KRONİK HASTALIKLARDA YORGUNLUK VE HEMŞİRELİK BAKIMI

Transkript

1 C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2000, 4 (1) KRONİK HASTALIKLARDA YORGUNLUK VE HEMŞİRELİK BAKIMI Sabire YURTSEVER* ÖZET Yorgunluk, fiziksel ve mental hemen hemen tüm kronik hastalıklarda ortaya çıkan genel bir yakınmadır. Yorgunluk bireyin iyilik hali, günlük performansı, günlük yaşam aktiviteleri ve ilişkilerini de olumsuz etkilemektedir. Hemşirelerin hastalarının yorgunluğuna yönelik başarılı hemşirelik girişiminde bulunabilmeleri için, yorgunluğun başlangıcı, süresi, gelişimi ve günlük yaşam aktivitelerine etkisini bilmeleri gerekir. Hemşire bu bilgilerini kullanarak hastanın yorgunluk ile başetme yeteneğini arttırabilir. Anahtar Sözcükler: Yorgunluk, kronik hastalık, hemşirelik bakımı SUMMARY The fatigue in chronic illnesses and nursing care Fatigue is a universal complaint that occurs with almost every illness, mental and physical. Fatigue has advers effects on the individual s sense of well being, daily performance, activities of daily living and relationships. Nurses need to understand the onset, duration, progression, impact of fatigue on activities of daily living for intervention succesfully with patient. The nurse may use this knowledge to enhance the patient s ability to cope with the fatigue. Key Words: Fatigue, chronic illness, nursing care. Günümüzde tıp ve teknolojideki hızlı gelişmelere paralel olarak, insanın beklenen yaşam süresinde artış olmuş, yaşam süresinin uzaması ile birlikte kronik hastalık insidansı da artmıştır (T.C. Sağlık İstatistikleri, 1993) Bu nedenle, kronik hastalıklarda ortaya çıkan semptomların kontrol altına alınması ve bireyin hastalığı ile birlikte yaşamdan doyum sağlaması amacına yönelik olarak yaşam kalitesi kavramı tartışılmaya başlanmıştır. Birçok çalışmada, semptomların kontrol altına alınması ile bireyin yaşam kalitesinin olumlu yönde etkilendiği gösterilmiştir (Barrett ve ark., 1990, Gall 1996, Laupacis ve ark. 1992, Parfrey ve ark. 1989). Yorgunluk, kontrol altına alınmadığında bireyin günlük yaşam aktivitelerini ve yaşam kalitesini olumsuz yönde etkileyen semptomlardan biridir (Barrett ve ark. 1990). Son zamanlarda sıklıkla tartışılmaya başlanan bu semptom, günlük yaşantımızda her zaman karşılaştığımız süresi ve derecesi bireysel farklılıklar gösteren subjektif bir durumdur (Carpenito 1989, Mc Farlane ve Mc Farland 1989). Lee ve arkadaşlarının belirttiğine göre (1990) Chen tarafından yapılan bir çalışmada A.B.D. de genel sağlıklı toplum içindeki yorgunluk prevalansının % 14 ile % 20 arasında olduğu tahmin edilmektedir. Yorgunluk, çalışma alanındaki verimliliği olumsuz yönde etkilemesi, emosyonel ve fiziksel hastalıklarla birlikte prevalansının artması nedeni ile de sağlık ekibini ilgilendiren önemli bir sorundur (Hart 1990). Yukarıda ifade edildiği gibi, yorgunluk hem sağlıklı hem de hasta bireyleri ilgilendiren önemli bir semptomdur. Sağlıklı bireylerde görülen yorgunluk, harcanan enerji ile doğru orantılıdır ve genellikle kısa sürelidir. Buna akut yorgunluk denir. Uykusuzluk, yetersiz beslenme, günlük yaşamda hareketin az olması, çalışma ve sosyal yaşantıdaki sorumluluğun geçici