BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR VE YAYIN ETİĞİ

Transkript

1 BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR VE YAYIN ETİĞİ

2 BISHOP C, HOW TO EDIT A SCIENTIFIC JOURNAL, ISI PRESS, PHILADELPHIA, 1984,S.74. Etik, bir çalışma faaliyetinde bulunan insanların ahlâk ilkelerini, davranış biçimlerini, görevlerini ve zorunluluklarını belirleyen kurallar zinciri olarak tanımlanabilir.

3 BİLİM Bilim bir gerçeği arama eylemidir. 'doğada var olan olay ve olguların yasalarının altında yatan gerçekleri anlayıp anladığını başkalarının anlayabileceği dilde aktarması, Bilinmeyeni bilinir hale getirme, var olan ancak görülmeyeni görünür hale getirmek ve başkalarının dikkatini konu üzerine çekmek, deşifre etmek, yalan, yanlış, sahtekârlık ve aldatmalarla savaşmak ve gerçeği yalın hali ile açıklama sanatı. (M. Öztürk, 21.yy da Bilimsel Yayıncılık, TÜBİTAK, 2001.)

4 Bilimsel dürüstlük gerçeği arama eyleminde ahlaklı, doğru, hakka saygılı ve içten olmayı gerektirir. (M. Öztürk, 21.yy da Bilimsel Yayıncılık, TÜBİTAK, 2001.)

5 "Düşünmeden öğrenmek yararsız, öğrenmeden düşünmek tehlikelidir. Konfüçyüs

6 Kural 1: Konu hakkında bir tarih bilincine varmış olmak. (literatür çalışması veya önceki çalışmalar)

7 Yüzyıllardır bilimde geleneklere bağlı, kendiliğinden gerçekleşen doğal bir denetim yapısı vardır. Bilim etiğine dayalı bir güven ortamı yakın geçmişimize kadar da vardı.

8 SONRA NE OLDU??? Tez jürilerindeki hocalar : Daha önce yapılan tezlerin öncelikli olarak önceki çalışmaların olduğu gibi veya benzeri bir tezden alındığı Bilimsel makalelerde: Başkalarının bilgileri hatta başkalarının orijinal makalelerini biraz değiştirerek kendi emekleriymiş gibi göstererek yayınlanması.

9 SONRA NE OLDU??? Yabancı bir dilde bir makale ve yayınsa olduğu gibi çevirip kendi bulgusu ve yaratısıymış gibi yayınlanması.

10 ÖRNEKLER 1. Bartimor Olayı David Bartimor, MIT de büyük bir araştırma grubunun yöneticisi olup, Nobel Ödülü ne sahip bir bilim adamıydı. Bartimor un grubunda yer alan bir doktora sonrası araştırmacı, Bartimor un başka bir araştırıcının verilerini kullanarak yayın yaptığını iddia etti. Bu araştırma için 1996 yılında, 10 milyar $ ayrılmıştı. Bu iddialar üzerine MIT den istifa etmiştir. (Prof.Dr.Frank Karasz, Yayın Etiği, TÜBİTAK, 1996)

11 2. FÜZYON OLAYı 1989 yılında, Utah Üniversitesi nde iki araştırmacı küçük bir elektrokimyasal hücrede soğuk füzyonu başardıklarını duyurmuşlardır. Bu buluş enerji konusunda dünyayı darboğazdan kurtaracak bir olay olduğu için çok büyük ilgi uyandırdı. Bunun üzerine Texas AM Üniversitesi nde bir grup aynı deneyleri tekrar ederek bu durumun gerçekliğini doğrulamak istemiştir. Yapılan deneyler sırasında Tritium oluşumu füzyonun bir yan ürünü olarak meydana gelmiştir. Utah deneylerinde görülmeyen tritiumun, Texas AM nin deneylerinde ortaya çıkmış olmaması şüpheli görüldü ve acele yayın yapmanın ne kadar yanlış olduğu ortaya çıkmıştır. Sonuç: Öğrenciler, araştırmacılar ve üniversite saygınlığını kaybetmiştir. (C. B. Feldermann, Engineering Ethics, 1999)

12 3. Cumhuriyet Gazetesi Haberi (1995) Ülkemizde bir üniversitemizin Sosyal Bilimler Enstitüsü ne bağlı bir anabilim dalında daha önce İngiltere de yazılmış bir tezin yalnızca adını değiştirerek sunan bir öğrenci için soruşturma başlatıldı. Fakültede başka etik sorunlar da bu arada belirlendi. NE OLDU..

