dönem Sibirya da Altayl, or, Hakas ve Çul m Türkleri, hatta Ket dilli güneyli topluluklar, Büretler, hatta ve hatta bazen Kazaklar için de kullan lm t r. 22 Bu kelime, Sibirya d nda Azerbaycanl lar, Çeçenler, Osetler, Da stanl lar, K r ml lar, Astrahanl lar, Kazan Tatarlar vs. için de kullan ld. 23. G. Georgi, Sibirya n n orta eridindeki Türk topluluklar n u ekilde grupland rm t r: Tura, Tobol, Tom, Ob, Çul m Tatarlar, Barabalar, Buharal lar ve Teleütler. P. A. Slovtsov ise Tümen, Yalutor, Tobol, Baraba ve Yukar Tom Tatarlar eklinde taksim etmi, ayr ca Tom, Baraba, Tara ve Tobol lehçeleri oldu unu ileri sürmü tür. 24 V. V. Radloff, XIX. Yüzy l n ikinci yar s nda Sibirya Tatarlar n n tüm lehçelerini kaydetmi, dille ilgili malzemeleri dört gruba ay rm, bunlar da Baraba, Tara, Tobol ve Tümen Tatar lehçeleri olarak göstermi, ayr ca bunlara Yalutor Tatarlar n n lehçesinin de ilave edilebilece ini belirtmi tir. 25 Ayn Radloff, bir süre sonra Baraba (Barabin) lehçesini Sibirya Tatarlar dil ailesinden ay rarak Do u Türkleri dil grubuna ( Altay dil ailesine) dahil etmi, geri kalan üç lehçeyi ( Tobol, Tümen ve Tara lehçelerini) ise do rudan Bat ( K pçak) Türk dil ailesiyle ba lant l olan rt lehçeleri aras na alm t r. 26 Tatarlar n bu ekilde Baraba, Tara, Tümen, Tobol ve hatta Tom Tatarlar olarak taksimi, o dönemin temel kaynaklar na 27 ve N. M. Yadrintsev in umumi çal malar na da yans m t r. Radloff un Sibirya Tatarlar n n lehçeleriyle ilgili bu tasnifi, söz konusu lehçe çerçevesinin daha net bir ekilde taksimine yol açm t r. Esasen ba lang çta belli Tatar gruplar n n 22 Zinner, zvestiya vedskix, s. 25; Narod Sibiri, s. 329, 493, 776; storikoetnografiçeskiy atlas Sibiri, s. 9; DA, c. X, 1867, s Gimadi, Ob upotreblenii nazvaniya tatar, s Slovtsov, storiçeskoye obozreniye Sibiri, kn. 2, s Radlov, Etniçeskiy obzor, s. XI-XII. 26 Radlov, Obrazts narodnoy literatur, s Jivopisyana Rossiya, 1884; Rossiya, 1907; Ritter, Zemlevedeniye Azii.

19 18 BATI S B RYA TÜRKLER konu tuklar dillerden de il, etnik bir toplulu un lehçelerinden söz edilmeye ba land. Radloff, Çul m Türklerine de Tatar ad n verdi ve onlar üç kabileye ay rd : Kesik [ Kesek], Küerik ve as l Çul m Tatarlar. 28 Sibirya bölgelerinden olmayan Buharal, Kazak ve di er gruplar n ise devrime kadar etnik tasnife tâbi tutma denemesi dahi yap lmad. Devrimden önce Sibirya Tatarlar n n ekilleni i hakk nda do rudan do ruya kimse hiçbir ey yazmad ve hatta onlardan yaln zca halk diye bahsedildi. Örne in G. F. Miller, onlardan Sibirya n n en önde gelen halk diye söz etti. 29 Bilim adamlar n n ve XVIII- XIX. Yüzy l seyyahlar n n bir çok eserinde Sibirya Tatarlar n n baz gruplar n n olu umu, lehçeleri, kültürleri ve hayat tarzlar yla ilgili ana çizgiler hakk nda çe itli bilgiler yer almaktad r. 30 Bu ba lamda Miller in Çat ve Eü talar n 31 diliyle ilgili not dü erek, bu iki grubun Eü talarda daha bariz ekilde kendini gösteren dilinin benzerli inden bahsetmesi ve Çat Tatarlar yla ayn boydan ve ayn dindendirler demesi enteresand r. 32. G. Georgi nin de i ik Sibirya Tatar gruplar aras nda önemli ölçüde benzerlikler bulundu unun alt n çizmesi bizim için önemlidir. Örne in Georgi, en do u grubu Tom Tatarlar yla ilgili olarak Onlar Tobol Tatarlar na benzerler ve onlar n Tobol Tatarlar ve Tural larla ayn ordadan olduklar n kabul etmek gerekir demektedir. 33 Eski 28 Radlov, Etniçeskiy obzor, s Miller, storiya Sibiri, I/ Miller, storiya Sibiri, I/170; Fi er N. Y. O narode i imni tatarskom...; Strahlenberg, Das nord-und östliche teil von Europa und Asia; Georgi, Opisaniye vsex obitayu çix v Rossiyskom gosudartve narodov; çerlov, 1883; Oksenov, Sibirskoye tsartvo do epoxi Yermaka; Andriyeviç, ç. 1, 2, storiya Sibiri; Yadrintsev, Naçalo osedlosti, 1891 vb. 31 Eü ta, kitapta bugünkü ekli Eü tin olarak yaz lm t r. Fakat Miller, Sibirya Tarihi adl eserinin 312. sayfas nda kelimenin asl n n Eu ta oldu- unu belirtmektedir (çev.) 32 M. A. Abdrahmanov, K voprosu zakonomernostyax dialektno-yaz kovogo sme eniya, s. 20 deki notuna atfen. 33 Georgi, Opisaniye vsex obitayu çix v Rossiyskom gosudartve narodov, s. 28.

