T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ FARKLI NOHUT ÇEġĠTLERĠNĠN BÖRÜLCE TOHUM BÖCEĞĠ ( Callosobruchus maculatus F.)(Coleoptera: Bruchidae) NE KARġI DAYANIKLILIĞININ BELĠRLENMESĠ Osman ÇAĞIRGAN YÜKSEK LĠSANS TEZĠ BĠTKĠ KORUMA ANABĠLĠM DALI Ekim-2010 KONYA Her Hakkı Saklıdır

2

3 TEZ BĠLDĠRĠMĠ Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranıģ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıģmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. DECLARATION PAGE I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all material and results that are not original to this work. Osman ÇAĞIRGAN Tarih: 07/10/2010

4 ÖZET YÜKSEK LĠSANS TEZĠ FARKLI NOHUT ÇEġĠTLERĠNĠN BÖRÜLCE TOHUM BÖCEĞĠ ( Callosobruchus maculatus F.)(Coleoptera: Bruchidae) NE KARġI DAYANIKLILIĞININ BELĠRLENMESĠ Osman ÇAĞIRGAN Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Koruma Anabilim Dalı DanıĢman: Prof. Dr. Meryem UYSAL 2010, 38 Sayfa Jüri Prof. Dr. Meryem UYSAL Prof. Dr. Özdemir ALAOĞLU Prof. Dr. Abdurrahman AKTÜMSEK Bu araģtırma 17 farklı nohut (Cicer arietinum L.) çeģidinin börülce tohum böceği (Callosobruchus maculatus F.) ne karģı dayanıklılıklarının belirlenmesi amacıyla yapılmıģtır. Denemeler laboratuar Ģartlarında 30 C, sıcaklık, %12-13,1 tane nemi, %55±5 nispi nem ve karanlık ortamda yürütülmüģtür. Zararlının geliģen ergin sayısı, yüzde ağırlık kaybı, bıraktığı yumurta sayısı, ovipozisyon ve postovipozisyon süreleri araģtırılmıģtır. Ayrıca free-choice testiyle zararlının ovipozisyon tercihi incelenmiģtir. Cevdet Bey 98, IĢık 05 ve Hisar çeģitlerinin en az ergin çıkıģına, en düģük yüzde ağırlık kaybına ve daha uzun geliģme süresine sahip oldukları görülmüģtür. Freechoice testinin sonuçları çeģitlerin hassasiyet düzeyleriyle paralel bulunmuģtur. Küçük taneli çeģitlere nazaran Canıtez ve DikbaĢ gibi iri taneli çeģitler yumurta bırakmak için daha fazla tercih edilmiģtir. No-choice testinde ise çeģitler arasında toplam yumurta sayısı bakımından fark bulunmamıģtır. Anahtar Kelimeler: Callosobruchus maculatus, dayanıklılık, geliģme, freechoice, nohut çeģitleri I

5 ABSTRACT MS THESIS DETERMINATION OF THE RESISTANCE TO COWPEA WEEVIL (Callosobruchus maculatus F.)(Coleoptera:Bruchidae) ON DIFFERENT CHICKPEA VARIETIES Osman ÇAĞIRGAN Selcuk University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Plant Protection Advisor: Prof.Dr. Meryem UYSAL 2010, 38 page Jury Prof. Dr. Meryem UYSAL Prof. Dr. Özdemir ALAOĞLU Prof. Dr. Abdurrahman AKTÜMSEK This study was carried out to determine the resistance of 17 different chickpea (Cicer arietinum L. ) varieties to Cowpea Weevil, ( Callosobruchus maculatus F.). The experiments were conducted in laboratory conditions of 30 C, % 12-13,1 grain moisture, %55± 5 RH and continuous dark. The number of adult emergence, loss weight (%), number of egg laid, the duration of oviposition and postoviposition of the pest were tested. Oviposition preference of cowpea weevil was also studied by freechoice test. The varieties Cevdet Bey 98, IĢık 05 and Hisar had the lowest value of adult emergence and lowest percent weight loses and longer development time. The results of free-choice tests were parallel with the level of susceptibility. According to the varities which have smaller seed, the varieties have bigger ones ( e.g: Canıtez, DikbaĢ) were more preferred for egg laid. In a no-cohoice situation there was not difference of the number total egg among varieties. Keywords: Callosobruchus maculatus, resistance, development, free-choice, chickpea varieties. II