13 4. Milliyet Gazetesi Haberi (2002) Harvard Üniversitesi nde kadınların karşılaştığı toplumsal ayrımcılık konusunda beş araştırma yaptığını ileri sürerek üniversiteden parasal destek alan 4 makale yayınlayan genç bir toplum psikoloğu kendi görüşlerini araştırma sonucu gibi sunduğunu kabul etmiştir. Durumun açığa çıkması üzerine genç araştırmacı yazılarında belirttiği gibi 600 kişiyle görüşmediğini açıklamış. Sonuç: Üniversiteden istifa etmiştir.

14 5. Milikan Olayı Bir fizik profösörü olan Robert Milikan Şikago Üniversitesi nde 1923 yılında fizik dalında elektronların elektrik yüklerini ölçtüğü deneyler nedeniyle Nobel Ödülü kazanmıştır. Daha sonra (Holton 1978; ve Franklin, 1981) yayınlanmayan veriler incelendiğinde, Milikan ın 140 deneyinin 49 adedini yayına dahil etmediği anlaşıldı. Halbuki yayında bütün verilerin verildiği yazılmıştı. Bu verilerin dahil edilmesi sonucu değiştirmeyecek, sonuçları daha emin, deneyler de daha açıkça ifade edilmiş olacaktı. (C. B. Feldermann, Engineering Ethics, 1999)

15 6. Türkiye den Bir Olay Bir Türk beyin cerrahı, Norveç e, bir araştırma enstitüsüne araştırma yapmak üzere gitmiştir ve 1999 yılında bir Beyin Cerrahi Dergisi nde araştırma sonuçlarını yayınlamıştır. Norveç deki Araştırma Enstitüsü bu beyin cerrahının bulunduğu üniversiteye başvurarak bu yayındaki araştırmanın kendilerinde yapılmadığını, araştırmada kullanıldığı iddia edilen cihazın kendilerinde olmadığını rapor etmiştir. Enstitü aynı başvuruyu dergiye de yapmıştır. Konu YÖK e iletilmiş Sonuç: Üniversite ile ilişkisi kesilmiştir. Bir sonra yayına giren dergi, kişinin ismi ve eski çalıştığı kuruluşun ismi de vererek, yayının yalan beyanla yapıldığı yayınlamıştır. Böylece hem kişinin hem de kişinin daha önce çalıştığı kurum itibar kaybetmiştir.

16 7. Türkiye den Başka Bir Olay Türkiye de bir üniversitenin tıp fakültesinden bir doçent adayının başka birisinin uzmanlık tezini, kendi ismini 1. isim olarak koyarak, diğer yazarların yerine sahte imza kullanarak bir derginin iki ayrı editörüne aynı makaleyi göndermiştir. Alıntı yazısını tahrif ederek, yalan beyanla kabul edilmiş gibi göstermiş ve bu yazıyı başlıca eser olarak dosyasında sunarak doçenlik başvurusunda bulunmuştur. Bu sahtekarlık kısa zamanda anlaşılmıştır.

17 BILIMSEL ARAŞTıRMADA ETIK Araştırma ile ilgili önemli etik hususlar: Araştırma problemine dürüst yaklaşmak, Araştırma sonuçlarını rapor ederken açık ve dürüst davranmak Araştırmaya katılan herkese katkısı kadar kredi vermek.

18 Bilimsel Araştırmalarda Uygulanacak Temel İlkeler: 1. Araştırmanın tasarımı ve yürütülmesinde en yüksek mesleki standartlara sahip olmak, 2. Araştırmanın yapılışı ve bulguların analizi sırasında özeleştiri, dürüstlük ve şeffaflığı korumak, 3. Aynı konuda araştırma yapmış veya yapmakta olanların çalışmalarına saygılı olmak.

19 BİLİMSEL YAYIN AMAÇ Bilgi iletişimi, Gözlemleri yorumlama, Sonuçların doğruluğunu sunulan veriler ışığında gösterme, Atıf almak, Akademik gereksinim! (yükseltilme)

20 BILIMSEL YAYıN TÜRLERI 1. Bölüm içi sözlü/yazılı sunum 2. Poster sunum 3. Sözlü sunum 4. Editöre mektup 5. Makale 6. Derleme 7. Araştırma raporu

21 KALİTELİ BİR YAYIN İÇİN ÖNERİLER Yayın Etiği Komitesi (Committee of Publication Ethics, COPE) Raporu, Çalışmanın Tasarımı ve Etik Onay İyi bir araştırma geçerli nedenlerle yapılmalı, iyi planlanmalı, uygun tasarlanmalı, etik olarak uygun bulunmuş olmalıdır.