20 N. A. TOM LOV 19 gelenek, görenek ve giysileri muhafaza eden Tom Tatarlar yla Tobol Tatarlar aras ndaki benzerli e XX. Yüzy l ba lar nda P. M. Golobaçyev de i aret etmektedir. 34 Di er yandan, göründü ü kadar yla, henüz XVII. Yüzy ldan itibaren Sibirya Tatarlar n n de i ik ba ms z etnik olu umlara bölündükleri eklinde bir görü ortaya ç km t r. Örne in Lavr Kiev-Peçora kütüphanelerindeki elyazmalar nda verilen bilgilerde XVII. Yüzy l sonlar ile XVIII. Yüzy l ba lar nda Sibirya Tatarlar n n yan s ra Barabalardan münferiden bahsedilmektedir. 35 Sibirya Tatarlar aras ndaki etnik ortak yönlerle ilgili benzeri bir de erlendirme 1860 y l ba lar nda. Yu kov taraf ndan da yap lm t r. Yu kov, Ruslardan önceki dönem için öyle der: Sibirya Tatarlar bütün olarak müstakil, birbirinden ba ms z bir halk halinde ortaya ç kmam, yaln zca de i ik kabilelere istinaden farkl ordalara bölünmü lerdir Tek kökenden olduklar için kendi aralar nda ortak yönleri vard. Ayn yazar sözlerini sürdürerek XVII. Yüzy l ba lar nda Rus yerle im birimlerinin artmas kar s nda Tatar kabileleri de sanki geçmi te aralar nda hiç ortak ba lar yokmu gibi farkl gruplara bölündüler.. 36 Yu. A. Gagemeyster in Tatar ad n n Sibirya halklar na (Sibirya Tatarlar da dahil) ait olmad eklindeki kayd, 37 akl m za XIX. Yüzy l n ikinci yar s na kadar bu etnonimin Sibirya Tatarlar n n ortak ad olarak yayg n ekilde kullan lmad ihtimalini getirmektedir. Bilim adamlar n n Sibirya n n yerli Tatar gruplar n n til- Ural civar ndan gelen Tatarlar ve Buharal larla kayna ma süreci hakk nda verdikleri bilgiler de dikkat çekicidir. N. M. Yadrintsev in dedi i gibi 38 ehirlerde bu süreç genellikle Sibirya n n yerli Tatarlar n n Bat Sibirya ya muhaceret eden önemli ölçüdeki kalabal k nüfuslar kar s nda erimesine yol açm t r. Halbuki S. K. 34 Golobaçyev, Sibir, s Arxiv NB TGU, fond Potanina, Yu kov, Sibirskiye tatar. 235, Gagemeyster, Statistiçeskoye obozreniye Sibiri, s Yadrintsev, Sibirskiye inorodts, s. 117.