6 ÖNSÖZ Yüksek lisans tez çalıģmam boyunca yakın ilgisini gördüğüm danıģmanım Sayın Prof.Dr. Meryem UYSAL ve tecrübelerinden istifade ettiğim Sayın Dr. Hüseyin ÇETĠN e teģekkür ederim. Ayrıca istatistiki analizlerin yapılmasında yardımlarını esirgemeyen Sayın Doç.Dr. Ġsmail KESKĠN ve Sayın Abdullah ÖZKÖSE ye teģekkür ediyorum. Osman ÇAĞIRGAN KONYA-2010 III

7 ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET ABSTRACT ÖNSÖZ ĠÇĠNDEKĠLER I II III IV 1. GĠRĠġ 1 2. KAYNAK ARAġTIRMALARI Callosobruchus maculatus(f.) un Tanımı ve Sistematikteki Yeri Callosobruchus maculatus (F.) un Biyolojisi Callosobruchus maculatus (F.) un OluĢturduğu Zararlar 6 3. MATERYAL VE METOT Materyal Metot Deneme ortamı ve nem içerikleri Callasobruchus maculatus F. erginlerinin ve yumurtalarının temini Çıkan ergin sayısının tespiti GeliĢme süresinin tespiti Ergin çıkıģ periyodunun tespiti Maksimum ergin çıkıģı Ağırlık kaybının tespiti EĢey oranlarının tespiti C. maculatus un farklı çeģitlerdeki üreme gücünün tespiti Ovipozisyon süresinin tespiti Postovipozisyon süresinin tespiti Toplam yumurta sayısı Ergin ömrünün tespiti Tercih denemesi Ġstatistiki analizler 12 IV

8 4. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA AraĢtırma Sonuçları ÇeĢitlerin toplam çıkan ergin sayıları bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitlerin zararlının geliģme süresi bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitlerin maksimum ergin çıkıģ günü bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitlerin ergin çıkıģ süreleri bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitlerin ağırlık kayıpları bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitlerin toplam yumurta sayıları bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitlerin ovipozisyon süreleri bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitlerin postovpozisyon süreleri bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitlerin eģey oranları bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitlerin ergin ömürleri bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitlerin yumurta tercih durumlarının karģılaģtırılması TartıĢma 31 5.SONUÇ VE ÖNERĠLER 34 6.LĠTERATÜR 35 V

9 ġekġller DĠZĠNĠ ġekil 2.1.Callosobruchus maculatus (F.) un ergin bireyi...3 ġekil 2.2. Callosobruchus maculatus (F.) un nohut tanelerindeki zararı...7 ġekil 3.1. Deneme ortamı...9 ġekil 3.2. C. maculatus erkek ve diģi bireylerinin görünüģü ġekil 4.1. Küsmen çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil 4.2. DikbaĢ çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil 4.3. Gökçe çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil 4.4. Akçin çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil 4.5. Er 99 çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil 4.6. Uzunlu çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil 4.7. Aziziye çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil 4.8. Çağatay çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil 4.9. Gülümser çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil Cevdet Bey 98 çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil Aksu çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil Canıtez çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil Azkan çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil Hisar çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil IĢık 05 çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil YaĢa 05 çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil Ġnci çeģidinde C. maculatus un ergin çıkıģı ġekil C. maculatus un free-choice ve no-choice durumda yumurta sayıları VI

10 ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ Çizelge 4.1.Farklı nohut çeģitlerinde C. maculatus un çıkan ergin sayısı 13 Çizelge 4.2.Farklı nohut çeģitlerinde C. maculatus un geliģme süresi 14 Çizelge 4.3.Farklı nohut çeģitlerinde C. maculatus un mak. ergin çıkıģı 15 Çizelge 4.4.Farklı nohut çeģitlerinde C. maculatus un ergin çıkıģ periodu 16 Çizelge 4.5.Farklı nohut çeģitlerinde C. maculatus un oluģturduğu ağırlık kaybı 23 Çizelge 4.6.Farklı nohut çeģitlerinde C. maculatus un toplam yumurta sayısı 24 Çizelge 4.7.Farklı nohut çeģitlerinde C. maculatus un ovipozisyon süresi 25 Çizelge 4.8.Farklı nohut çeģitlerinde C. maculatus un postovipozisyon süresi 26 Çizelge 4.9.Farklı nohut çeģitlerinde C. maculatus un eģey oranları 27 Çizelge 4.10.Farklı nohut çeģitlerinde C. maculatus un ergin ömürleri 28 Çizelge 4.11.Farklı nohut çeģitlerinde C. maculatus un tercih durumları 29 VII