22 Çalışmanın Tasarımı ve Etik Onay a. Laboratuvar ve klinik araştırmalar bir protokolle başlatılmalıdır. Pilot ölçekli çalışmaların yazılı bir nedeni bulunmalıdır. b. Protokoller bütün çalışanlar tarafından kabul edilmiş olmalıdır. c. Son protokol araştırma raporunda yer almalıdır. d. Araştırmada görevi olanların daha sonra yapılacak yayınlardaki rolleri belirlenmelidir..

23 e. İstatistiksel konular araştırmanın erken bir safhasında düşünülmelidir. f. İnsan, tıbbî kaynak ve insan hücresi ile yapılan araştırmalarda, mutlaka etik komitenin yazılı ve resmi onayı alınmalıdır. g. Hayvanlarla ilgili deneylerde yerel, ulusal, etik ve kanuni prensipler ve yerel lisans düzenlemeleri dikkate alınmalıdır. h. Resmi bir gözetim bütün araştırma projelerinde olmalı ve projenin temel araştırıcısı tarafından sık sık araştırmanın kalite kontrolü ve irdelenmesi yapılmalı ve projenin temel bulguları yıla kadar saklanmalıdır

24 2. Veri Analizi a. Veri toplanması ve analizi için kullanılan bütün kaynaklar ve metotlar (elektronik olanlar da dahil) yayında verilmelidir. Ayrıntılı açıklamaları yapılmalıdır. b. Analiz yöntemleri, eğer genel olarak kullanılmıyorsa, ayrıntılı olarak açıklanmalı ve kaynaklarına atıf yapılmalıdır. c. Makalenin tartışma kısmında kabul edilen deney yöntemi anlatılmalı ve nasıl tasarlandığı ve sonuçların nasıl değerlendirildiği açıklanmalıdır.

25 3. YAZARLıK a. Yazarlık için uluslararası kabul edilmiş bir tanım yoktur. Bir kişinin yazar olabilmesi için, gerçekten çalışmanın tasarımı, veri analizi ve değerlendirilmesi, yazımı ve düzeltilmesinde katkı vermesi gerekir. b. Daha sonra çıkabilecek bazı anlaşmazlıkları baştan önlemek için, çalışmanın başında, kimlerin yazar, kimlerin destek verenler olarak kabul edileceği ve kimlere teşekkür edileceği hususlarında karar verilmesi uygundur.

26 c. Bütün yazarlar yayının içeriğinden toplumsal bir sorumluluk taşırlar. d. Yayının yapılacağı derginin Yazarlara Tavsiyeler i iyi okunmalıdır. e. Yazarlar herhangi bir yayına kredi sağlamak için isimlerinin kullanılmasına dikkat etmelidirler. f. Yazar sayısında bir kural yoktur. g. Yazarların derginin Copyright ilkelerine uyarak, bu evrağı kendilerinin imzalamaları çok önemlidir.

27 h. Araştırmaya en büyük katkı veren, deneyleri yapan kişi ilk yazar olmalıdır. Çünkü bütün isme yapılan atıflarda ilk isim kullanılır. Örneğin;... Smith et al Son yazar genellikle en kıdemli olan ve araştırmayı yöneten, gözeten ve yönlendiren kişidir. Bazen son yazar misafir veya onursal yazar olarak da düşünülebilir. Diğerleri: çalışmaya gerek yöntem, gerekse yönlendirilmesi açısından somut katkıları bulunan kişilerdir.

28 4.Metot ve yöntemler Çalışmada kullanılan cihazlar ve yöntemler çok açık ve ayrıntılı olarak yayında verilmeli veya bunun yer aldığı başka bir yayına atıf yapılmalıdır.

29 5. KAYNAK GÖSTERME (ATıF/GÖNDERME) Yazarların yayın yapmak istedikleri konuda daha önce yapılmış çalışmaları, hazırladıkları yayında belirtmeleri gerekir. Bu tip göndermeler okuyucu için önemlidir. Diğer araştırıcıların çalışmalarına ve bilimsel düşün ürünlerine saygı gösterilmesi gerekir.

30 6. TEŞEKKÜR Araştırmanın yürütülmesinde ve/veya bilimsel yayının hazırlanmasında teknik ve sekreterlik hizmeti verenlere, Araştırma konusunda fikri alınan, eleştirilerinden yararlanılan bilim insanlarına, Araştırmanın bütününe veya bir kısmına parasal, cihaz veya sarf malzemesi ile destek veren kuruluşlara.