olarak artması yorgunluğa neden olabilir. Bu tür yorgunluk, iyi bir uyku ya da stres ve aktivitenin azaltılması ile azalır ya da kaybolur (Hart 1990, Ream ve Richardson 1996). Kronik hastalıklarla birlikte ortaya çıkan, uyku ve dinlenmekle azalmayan, uzun süreli yorgunluk normal değildir ve bunu kronik yorgunluk olarak tanımlayabiliriz (Hart 1990). Hastalıklarla birlikte ortaya çıkan yorgunluğun derecesini ise; fizyolojik, psikolojik ve durumsal faktörlerin birlikteliği belirler. Ancak, yorgunluğa neden olan faktörlerin kompleks olması ve subjektif doğası nedeni ile tanımlanması ve değerlendirilmesinde güçlükler yaşanmaktadır (Hart 1990, Ream ve Richardson 1996). Yorgunluk kavramına sağlık disiplinleri tarafından da oldukça geniş bir yelpaze içinde anlam yüklenebilmektedir (Hart 1990, Ream ve Richardson 1996). Örneğin, yorgunluk fizyologlar tarafından fiziksel performansta azalma, patologlar tarafından nöromus- * Dr., H.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı, Ankara 16

2 küler ve metabolik hastalıkların belirtisi olarak fiziksel ve mental yetersizliğin olması ve psikologlar tarafından ise, konsantrasyon yete-neğini de içine alan mental yetersizlik olarak tanımlanmıştır (Hart 1990). Yorgunluk, hemşire araştırmacılar tarafından da tanımlanmıştır. Bu tanımların özelliği, daha geniş kapsamlı ve bütüncül görüşe uygun olmalarıdır. Walker ve Avant, (1995) yorgunluk ile ilgili yaptıkları literatür taraması sonucunda yorgunluğu, bireyin fonksiyonlarını yapabilmesi ve normal kapasitesini kullanmasına engel olan, tüm bedenini etkileyen hafif bir tükenmişlikten, katlanılamaz bir bitkinliğe kadar değişebilen, hoş olmayan subjektif bir semptomdur şeklinde tanımlamışlardır. Çalışmaları sonucunda tıp ve hemşirelik literatüründe yorgunluğun dört yönünün ele alındığını belirtmişlerdir. Buna göre yorgunluk: 1. Emosyonel, bilişsel ve fiziksel faktörlerin rol oynadığı, tüm bedeni etkileyen bir deneyimdir, 2. Sıkıntının neden olduğu hoş olmayan bir algıdır, 3. Kronik ve acımasız bir fenomendir, 4. Bireyin algısına bağlı subjektif bir deneyimdir. Oldukça karmaşık bir kavram olan yorgunluğun fizyolojik olarak açıklanması da, yeterince açık değildir. Ancak fizyologlar, yorgunluğun fizyolojik olarak açıklanmasında bazı modeller geliştirmişlerdir. Bu modellerden birisi de santral -periferal yorgunluk modelidir (Carrieri-Kohlman 1993). Santral yorgunluk modeli, spinal kord yolu ile iletimde bozukluk, motor nöronlarda hasar ve sinir hücrelerinin fonksiyon bozukluğunu içerir. Bu modelde, kastaki kemoreseptörlerin uyarılması ile santral sinir sistemindeki retiküler formasyona duyusal impuls gönderildiği düşünülmektedir. Bunun sonucunda, beyindeki ilgili merkezden spinal motor nöronlara, motor yolların inhibisyonuna ilişkin impuls gönderilmekte ve yorgunluk ortaya çıkmaktadır (Carrieri-Kohlman 1993). Diğer santral yorgunluk modelinde ise, bir santral nörotrasmitter olan 5-hidroksitriptamin sentezinin artmasının yorgunluğa yol açtığı düşünülmektedir. İskelet kasının egzersizi sırasında beyin amonyak düzeyinin de arttığı ve bu artışın nörotransmitterlerin konsantrasyonunda da değişikliğe neden olduğu varsayılmaktadır. Bu