21 20 BATI S B RYA TÜRKLER Patkanov un i aret etti i gibi, köylerde Rusya n n de i ik yerlerinden gelen Tatarlar yerli Sibiryal Tatarlar taraf ndan asimile edilmi tir. Buharal lara gelince, XIX. Yüzy l ve XX. Yüzy l ba lar nda ya ayan tüm yazarlar n ortak görü ü, onlar n yo un asimilasyon sürecinde Sibiryal Tatarlar taraf ndan asimile edildikleri, Buharal lar n etnik adlar n muhafaza etmekle birlikte ana dillerini, pek çok kültürel özelliklerini ve kendilerine özgü hayat tarzlar n kaybettikleri eklindedir. 39 Pekçok ara t rmac, Sibirya Tatarlar n n kültür ve hayat tarzlar n anlat rken, bunlar n Kazan Tatarlar n n kültür ve hayat tarzlar yla benzerlik arzetti inin alt n çizmi tir. 40 Halbuki çe itli çal malarda Sibirya Tatarlar n n etnografisiyle ilgili olarak ortaya konulan pekçok kesin veri, onlar n yeterinden fazla kendilerine özgü üretim, kültür ve hayat tarzlar oldu unu ortaya koymaktad r. Söz konusu yazarlar, bu konuda devrim öncesi dönemde Sibirya, til ve Ural civar Tatarlar n n kültür ve hayat tarzlar n n geli iminin bu yönde bir yak nla maya yol açt n ileri sürmektedirler. XVIII. Yüzy l ve XX. Yüzy l ba ndaki yazarlar n eserlerinde, Rus ahalinin de Bat Sibirya ovalar ndaki Türk dilli halk etkilemesinden, de i ik diller konu an bu gruplar n birbirine yak nla ma süreci, Ruslar n Tatarlar n ve Çul m Türklerinin bir k sm n asimile etme süreci ve iki dillilik sürecinden de.. bahsedilmi tir. 41 Çul m Türkleriyle ilgili olarak da onlar n etno-kültürel ve etnolengüistik geli iminde dikkat çekici ölçüde de i imler geçirdiklerini gösteren gözlemler zikredilmi, fakat bunlar n de erlendirmesi 39 Neçto o Sibiri i narodax, 1806, s. 98; Yadrintsev, Sibirskiye inorodts, s. 34, 41; Rossiya, 1907, s. 269; Patkanov, Statistiçeskiye dann ye, s. 118 vd. 40 Georgi, Opisaniye vsex obitayu çix v Rossiyskom gosudartve narodov, s. 28; Pallas, Pute estviye po razn m provintsiyam Rossiyskogo gosudartsva, s. 423; Rossiya, t. 16, s Georgi, Opisaniye vsex obitayu çix, s. 25, 143; Golovaçyev, Sibir, s. 2-3; K voprosu o tyurksko-ugorskix kontaktov, s. 46; Yelnitsky, norodts Sibiri, s. 89, 95; Tatar Zapadnoy Sibiri, s ; Falk, Zapiski pute estviya, s. 347, 408 vb.

22 N. A. TOM LOV 21 genel olarak ve ço unlukla hayli kategorik bir ekilde verilmi tir. Baz yazarlar hayal mahsülü hükümler ileri sürerek Çul ml lar n kendi dillerini unuttuklar n, hayat tarzlar n n Ruslar nkinden hemen hemen hiç fark kalmad n, Rus dili ve geleneklerini benimseyerek dünya artlar na adapte olma yoluna girdiklerini ileri sürmü lerdir. 42 Haneberdu, avc l k ve bal kç l k yahut göçebelik ve yar göçebelikten yerle ik hayata geçi, taklit edilen Rus kültür unsurlar ve Rusçan n bariz hakimiyeti Rusla ma olarak de erlendirilmi 43 ve i etnik haf zan n de i imine kadar varmadan, Rus dili, Rus kültürü ve hayat tarz n n etkisi külli asimilasyon olarak de erlendirilmi tir. K. Golodnikov un 44 verilerinden faydalanan N. M. Yadrintsev, hakl olarak bu konuda acele hüküm verilmemesi hususunda uyar da bulunmu ve öyle demi ti: H ristiyanl a geçmeleri halinde dahi Tatarlar etnik duygular n ve dillerini hiç de k sa sürede kaybetmiyorlard. 45 S. K. Patkanov, Tobolsk eyaletindeki Müslüman Tatarlar n dillerini muhafaza etmelerine kar l k, Tomsk eyaletindeki pagan ve Ortodoks Türklerin ana dillerini önemli ölçüde kaybetmelerini örnek göstererek, 46 etnik süreçlerde dinin rolüne i aret etmi tir. Genel olarak bak ld nda, XIX. Yüzy l sonlar ile XX. Yüzy l ba lar nda Bat Sibirya Ruslar ndan bir farklar kalmayan Sibirya Tatarlar n n ve Çul m Türklerinin bütünüyle Rusla t klar görü ü hakimdi. Bir dizi gözlem ve ileri sürülen kanaatlere ra men devrimden önceki yazarlar, galiba XIX. Yüzy l ve XX. Yüzy l ba lar nda dahi haklar nda tam bir etnografik çal ma yap lmayan Bat Sibirya vadilerindeki Türk dilli ahaliyle yap lan yar m yamalak tan malar n 42 P., norodçeskiye ulus, s. 188; Vambery, Das Türkenvolk.., s. 101; Poyezdka preosviya çennogo Makariya, 1886, s. 329; Spiski naselenn x mest, 1868, s. XXXIV; Kostrov, Kaiinskaya Baraba, s Ritter, Zemlevedeniye Azii, s. 556; Reklyu, Zemlya i lyudi, s. 519; Rossiya, 1907, s. 249, 271; Golovaçyev, Sibir, s Golodnikov, Tobol skaya guberniya, s Yadrintsev, Sibirskiye inorodts, s Patkanov, Statistiçeskiye dann ye, s