31 Bir olayın etiğe aykırı davranış sayılması için aşağıdaki koşulların yerine gelmiş olması gerekir: 1. Kasıt veya ağır ihmal sonucu olarak gerçekleştirilmiş olmalıdır. 2. İddia, soruşturma komisyonu tarafından incelenerek, inandırıcı ve yeterli delille kanıtlanmış olmalıdır. (TUBİTAK Yayın Etik Kurulu)

32 ÖNCE KENDİNE KARŞI DÜRÜST OL, KENDİNİ TANI

33 Bilim üretenler işlerinin doğası gereği özel sorumluluklara sahip olmalıdırlar. dürüstlük bilim üretirken ve yayınlarken dürüst olmak Araştırmanın yapılabilirliliği konusunda yeterince donanımlı olup olmadığı, araştırıcının sorgulamasını gerektiren bir durumdur (kuramsal bilgi düzeyinde ve teknik olanaklar düzeyinde donanım). o araştırmadan vazgeçebilme genç meslektaşlarımıza önerme

34 Bilimsel Yanıltma Aynı yayının tekrarı (duplikasyon/salam dilimleme), Çıkar çatışması, Katkısı olmayan yazarların dahil edilmesi, Yalan-düzmece yayın, Disiplinsiz araştırma Korsanlık

35 Bir Dergide Yayın Etiğine Uymayan Kurallar

36 Yayın etiğine aykırı kabul edilecek davranışlar (TUBİTAK Yayın Etik Kurulu) 1. Uydurma (Fabrikasyon): Araştırmada bulunmayan verileri üretmek, bunları rapor etmek veya yayımlamak. 2. Çarpıtma (Falsifikasyon): Değişik sonuç verebilecek şekilde araştırma materyalleri, cihazlar, işlemler ve araştırma kayıtlarında değişiklik yapmak veya sonuçları değiştirmek 3. Aşırma (Plagiarism): Başkalarının fikirlerini, metotlarını, verilerini, yazılarını ve şekillerini sahiplerine atıf yapmadan kullanmak 4. Duplikasyon: Aynı araştırma sonuçlarını birden fazla dergiye yayım için göndermek veya yayınlamak 5. Dilimleme (Salamizasyon): Bir araştırmanın sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara ayırarak çok sayıda yayın yapmak

37 6. Desteklenerek yürütülen araştırmaların sonuçlarını içeren sunum ve yayınlarda destek veren kurum veya kuruluş desteğini belirtmemek 7. Araştırma ve makalede ortak araştırıcı ve yazarların yazılı görüş birliği olmadan, araştırmada ve makalede aktif katkısı bulunanların isimlerini çıkartmak veya yeni yazar(lar) eklemek veya yazar sıralamasını değiştirmek 8. Araştırma ve yayın etiği ilkeleriyle bağdaşmayan diğer davranışlarda bulunmak

38 DRY-LAB DENILEN YOLLA EDINILMIŞ SAHTE VERILER Araştırma verilerinin toplanması aşamasında objektiflik, verilerin müdahalesiz elde edilmesini zorunlu kılmaktadır. Araştırıcının deney sonuçlarıyla oynayarak ya da hiç deney yapmaksızın sağladığı ; Elde edilen verilerin, yanlış bir etki yapmasına yol açacak biçimde ön yargı ile sunulmaları.

39 Plagiarizm İzni olmaksızın bir başkasının basılı materyalini (düşüncelerini, çizimlerinin, verilerini vb) kullanmak çalıntı yapmaktır, bu davranış bilimsel hırsızlık olarak değerlendirilir.

40 Korsanlık, aşırmacılık Yayın aşamasında korsanlık, yani başka araştırmacıların verilerini izinsiz kullanmak, ya da yağmacılık (aşırmacılık) olarak adlandırılan; yani başkalarına ait yazıları, çalışmaları kendisine aitmiş gibi sunmak. Haksız imza, bir çalışmaya emek vermemiş kişilerin adlarının o çalışmadan yola çıkılarak hazırlanmış makalede yer alması ne kadar etik dışı ise, çalışmaya emek verdiği halde adları yayına hiç giremeyenlerin durumu.