değişikliğin, adenozin trifosfat sentezinde azalma yaptığı ve postsinaptik inhibisyona neden olarak yorgunluğa neden olduğu düşünülmektedir (Carrieri-Kohlman 1993). Periferal yorgunluk modeli ise, periferik sinir fonksiyonunda ve kas-sinir iletimindeki hasarı içerir. Metabolik olarak bazı metabolitlerin azalması ya da artması ile yorgunluk ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, yapısal ya da mekanik hasar ve inflamasyon da yorgunluğa neden olabilmektedir. Hidrojen iyonu, amonyak, amonyum, inorganik fosfat, monobazik fosfat, sodyum ve potasyum düzeyinin artması, enerji substratlarından adenozin trifosfat, fosfokreatinin, kas ve karaciğer glikojeni, serbest yağ asitleri, hücre içi potasyum ve inorganik fosfatın azalması da kas-sinir iletimini etkileyerek yorgunluğa neden olabilmektedir (Carrieri-Kohlman 1993). Yorgunluğa neden olduğu düşünülen faktörler şu şekilde sınıflandırılmıştır: I. Patofizyolojik Faktörler: * Akut infeksiyonlar: infeksiyöz mononükleoz, hepatit, * Kronik infeksiyonlar: kronik hepatit, endokardit, * Oksijen taşıma sisteminde bozukluk: konjestif kalp yetmezliği (KKY), kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH), anemi, periferal vasküler hastalıklar, * Endokrin (metabolik) hastalıklar: diabetes mellitus (DM), hipotiroidizm, pitüiter hastalıklar, addison hastalığı, böbrek yetmezliği, siroz, * Nöromusküler hastalıklar: Parkinson hastalığı, myastenia gravis, multiple sclerosis, * Kanser * Obesite * Elektrolit dengesizlikleri * Beslenme bozuklukları: Fe, folat, B 12 vitamin eksikliği, * AIDS (Acquired Immun Deficiency Syndrom), II. Tedaviye İlişkin Faktörler: Kemoterapi, radyoterapi, immünoterapi, uzun süreli steroid kullanımı, trnkilizanlar, beta blokerler. III. Durumsal Faktörler: Depresyon, aşırı stres, kriz (kişisel, gelişimsel, mesleki, ailevi, maddi), duyusal yüklenme (ses, ışık v.b.), aşırı ısı artışı ve uzun süreli aşırı rol beklentisidir (Mc Farland ve Mc Farlane 1989). Yukarıda görüldüğü gibi, yorgunluk birçok durumda karşımıza çıkabilmektedir. Mc Farland ve Mc Farlane (1989) ile Carpenito (1989) yorgunluğu belirleyen özellikleri aşağıdaki gibi belirtmişlerdir: 17

3 Majör Özellikler (% ): * Enerji azlığının sürekli olarak sözel ifadesi, * Alışılmış rutinlerin devam ettirilmesinde yetersizlik, Minör Özellikler (% 50-79): * Rutin görevleri yapmak için ek enerjiye gereksinimi olduğunu hissetme, * Fiziksel yakınmalarda artış, * Emosyonel olarak değişken ya da duyarlı olmak, * Konsantrasyon yeteneğinde bozulma, * Performansta azalma, * Letarjik durum ya da isteksizlik, * Libidoda azalma, * Çevreye ilgisizlik, * Sosyal aktiviteleri yerine getirememe, * Uyumaya karşın enerji toplayamamadır. Ayrıca, yorgunluktan yakınan bireyler dış görünüm olarak letarjiktir, yavaş hareket ederler ve uykuya eğilimlidir. Vücutlarını gevşek bırakmışlardır, sesleri ise donuk ve anlamsızdır (Carpenito 1989). Tüm bunlardan anlaşılacağı gibi, yorgunluk bireyi fiziksel, sosyal ve psikolojik yönlerden etkileyebilmekte ve dolayısı ile yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Ream ve Richardson (1996), kronik obstrüktif akciğer hastalığı ve akciğer kanseri olan bireylerde yorgunluğu araştırmışlar