23 22 BATI S B RYA TÜRKLER sonuçlar yla ilgili bir dizi görü ileri sürdüler. (. Yu kov ve A.A. Yarilov un çal malar n istisna tutmak gerekir). Sibirya Tatarlar yla ilgili baz çal malarda, Türk topluluklar n mevcut etnik ortak özelliklerle ilgisi olmayan Sibiryal topluluklarla özde le tirmeye devam ettiler. Sibirya Tatarlar n n til- Ural civar ndaki Tatarlarla olan dil ve kültürel yak nl k oran bariz bir ekilde abart lm t ve bu durum Sibirya Tatarlar n n kültürleri ve hayat tarzlar n n etnik özellikler içerdi inin inkâr na yol açt. Di er yandan Sibirya Tatarlar ve Çul m Türklerinin etnik bazda kendilerine özgü ili kileriyle ilgili pe in hüküm, onlar Rus ahaliden farkl görmeyen bilim adamlar n n kafas ndan da silindi. Sovyetler döneminde di er ba ka halklar ve etnik topluluklar hakk nda yap lan çal malar gibi, Bat Sibirya ovalar nda ya ayan Türk dilli ahaliyle ilgili etnografik çal malar da yap ld lerde P. G. vanov un Tomsk Tatarlar, Çul m Türkleri ve genel olarak Sibirya daki Türkler hakk ndaki makaleleri yay nland de.. Avdeyev ve. P. Strukova n n Tobolskiye ve tyumenskiye tatar (istoriko-etnografiçeskiy oçerk) 47 adl küçük bir makalesi yay nland y l n n ikinci yar s nda ve 1950 nin birinci yar m nda V. V. Hramova Sibirya Tatarlar yla ilgili bir dizi makale yay nlad. A. P. Dulzon, 1950 y l nda Çul m Türklerinin kulland klar takvim sistemiyle ilgili bir makale ne retti da P.. Karalkin Tümen ve Tobol Tatarlar yla ilgili etnografik malzeme toplamak için bir tren yolculu una ç kt. Fakat Sibirya Tatarlar n n etnografyas yla ilgili özel çal malar 1961 de storiko-etnografiçeskom atlase Sibiri 48 ad yla yay nlanm t l y llar n Sibirya Tatarlar ve Çul m Türkleri hakk nda en yo un ara t rmalar n yap ld y llar oldu u söylenebilir. F.T. Valeyev in Sibiryal Buharal lar n tarih ve etnografyas yla ilgili ara t rmalar bir dizi makale halinde yay nland. Ayn yazar, Sibirya Tatarlar n n en kalabal k grubunu olu turan Tobol- rt Tatarlar yla ilgili bir çal maya daha imza att ve bunlar 1970 lerde 47 Tobol ve Tümen Tatarlar (Tarih-Etnografya Denemesi). 48 Sibirya n n Tarih ve Etnografya Atlas.

24 N. A. TOM LOV 23 makaleler halinde yay nlad de ise bunu monografiler takip etti. Yine 1960 n ikinci yar s ndan itibaren Tomsk Üniversitesi nin i birli iyle Bat Sibirya daki Türk dilli halklar (Sibirya ve til civar Tatarlar, Çul m Türkleri vd..) aras nda etnografik çal malar yap ld den sonra ise Omsk Üniversitesi nde görevli etnograflar n ba latt klar benzeri çal malar sonucunda Sibirya Tatarlar n n de i ik etnografik meseleleriyle ilgili Omsk ve Tomsk üniversitelerindeki bilim adamlar n n bir dizi makale ve monografileri gün na ç kt. Son y llarda Sibirya Tatarlar, Teleütler ve Bat Sibirya Kazaklar n n tarih ve etnografyas yla AN SSSR Etnografya Enstitüsü, Leningrad, Moskova, Kazan ve Novosibirsk üniversiteleri, Omsk ve Tobolsk pedagoji enstitüleriyle baz müzelerin bir dizi ara t rmalar yay nland. Ba kurdistanl bilim adamlar n n eserleri sayesinde Ural ötesi Ba kurtlar n n etnografyas, Sibirya Tatarlar n n etnik tarihi ve Türk halklar n n ortaça ve yeniça boyunca Kuzey Avrasya bozk rlar yla olan ba lar yla ilgili pek çok konu ayd nl a kavu turulmu tu. 49 Son zamanlarda Bat Sibirya n n güney ve orta eridindeki Türk dilli halklar n etnografik süreçleriyle ilgili çal malar oldukça dikkat çekti. Sovyetler döneminde ise baz Türk dilli halklar n antropolojisi ve yine Bat Sibirya n n orta eridindeki Türk kitabeleriyle ilgili arkeolojik özel çal malar gün na ç kt. F. T. Baleyev, M. M. Grom ko, A. P. Dulzon, E. L. Lvova, O. B. Naumova, Z. D. Titova, Yu. B. Simçenko, D. G. Tuma yeva gibi bilim adamlar n n de i ik halklar n etnik yap, yerle im birimleri ve nüfuslarla ilgili çal malar yay nland. Yine sava sonras y llarda Sibirya Tatarlar, Sibiryal Buharal lar ve Çul m Türklerinin dilleri konusu Tomsk, Leningrad, Kazan ve Ufal bilim adamlar taraf ndan hummal bir ekilde incelenmeye ba land. Sibirya Tatarlar ve Çul m Türklerinin de i ik gruplar n n kökenlerinin incelenmesi konusunda son birkaç on y lda önemli 49 Bunlardan Kuzeyev in bir çal mas til- Ural Türkleri ad yla Selenge Yay nlar aras nda ç km t r. (çev.)