11 1 1.GĠRĠġ Yemeklik tane baklagiller (fasulye, nohut, barbunya, börülce, bakla, bezelye) dünyada insan beslenmesinde kullanılan önemli ürün çeģitleridir. Ġnsanların protein ihtiyacının %70 i bitkisel kökenli olup, %18,5 i baklagillerce karģılanmaktadır (Tamer, 1996). Bu oran geliģmekte olan ülkeler için çok daha yüksek değerlere ulaģmaktadır. Ülkemizde de insan beslenmesinde tahıllardan sonra en önemli yeri baklagiller tutmaktadır. Nohut, tanelerindeki %20-25 protein, %40-60 karbonhidrat, %4,5-5,5 yağ ve ayrıca içerdiği fosfor ve kalsiyum sayesinde besin olarak önemli bir yer tutmaktadır. Yemeklik tane baklagillerin bahsedilen yüksek besleyici özelliklerinin yanı sıra kurak alanlarda toprak verimliliğini düzenlenmesinde yardımcı olmaları sebebiyle yaygın olarak üretimi yapılmaktadır. Dünya genelinde 2002 yılı itibariyle ha alanda ton nohut üretimi gerçekleģmiģtir. Aynı yıl verilerine göre Türkiye, Hindistan dan sonra nohut üretiminde ikinci durumdadır. Yine Türkiye de 2008 yılı itibariyle da alanda ton nohut üretilmiģtir (Anonim, 2008). Nohut taze olarak tüketilmekle beraber, daha çok ambar ve depolarda kısa veya uzun süreli depolanarak kullanılmaktadır. Depolama aģamasında, zararlı böcekler, kemirgenler ve hastalık etmenleri gibi biyolojik veya nem ve sıcaklık gibi fiziksel faktörler nedeniyle nitelik ve nicelik kayıplar görülmektedir. DepolanmıĢ nohutlardan insanların yararlanmasını engelleyen etkenlerin baģında böcekler gelmektedir. Nohutta depo aģamasında zararlı olan baģlıca böcekler Callosobruchus maculatus F.ve Callosobruchus chinensis L. (Col:Bruchidae) dir. Özellikle C. maculatus uygun koģullarda sürekli döl verebilmesi ve ergin diyapozunun olmaması sebebiyle oldukça önemli zararlar vermektedir. Nitekim 6 aylık depolama sonucunda zararın %99 a çıktığı kaydedilmiģtir (Seck 1992). OluĢabilecek zararları minimize etmek için boģ depo ilaçlaması ve fumigasyon baģta olmak üzere çeģitli Ģekillerde mücadele edilmektedir. Özellikle geliģmekte olan ülkelerde zararlının mücadelesi sentetik kimyasalların yoğun bir Ģekilde kullanılmasıyla sağlanmaktadır. Ancak bu durum; insan sağlığı açısından oluģturduğu

12 2 problemler ve sosyo-ekonomik olumsuzluklarının yanı sıra zararlılarda insektisitlere karģı dayanıklılık kazanılmasına da yol açmaktadır. Kimyasallara bağımlılığı azaltmak ve kayıpları en az düzeyde tutabilmek için alternatif kontrol metotları üzerinde durulmaktadır (Seck, 1992). Pestisit kullanılmadan ürünleri korumanın en umut verici yolu ise dayanıklı çeģitlerin yetiģtirilmesidir. Zararlıya karģı dayanıklı çeģitlerin üretimde kullanılması mücadelede en etkili yol olmanın yanı sıra, çevre sağlığı açısından da en güvenli ve en ekonomik yoldur. Doğal seleksiyonla aktarılan çeģitli morfolojik ve fizyolojik karakterler bitkinin dayanıklılığında esas teģkil etmekte ve özellikle morfolojik etkiler böcekler için uyarıcı veya engelleyici özellikte olabilmektedir (Shaheen ve ark., 2006). Dick ve Creadland(1986), börülce çeģitleri arasında Callosobruchus maculatus a karģı dayanıklılık bakımından önemli farklılıkların olduğunu bildirmektedirler. Callosobruchus maculatus (F.) ülkemizin hemen her tarafında görülen ve nohutlarda önemli ölçüde zarar yapan bir türdür. Bu çalıģmada Türkiye de araģtırma kuruluģlarınca sertifikalandırılmıģ 17 farklı nohut çeģidinin söz konusu zararlıya karģı dayanıklılıklarının belirlenmesi amaçlanmaktadır. Bu çerçevede çeģitler üzerinde geliģen ergin sayısı, geliģme süreleri ve bıraktıkları yumurta sayıları gibi çeģitli parametrelere bakılmıģtır. Ayrıca free-choice çalıģması ile çeģitler arasındaki muhtemel tercih farkları araģtırılmıģtır.