ve sonuçta yorgunluğun sözkonusu bireylerin fiziksel, mental ve sosyal yönden fonksiyonlarını önemli oranda sınırladığını belirlemişlerdir. Meyerowitz ve arkadaşları da (1996) meme kanseri nedeni ile kemoterapi uygulanan hastaların % 96 sının yorgunluk yaşadıklarını saptamışlardır. Aynı çalışmada, yorgunluğun birey için yıkıcı ve sıkıntı yaratan bir semptom olduğu ve bireyin kendine bakım kapasitesini önemli oranda sınırladığı belirlenmiştir. Hastalar günlük aktivitelerinden, örneğin ev işlerini yapmanın daha zor ve boş zamanlarını değerlendirmenin de artık eğlenceli olmadığını ifade etmişlerdir. Ayrıca, Nail ve ark. (1991) kanserli hastalarda yorgunluğun değerlendirilmesi amacına yönelik olarak yaptıkları çalışmalarının sonucunda, kemoterapi uygulanan kanserli hastaların % 70 inden fazlasının yorgunluktan yakındıklarını saptamışlardır. Cardenas ve Kutner (1982) yaptıkları çalışmada, kronik böbrek yetmezliği tanısı konulan bireylerde yorgunluk ile depresyon arasında doğrusal ilişki olduğunu, ayrıca yorgunluk ile aktivite düzeyi ve hastalığı algılama arasında doğrusal ilişki olduğunu saptamışlardır. Buna göre, birey hastalığını ilerlemiş olarak algılıyorsa, kendini daha fazla yorgun hissetmektedir. Aynı çalışmada, yorgunluk ile bireyin yetersizlik düzeyi ilişkili bulunmuş ve yorgunluk düzeyi arttıkça, günlük yaşam aktivitelerindeki yetersizlik düzeyinin de arttığı saptanmıştır. Yapılan bir başka çalışmada da multiple sclerosis veya sistemik lupus eritematozusu olan bireylerin, sağlıklı kontrol grubu ile karşılaştırıldıklarında sağlıklı bireylere oranla daha yüksek düzeyde yorgunluk yaşadıkları belirlenmiştir (Carrieri- Kohlman 1993). Yorgunluğun myokard infaktüsü geçiren hastaların %30-55 inde yaşandığı saptanmıştır (Carrieri-Kohlman, 1993). Ayrıca, yorgunluk ve dispnenin konjestif kalp yetmezliği olan hastaların en önemli sorunu olduğu ve hastaların % 92 sinin orta ya da şiddetli derecede yorgunluk yaşadığı belirlenmiştir (Carrieri-Kohlman, 1993). Aynı zamanda yorgunluk hastalıkların da habercisi olabilir. Örneğin, myokard infarktüsü geçiren bireyler retrospektif olarak incelenmiş ve myokard infarktüsü öncesi dönemde önemli oranda yorgunluk yaşadıkları saptanmıştır (Hart, 1990). Yorgunluk, AIDS li hastaların neredeyse tamamı tarafından yakınılan genel bir semptomdur. Ancak insidansı ile ilgili çok az çalışma vardır. Yapılan bir çalışmada, AIDS li hastalarda yorgunluğun kemik iliği transplantasyonu yapılan ve malign melanomu olan bireylere göre daha ciddi olduğu bulunmuştur (Carrieri-Kohlman 1993). Romatoid artriti (RA) olan hastaların büyük çoğunluğu da önemli oranda yorgunluk yaşayabilmektedir. Ancak prevalansı ile ilgili yapılmış çalışmaya rastlanmamıştır. Yapılan bir çalışmada, RA i olan 20 bireyden 19 unun yorgunluk yaşadığı ve bunların yarısından fazlasının, en sıkıntı veren semptomunun yorgunluk olduğu belirlenmiştir (Carrieri-Kohlman 1993). Brunier ve Graydon (1996) kronik böbrek yetmezliği olan hastalarda yorgunluğun, en sık yakınılan ve hastaların günlük yaşam aktivitelerini en çok etkileyen faktör olduğunu belirlemişlerdir. Yurtsever (1999) tarafından yapılan çalışmada da kronik böbrek yetmezliği nedeni ile hemodiyaliz uygulanan hastaların % 92.5 inin orta ya da şiddetli derecede yorgunluk yaşadığı ve hastaların yorgunluk nedeni ile günlük aktivitelerini yapmakta zorlandıkları saptanmıştır. Laupacis ve ark.