25 24 BATI S B RYA TÜRKLER sonuçlar al nd. Bu konuyla ilgili en önemli sonuçlardan biri, u veya bu grubun çok unsurlu etnik yap s n inceleyen bilimsel çal malar olmu tur. Örne in Çul m Türklerinin etnogenez meselesiyle ilgili olarak A. P. Dulzon, E. L. Lvova, L. P. Potapov ve di er ara t rmac lar n çal malar sayesinde art k Ket, Samodin, Kidan, Tele- Uygur, Sibirya Tatarlar ve di er unsurlar n birbirlerinden ayr lmas konusu halledilmi oldu. imdilerde Sibirya Tatarlar n n etnik olu umu konusunda en önemli muamma, Ugor, Samodin, Türk ve k smen Mo ol kabile ve topluluklar n n kayna ma süreci gibi görünüyor. Ugor unsurunun Tobol- rt ve Baraba Tatarlar n n etnik olu umuna katk s konusunda Rus bilim adamlar n n görü leri birbirini tutmamaktad r. Örnegin V. G. Kartsov, henüz 1930 larda Ugorlar n Tobol- rt boylar ndaki Türklerle kayna mas n n XIII-XIV. Yüzy l boyunca devam etti ini yazm t. B. O. Dolgih ise 1960 y l nda Tura kazas nda ya ayan insanlar n XVII. Yüzy lda Tatar etkisine maruz kalan Vogul ( Mansa)lardan olu tu unu belirtmi ve Tobolsk kazas n n güneyinde Tatarlar n, kuzeyinde de Vogul ve Ostyaklar n ya ad klar n belirtmi ti. Ba ka bilim adamlar da K pçaklarla birlikte asimile edilen Ugorlar n Bat Sibirya Tatarlar n n te ekkülünde temel komponent olduklar n ileri sürdüler. 50 Arkeolojik veriler, I. Biny lda Ob- rt havzas nda, II. Biny l n ilk yüzy llar nda (XIII. Yüzy la kadar) ise birçok bölgede yerli ahalinin Ugorlardan olu tu unu göstermektedir. 51 G.F. Debets ve T. A. Trofimova n n eserlerindeki antropolojik veriler de tamam yla Tobol ve Baraba Tatarlar n n Hantlar ve Mansalarla rkî yönden bir benzerlik arzettiklerini ortaya koymaktad r. 52 Dilbilimciler de k smen Fin- Ugor kabilelerinin Tobol- rt havzas n etkiledikleri 50 Hramova, 1956, s. 474; Boyar inova, Zapadnaya Sibir, s. 28 vd. 51 Mogil nikov, Naseleniye yujnoy çasti lesnoy polos Zapadnoy Sibiri, s. 12; Viktorova, Pamyatniki lesnogo Zaural ya; Çagayva, Osnovn ye problem istorii Omskogo Priirt ya, s. 192 vd. 52 Debets, Trofimova, Zapadnosibirskaya ekspeditsiya 1937 g.; Trofimova, Tobol skiye i barabinskiye tatar, s. 209.

26 N. A. TOM LOV 25 kanaatindeler, ama baz fonetik benzerlikler d nda lengüistik veriler ortaya koyamad lar. 53 Tura Tatarlar n n bünyesinde önemli ölçüde yerli Mansa unsurunun kar t genel kabul görmü bir vak a olarak dü ünülebilir. Tobol- rt Tatarlar n n di er gruplar na gelince, onlardaki Ugor unsurunun oran net olarak aç kl a kavu turulmu de il. Galiba kuzeyli Barabalar n kültürünün Hantlar n kültürüne yak n oldu unu ve bu gruplar n bünyesine Türkle tirilen Ugorlar n da k smen kat ld n belirten görü ü kabul etmek gerekiyor. En dikkat çekici konu ise, Samodin kabilelerinin Sibirya Tatarlar n n ekilleni ine yapt klar katk meselesidir. Tabii ki burada söz konusu olan Tomsk Tatarlar d r. Son yirmi otuz y lda A. P. Dulzon, Z. Ya. Boyar inova ve baz ara t rmac lar n Tomsk Tatarlar n n göçebe Türklerin yo un etkisine maruz kalan yerli Samodinler oldu u eklindeki görü ü ortaya at lm ve destek görmü tür. Demek ki, burada güçlü bir Türkle tirme olay ya anm. Bilim adamlar, Türklerin do rudan Tom ve Çul m civar na yönelmi ve burada Ket ve Samoyedlerle kar m olabileceklerini yazmaktad rlar. egar Karagaslar (Tomsk grubunun Ob Tatarlar bünyesinde yer al rlar) hakk nda da Türkle me sürecine maruz kalan yerli Samoyedler oldu u söylenmi ti. Bu görü N. V. Lukina ve G. Pelih taraf ndan çok abart l bulunmu tur. Bir süre sonra G.. Pelih, Tomsk Karagaslar n n Sayan Karagaslar n n da dahil oldu u Karagas toplulu unun bakiyelerinden biri oldu unun görü ünü ileri sürmü tür. 54 V. A. Mogilnikov a 55 göre Tomsk Tatarlar XV-XVI. Yüzy llarda kendilerini Türkle mi Samoyedler olarak takdim etmekteydiler. V.. Vasilyev ve B. O. Dolgih de onlar n bir k sm n n Nenets lerin bünyesine kar m olan güneyli Samoyedler olduk- 53 Axatov, V stupleniye, s Pelix, Projisxojdeniye sel kupov, s Mogil nikov, Naseleniye yujnoy çasti lesnoy polos Zapadnoy Sibiri, s