41 DUPLİKASYON Son dönemlerde ülkemizde sıklıkla gündeme gelmektedir. Konu özellikle tüm yazarları ve dergi editörlerini ilgilendiren önemli bir problemdir. Peki duplikasyon nasıl tanımlanmaktadır? Bir bilimsel araştırmanın değerini ve güvenilirliğini azaltan her türlü girişim bilimsel yanıltma olarak tanımlanmakta ve duplikasyon da bu grup içinde gösterilmektedir. [Çukurova Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Bilimsel Araştırmaların Yazımı ve Sunumu, Sempozyum Kitabi, Editör: Prof. Dr. Sait Polat, 13 Kasım 2002, Adana] LÖOPEGE, E YLÜL

42 Duplikasyonla ilgili artan problemler nedeniyle birçok dergi editörü ortak prensipleri destekleme kararı almış ve makalelerin gönderi ve yayınına ait ortak bir açıklama yapmışlar ve kabul eden tüm editörler bu açıklamayı dergilerinde 2001 yılı içinde yayınlamışlardır: duplikasyon tanımı - şayet bir makale önceden değerlendirilmiş ve yayınlanmışsa bunun dışındaki yayınlar duplikasyon sayılır - yanısıra duplikasyon olarak tarif edilen genel kurala uymayan özel durumlara da yer verilmiştir.

43 DUPLIKASYON SAYıLMAYAN DURUMLAR Toplantı program kitaplarında proceedings veya kitap bölümlerinde yer alan özet veya genişletilmiş özetler makalenin son halinde belirtilmek kaydıyla

44 Orijinal yayından sonra veri kayıtları genişletilerek (>%50) veya orijinal verileri farklı bir hipotezi ispat etmek veya reddetmek amacıyla başka bir yönden analiz edilmesi, orijinal makaleyi referans olarak kullanmak kaydıyla Orijinal yayın dili İngilizce olmayan ulusal dergilerde yayınlanan makaleler, İngilizce yayının referans olarak kullanılması kaydıyla. Ancak İngilizce yayın için değerlendirmeye gönderildiklerinde bu durum açık olarak belirtilmelidir. Bazı durumlarda yayın dili İngilizce olmayan dergiden izin alınması gerekebilir.

45 İnternet özel birtakım sorunlar oluşturur Veriler internette daha önce yayınlanmış ise, bu verilerin yayını duplikasyon sayılır. Şayet internet yayını dergi yayını sonrası çıkarsa, dergi yayınına açıkça atıf yapılmalıdır. Bazı dergiler erken internet yayınlaması yapabilmektedir. Bu gibi durumlar aynı dergide çıktığı ve yayın hakkı aynı dergiye ait olduğu için duplikasyon sayılmaz.

46 Etik problemler son 20 yılda daha fazla oluyor. Neden???

47 Son 50 yılda bilim insanının sayısının artması İnsanın ün, servet, güce olan ilgisinin bilim sınıfında daha fazla olması Yayınların bilimsel başarının ölçütü olarak kabul edilmesi ve bunun bilim insanlarına olan baskıları arttırması Yetersiz araştırma eğitimi ve disiplini Araştırmaların finans kaynaklarına olan ihtiyacının artması sonucunda rekabetin artması, Proje desteği alma ve yayın yapma konusunda çeşitli baskılar Fazla yayın= FAZLA PRESTİJ Hızlı yükselme arzusu ve yarış Bilim dünyasında tanınma isteği Mali kazanç Psikolojik bozukluklar Bilgisizlik

48 Etik kişisel olduğu kadar kurumsal bir olgudur. Etik davranışları kolaylaştıran sistemleri kuramayan başarısız liderler de, planlı olarak doğru yoldan sapmayı düşünen, icra eden ve bilerek bundan yararlananlarla sorumluluğu paylaşırlar. *Lynn Sharp Paine, M.W. Martin, R. Schinzinger, Ethics in Engineering, Mc Graw Hill, 3rd Ed.1996.

49 Editörlerin sorumlulukları: Türkiye de editoryal etik kavramının dile getirildiği ve bu noksanlığın giderilmesi gerektiğini vurgulayan makale sayısı son derece azdır. Editörler bilimsel yanıltma gördükleri bir makaleyi sadece red etmekle kalamazlar. Etik olarak olayı takip etmek zorundadırlar. Yapılacak işleme editör karar verir.

50 Bilim insanlarının sorumlulukları Bilimsel dürüstlük, temelinde güven duygusunun yattığı bir kavramdır. Bütün bilim insanlarının güvene ve dürüstlüğe dayalı değerleri korumaları gerekmektedir.

51 SONUÇ Ülkemizde bilimsel sahtecilikler ve önlenmesi konusundaki yetki ve sorumluluklar yasa ve yönetmelikle Üniversitelere ve Yükseköğretim Kurulu na verilmiş durumdadır.

52

53 Aklın idare ettiği bir dünya için savaşalım. Bilim ve ilerleme herkese mutluluk getirsin The Great Dictator, Yön.: Charli Chaplin, 1940