(1992) da yorgunluğun hemodiyaliz hastalarında en yaygın yakınma nedeni olduğunu ve bireyin yaşam kalitesini önemli oranda etkilediğini belirlemişlerdir. Yukarıda ifade edildiği gibi, birçok kronik hastalıkta yorgunluk önemli oranda yaşanabilmektedir. Bireyin kendine bakım gücünü ve gün- 18

4 lük yaşam aktivitelerini etkileyen yorgunluk, sıklıkla hastalar tarafından keşfedilen önlemlerle azaltılmaya çalışılmaktadır. Irvine ve arkadaşlarına göre (1991) Dodd, kanser hastalarında yorgunluğa karşı en sık alınan önlemlerin uyku, dinlenme ve aktivitelerin ertelenmesi olduğunu saptamıştır. Ayrıca Dodd, bir dizi çalışmasının sonunda, kanser hastalarının genellikle aktivitelerini azaltarak yorgunluk ile başetmeye çalıştığını ve bu önlemlerin de kısmen etkili olduğunu bulmuştur. Yurtsever (1999) de hemodiyaliz hastalarının % 95.5 inin yalnızca yatarak ya da oturarak dinlenmekle yorgunluk ile başetmeye çalıştığını, dinlenmeye ek olarak, bir hastanın banyo yaparak, üç hastanın egzersiz yaparak, bir hastanın da ayaklarını yükselterek yorgunluk ile başetmeye çalıştığını belirlemiştir. Bu önlemlerin kim tarafından önerildiği sorulduğunda ise, hastalar öneride bulunan olmadığını ve kendileri tarafından keşfedildiğini ifade etmişlerdir. Bu verilerden anlaşılacağı gibi, hastaların yorgunluk ile etkili bir şekilde başedebilmeleri için profesyonel sağlık ekibi üyelerinin önerilerine ihtiyaç vardır. Bu ekip içinde yer alan hemşirelerin ise, hastaların yorgunluk ile başetmesinde önemli bir konuma sahip olduğu açıktır. Yorgunluk hemşirelik tanısı olarak ele alındığında, hemşirenin ulaşacağı sonuç kriterleri şunlar olmalıdır: Hasta: * Yorgunluğun nedenini açıklayacak, * Yorgunluğun yaşamındaki etkilerini bilecek, * Haftalık ve günlük aktivitelerinde önceliklerini belirleyecek, * Fiziksel, bilişsel, duygusal ve sosyal yönden aktivitelerini dengeli bir şekilde devam ettirecek, Hemşire, yukarıda belirtilen sonuç kriterlerine ulaşabilmek için: 1. Hastanın yorgunluğuna neden olan ya da katkıda bulunan faktörleri hastaya açıklamalı, 2. Hastanın bireysel yeteneklerini ve ilgilerini ifade etmesini sağlamalı, 3. Hastanın yorgunluğun yaşamındaki etkilerini açıklamasını sağlamalı, 4. Hastanın bireysel yeteneklerini ve ilgilerini ifade etmesi sağlamalı, 5. Hastanın gün içindeki enerji durumunu değerlendirmeli ve aktivite programı yapmalı, 6. Hastanın yorgunluk düzeyini belirleyerek, yapamayacağı ya da zorlandığı günlük aktivitelerinin bir başkası tarafından yapılması için yönlendirmeli, 7. Hastaya günlük aktivitelerini yaparken, enerjisini koruma tekniklerini öğretmeli, 8. Hastaya fiziksel ve psikolojik stresörlerin enerji düzeyine olumsuz etkisini açıklamalı, 9. Egzersizin yorgunluk üzerine fizyolojik ve psikolojik olumlu etkilerini açıklamalı ve hastayı sınırları içinde egzersiz yapmaya yönlendirmeli, 10. Hastanın yorgunluk nedeni ile etkilenen yaşam şekli, rolleri, ilişkileri v.b. konusundaki görüşlerini ifade etmesini sağlamalıdır (Mc