27 26 BATI S B RYA TÜRKLER lar kanaatindedirler. 56 Kald ki arkeologlar taraf ndan ele geçirilen belgeler de Tom nehri havzas ndaki ahalinin Türkle mesinin Türklerle Samoyedlerin güçlü bir kayna ma döneminin ard ndan gerçekle ti ini göstermektedir. Tom ve Çul m civar ndaki XVI- XVII. Yüzy llara ait yadigârlar ve bilhassa mezarlar Ostyak mezarlar ndan bariz çizgilerle ayr lmaktad r. 57 Di er yandan, son zamanlarda baz ara t rmac lar dikkatlerini Samoyed unsurunun baz Tobol- rt ve Baraba Tatar gruplar n n olu umuna yapt klar katk meselesine yo unla t rmaktad rlar. Henüz 1930 larda.. Abdeyev Samoyed kabilelerinin ilk saç ld klar bölgenin ancak XI-XII. Yüzy llarda Nenetsleri kuzeye iten Ob Ugorlar n n ezeli topraklar nda bulundu unu dü ünmü tü. Bir süre önce ise G.. Yeremin (1972, s ), Avdeyev in varsay m n destekleyerek ve baz tarihî bilgilere dayanarak, Samoyed- Ugor göçünün gerçekle ti i huzursuz bölge nin geni li ini ortaya koymu tur. Onlar n Zabolotye Tatarlar yla ilgili olarak ortaya koyduklar etnografik malzemeler Nenets kültürü hakk nda oldukça kesin baz sonuçlar gün na ç karmaktad r. Sözü edilen arkeologlar, baz bilim adamlar n n 58 Orta rt bölgesinde de i ik zamanlarda genellikle Samoyedlerle ba lant l kültürel i aretlerin varl ndan bahsetmesine imkan tan m t r. T. A. Trofimova n n Tobol Tatarlar nda kendisinin Çul ml dedi i Nenetslerde, Selkuplarda (yani Samoyedlerde) ve di er Samoyed gruplar nda da bilinen ikinci ku ak antropolojik tipe rastlam ol- 56 Vasilyeviç, K probleme etnogeneza, s ; Dolgix, Oçerki po etniçeskoy, s Sulyev, Mogil nik Relka i pozdnie arxeologiçeskiye pamyatniki Sredney Obi, s Çernetsov, Op t v deleniya etnokul turn x arealov.., s. 117; Kosaryev, Etnokul turn ye areal Zapadnoy Sibiri v bronzovom veke, s. 70; Drevniye kul tur Tomsko-Nar mskogo Priob ya, s. 155; Mogil nikov, Periodizatsiya kul tur epoxi jeleza Srednego Priirt ya, s ; Xlob stin, O rasselenii predkom samodiyskix narodov, s ; Çagayva, Osnovn ye problem istorii Omskogo Priirt ya, s. 192 vd.

28 N. A. TOM LOV 27 mas dikkat çekicidir. 59 Özellikle Samoyed etnik unsurunun Bat ve Orta Sibirya halklar n n bünyesine dahil olmas meselesiyle u ra an V.. Vasilyev, imdi dikkat çekici sonuçlar almaktad r. 60 V. A. Tugolukov un rt Tatarlar n n Tunguslarla yak n temaslar yla ilgili olarak yak n zamanlarda ula t sonuç da dikkat çekicidir. 61 Sovyet bilim adamlar, Çul m ve Sibirya Tatarlar bünyesindeki Türk unsurlar n n tetkikinde baz sonuçlara ula t lar. Örne- in son zamanlarda baz ara t rmac lar K pçaklar n Sibirya Tatarlar n n olu umuna kat lan yegane Türk unsuru oldu unu üpheli gördüklerini ileri sürmeye ba lad lar. 62 Sibirya Tatarlar n n lehçelerinde eski Türklerin dillerinin izlerine, 63 yine Sibirya Tatarlar n n kültüründe baz eski unsurlara rastlamalar 64 ve arkeologlar n Orta Ob ve rt civar ndaki ahalinin daha erken Türkle me tarihlerini ortaya ç karmalar, 65 bu üpheyi kuvvetlendirmektedir. Arkeolog ve tarihçilerin kanaatine göre Türkle me süreci de- i ik bölgelerde farkl tarihlerde ba lam t r. Bir görü e göre henüz Türk Hakanl n n [Göktürkler in] hakimiyet döneminde