Farland ve Mc Farlane 1989 ). Yorgunluk semptomunun bireyi olumsuz yönde etkilemesini önlemek için, yorgunluğun değerlendirilmesi ve bireye uygun aktivitelerin planlanması ile bu semptomla etkili bir şekilde başetmek mümkündür. Bu amaca yönelik olarak, yorgunluğu değerlendirmede kullanılan birçok ölçek geliştirilmiştir. Bu ölçeklere örnek olarak, Yorgunluk İçin Görsel Benzerlik Skalası, Profile Mood Scale, Symptom Distress Scale, Yoshitake s Fatigue Scale, Rhoten Fatigue Scale ve Pearson and Byar s Fatigue Scale verilebilir (Hart 1990). Sözkonusu ölçekler bireyin yorgunluk düzeyini belirleyerek, hemşirelik uygulamalarına ışık tutabilir. Ancak, yukarıda örnek verilen ölçeklerin ülkemizde de geçerlilik ve güvenilirlik çalışmalarının yapılması ya da kültürümüze uygun yeni ölçeklerin geliştirilmesine ihtiyaç vardır. KAYNAKLAR Barrett BJ ve ark. (1990) Clinical and psychological correlates of somatic symptoms in patients on dialysis, Nephron, 55; Brunier G, Graydon J (1996) A comparison of two methods of measuring fatigue in patients on chronic hemodialysis: Visual analogue vs likert scale, International Journal of Nursing Studies, 33 (3): Cardenas DD, Kutner NG (1982) The problem of fatigue in dialysis patients, Nephron, 30; Carpenito LJ (1989) Nursing Diagnosis Application to Clinical Practice, 3. baskı, Philadelphia, J.B. Lippincott Company, s Carrieri-Kohlman V ve ark. (Ed) (1993) Pathophysiological Phenomena in Nursing: Human Responses to Illness, 2. baskı, W.B. Saunders Company, s Gall H (1996) The basis of cancer fatigue: where does it come from?, European Journal of Cancer Care, 5(suppl.2): Hart LK (1990) Fatigue, Nursing Clinics of North America, 25(4):

5 Irvine DM ve ark. (1991) A critical appraisal of the research literature investigating fatigue in the individual with cancer, Cancer Nursing, 14(4): Laupacis A ve ark. (1992) A disease-specific questionnaire for assessing quality of life in patients on hemodialysis, Nephron, 60: Lee KA ve ark. (1990) Validity and reliability of a scale to asses fatigue, Psychiatry Research, 36: Meyerowitz B ve ark. (1996) Adjuvant chemotherapy for breast carcinoma pyschosocial implications, Cancer, 43: Nail L ve ark. (1991) Use and perceived efficacy of self care activities in patients receiving chemotherapy, Oncology Nursing Forum, 18(5): Mc Farland G, Mc Farlane EA (1989) Nursing Diagnosis and Intervention, Toronto, The C.V. Mosby Company, s Parfrey PS ve ark. (1989) Development of a health questionaire specific for end stage renal disease, Nephron, 52: Ream E, Richardson A (1997) Fatigue in patients with cancer and chronic obstructive airway disease: A phenomenological enquiry, Internatonal Journal of Nursing Studies, 34(1): Ream E, Richardson A (1996) Fatigue: A concept analysis, International Journal of Nursing Studies, 33(5): T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri (1993) Ankara, Yayın No:558. Walker L, Avant K (1995) Strategies for Theory Constructions in Nursing, 3. baskı, London. Yurtsever S (1999) Kronik Böbrek Yetmezliği Nedeni ile Hemodiyaliz Uygulanan Bireylerde Yorgunluğun Değerlendirilmesi. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. 20