Türklerin Bat Sibirya n n ormanl k kesimine do ru hareketlendikleri gözlemlenmi tir. 66 V. A. Mogilnikov a göre, henüz VI. Yüzy lda Türkler Ob nehrinin yukar ak mlar na saç lmaya ba - 59 Trofimova, Tobol skiye i barabinskiye tatar, s Vasilyev, Problem formirovaniya severosamodinskix narodnostey, s ; 1980, s ; K voprosu ob etniçeskoy prinadlejnosti, s Tugolukov, Tungus sredi tatar..., s Bulatov, V stupleniye na sovye çaniye, s. 115; Gimadi, V stupleniye na sovye çanii, s. 122; Yeremin, Doislamskiye verovaniya, s vd. 63 Axatov, Dialekt zapadnosibirskix tatar, s , 26, 64; 1964, s. 34; Dmitriyeva, Yaz k barabanskix tatar i altayskaya yaz kovaya o bçnost, s ; sxakova, Drevnetyurskiye element, s vd. 64 Valeyev, Zapadnosibirskiye tatar, s ; Titova, Etnografiya tyurkoyaz çnogo naseleniya Tomskogo Priob ya, s. 200; Bogomolov, Traditsii i novatsii v ornamente sibirskix tarar, s. 85; Sobolyev, Ornament v etnografoarxeologiçeskom, s vs. 65 Mogil nikov, Periodizatsiya kul tur epoxi jeleza Srednego Priirt ya, s. 138; Naçala tyurkizatsii naseleniya Pritomya i Srednego Priob ya, s Boyar inova, Zapadnaya Sibir nakanune prisoyedineniya k Rossii.

29 28 BATI S B RYA TÜRKLER lam lar, VII-VIII. Yüzy llarda Çul m n a z na kadar bölge boyunca daha kuzeye sokulmu lar, IX-X. Yüzy llarda ise Tom ve Ob civar ndaki ormanl k bölgeye nüfuz etmeyi sürdürmü lerdir. Türklerin Tom ve Baraba civar na sokulmalar güneyden Altay ve Orta Asya dan ve do udan yani Minusin çana ndan gerçekle mi tir. 67 V. A. Dremov, Tom- Ob civar ndaki halklara I. Biny l sonlar nda güney kökenli antropolojik tipin geldi ine dair i aretler bulmu ve bu i aretleri Türklerin Güney Sibirya dan sokulmalar yla ili kilendirmi tir. 68 Türklerin Baraba bozk rlar na VII-VIII. Yüzy llarda sokulmaya ba lad klar, bu göçün II. Biny lda ve bilhassa XIII. Yüzy lda h zland anla lmaktad r. 69 rt nehrinin ormanl k bölgelerine gelince, Türk kabilelerinin buraya muhaceretleri takriben II. Biny l ba lar nda veya birazc k sonra ba lam t r. Tobol ve Baraba Tatarlar n n atalar n n muhaceretlerinin güneydo udan ba lad na, bu Tatar gruplar aras nda Güney Sibirya antropolojik tipine (ikinci ku ak) rastlanmas ve baz Altay gruplar ve Kazaklardaki unsura olan morfolojik yak nl k da ahitlik etmektedir. 70 Son y llarda Sibirya Tatarlar n n köken olarak K pçaklardan daha eski olduklar ve saç ld klar bölgelerin de muhtemelen daha önce Orhon ve Talas kitabelerinin yaz ld dönemdeki Türkler taraf ndan i gal edildi i görü ü ileri sürülmü tür. 71 G. H. Ahatov, Sibirya Tatarlar n n lehçelerindeki baz hususlar n V-VIII. Yüzy la ait Yenisey- Orhon kitabelerinin diline ait oldu unu ortaya koymu ; eski Orhon kitabelerinde dahi rastlanmayan baz enteresan gramer kal plar tespit etmi ve buradan Bat Sibirya Tatarlar n n 67 Mogil nikov, Anan yevskoye gorodi çe, s Dremov, Drevniye naseleniye, s. 62; O tyurkizatsii korennogo naseleniya Pritom ya, s Mogilnikov, Anan yevskoye gorodi çe, s ; Periodizatsiya kul tur epoxi jeleza Srednego Priirt ya, s Trofimov, Tobolskiye, s Axatov, Dialekt, s ; Gimadi, V stupleniye na sove çanii, s. 122; Yeremin, Doislamskiye verovaniya, s

30 N. A. TOM LOV 29 dilinin Orhon- Yenisey kitabelerinin dilinden daha eski oldu u ve en eski Türk dilleri aras nda yer ald sonucuna varm t r. 72 D. G. Savinov un eski bir zaman diliminde Mo ol dilli muhacirlerden ve Tele ve K rg z kabilelerinin bakiyelerinden olu an bir kültürün güneyden Tom- Ob bölgesine ta nd eklindeki görü ü daha da dikkat çekicidir. T. N. Troitskaya ise K rg zlar n Ob nehrinin Novosibirsk teki ak m boyuna VIII-IX. Yüzy llarda geldikleri kanaatindedir. 73 G. H. Ahatov, Tobol- rt Tatarlar n n bünyesinde Uygur unsurunun bulundu una i aret etmektedir. 74 Baz bilim adamlar, Bat Sibirya n n güney ve orta eridindeki Türk dilli ahalinin nüfus art n Kimaklarla ili kilendirme e ilimi içindedirler. 75 Baz lar da Kimaklar n arkalar nda IX-X. Yüzy l ah ap mezar arkeleojik kültürüne ait yadigârlar b rakt klar n ispat etmektedirler. 76 Kimaklar, kuzeyde Tom boylar na ve Novosibirsk bölgesine kadar uzanm lard. 77 Ara t rmac lar, Türkle me sürecinin daha sonraki a amas n farkl ekillerde K pçaklarla ili kilendirmektedirler. Sibirya Tatarlar n n bünyesine daha sonralar de i ik zamanlarda Orta Asya halklar ndan Kazak, Nogay, Özbek, Uygur ve K rg zlar n gelip kat ld klar dü ünülmektedir. 78 Kuzey Kafkasya Nogaylar nda ve Kazaklarda Tobolsk ve Baraba Tatarlar ndaki i aretlere benzerlik arz eden antropolojik çizgiler tespit edilmi tir. 79 V. G. Kartsov, henüz 1930 larda Türk (Tatar) gruplar n n XIII-XV. Yüzy llarda 72 Axatov, Dialekt, s Troitskaya, Ob etnogeneze, s Axatov, Dialekt, s Boyar inova, Naseleniye Zapadnoy Sibiri, s Savinov, K etniçeskoy prinadlejnosti srostkinskoy kul tur, s Molodin, Yelagin, Pogrebal n y obryad pamyatnikov srostkinskoy kul tur Barab, s Gimadi, V stupleniye na sovye çanii; Axatov, Dialekt; Trofimova, Tobolskiye,; Valeyev, Sibirskiye buxarts ; Zapadnosibirskiye tatar ; Ziyayev, Uzbeki v Sibiri; Titova, Etnografiya tyurkoyaz çnogo naseleniya Tomskogo Priob ya vd. 79 Trofimova, Tobolskiye, s. 209.

31 30 BATI S B RYA TÜRKLER Orta Asya dan ç k p geli leri meselesini ortaya atm t. Güneybat Sibirya bölgelerinin XIV-XV. Yüzy llarda Orta Asya l göçebe topluluklar n ya ad klar alanlar oldu u da tarihen sabittir. Sibirya Tatarlar n n lehçelerinin Türk dilli Nogay- K pçak gruplar yla genetik ba lar n n görülmesinin 80 ve Eü ta Tatarlar ndaki akrabal k terimlerinin Orta Asyal larla ortak yönler içermesinin 81 sebebi de budur. Orta Ob havzas ve rt civar ndaki Türk dilli gruplar n Sayan- Altay halklar yla akraba olduklar görü ü, 82 yaln zca eski ba larla de il, Teleütlerin bir k sm n n Tom, Baraba ve Tara Tatarlar yla kayna t klar kuzey ve kuzeybat taraflar na XVII. Yüzy ldaki muhaceretleriyle de desteklenmektedir. 83 Tobol- rt gruplar nda Mrassu ve Kondoma obalar n n bulunmas, 84 onlar n orlarla etnogenetik ba lar n n bulundu unu göstermektedir. B. O. Dolgih, Tümen bölgesinin asli sakinlerinin bünyesinde imdiki Ba kurtlar n baz gruplar n n atalar n n bulundu unu dü ünmektedir. 85 Sibirya Tatarlar n n bünyesinde yer alan Türk unsurlardan biri de Küçüm-han döneminden ba layarak bölgeye muhaceret eden ve Tobol- rt Türk gruplar aras na kat lan til- Ural Tatarlar yd. 86 Orta til ve Ural civar ndan Sibirya ya yap lan en kalabal k göç, XIX. Yüzy l n ikinci yar s ile XX. Yüzy l n ilk çeyre i aras nda gerçekle mi tir. 87 Günümüzde dahi Kazan Tatarlar n n kitleler halinde yapt klar göçe kadar onlar n Sibirya n n yerli Tatarlar yla 80 Tuma yeva, Dialekt sibirskix tatar, s. 266; Garipov, K pçakskiye yaz ki Uralo-Povolj ya, s Dul zon, Termin rodstva, s Tokarev, Etnografiya narodov SSSR; Boyar inova, Zapadnaya Sibir vd. 83 Boyar inova, Naseleniye Zapadnoy Sibiri; Umansky, Prirodniye usloviya..; Valeyev, K etniçeskoy istorii tarskix tatar; Tomilov, U tatar Tomskoy i Novosibirskoy oblastey vd. 84 Axatov, V stupleniye, s Dolgix, Rodovoy i plemennoy, s Ogorodnikov, Oçerk istorii Sibiri; Trofimova, Tobol skiye i barabinskiye tatar vd. 87 Tomilov, Sovremenn ye etniçeskiye protsess, s. 49.