13 3 2.KAYNAK ARAġTIRMALARI 2.1.Callosobruchus maculatus (F.) un Tanımı ve Sistematikteki Yeri Sınıf: Insecta Takım: Coleoptera Familya: Bruchidae Genus: Callosobruchus Tür: Callosobruchus maculatus F. Sinonim: C. quadrimaculatus F., C. ornatus Boh Türkçede börülce tohum böceği olarak bilinmektedir. Ancak Lodos (1974), polifag bir tür olduğunu belirterek bu isimlendirmenin doğru olmadığını savunur ve lekeli tohum böceği olarak isimlendirir. Uçan ve uçmayan olmak üzere iki formu bulunmaktadır. Uçucu formunun vücudu oval Ģekillidir ve üzeri kızıl kahve, parlak sarı desenlidir. Uçucu olmayan formunda ise zemin rengi hemen hemen siyahtır ve üzerindeki kıllar gri gibi görünür. Bu formunda ortalama vücut uzunluğu erkekte 2,41mm diģide ise 3,18mm olup uçucu formlarında daha uzundur. Anten halkalarının ilk dördü kızıl, diğerleri siyah renkte olup, erkeklerde 7. segmenti geniģlemiģ durumdadır. Yumurta boyu 0,26-0,32 mm olup bir ucu daha sivri olmak üzere yuvarlağa yakın kremimsi beyaz renktedir (Lodos, 1974). ġekil 2.1. Callosobruchus maculatus (F.) ergin bireyi

14 Callosobruchus maculatus (F.) un Biyolojisi Booker (1967), zararlının geliģmesinin 24,4 C de 28,6 günde, 25,7 C de 26,9 günde ve 28,5 C de 26,4 günde tamamlandığını, ayrıca %70 nem durumunda geliģme için 28 C de 24,1 gün ve 25 C de 35,5 gün gerektiğini belirtmektedir. Sıcaklık ve nem arttıkça geliģmenin hızlandığı görülmektedir. Nem sabit tutularak yapılan bir çalıģmada 20 C de ilk ergin çıkıģının 60. günde, 25 C de ise 37. günde olduğu görülmüģtür (Aldano Alfonso, 1983). Tamer (1996), nohut ve börülcede yaptığı çalıģmada %70 nemde börülcede ilk ergin çıkıģının 25 C de 23. gün ve 32 C de 14.günde benzer Ģekilde nohutta 25 C de 27. günde ve 32 C de 18. günde olduğunu kaydetmektedir. Aynı çalıģmada maksimum ergin çıkıģları ise börülcede 25 C de 35. gün, 32 C de 22. gün nohutta ise 25 C de 37. gün ve 32 C de 25.gün olarak gerçekleģmiģtir. Her iki sıcaklık dikkate alındığında ise nohutta geliģme eģiğinin 11,18 C ve termal konstantının 499,3 gün derece olduğu anlaģılmıģtır. Callosobruchus maculatus (F.) sıcak iklime sahip bölgelerde hem depo hem tarlada yaģamını sürdürebilirken daha serin iklimli bölgelerde yalnızca depo, ambar ve benzeri yerlerde hayatını sürdürebilir. Callosobruchus maculatus (F.) un diğer bazı bruchid türlerinde görüldüğü gibi ergin diyapozu yoktur ve geliģmesini tamamlayan bireyler hemen çiftleģirler ve yumurta bırakmaya baģlarlar. Yumurtalar tarlada tohum kapsüllerine konur depoda ise kuru tanelerin üzerine yapıģtırılır. Bir diģi yaklaģık 70 ±15 yumurta bırakır (Stolk ve ark. 2001). Maksimum yumurta sayısı ise 97 olarak görülmüģtür (Yang, 2004). Yumurtaların çoğu tanelerin yanak kısımlarına konulmaktadır (Nwanze ve Horber, 1975). Yeni konulan yumurtalar sarıya yakın beyaz renktedir ve sıcaklıkla neme bağlı olarak birkaç günde açılır. Açılan yumurtaların rengi matlaģır. Yeni çıkan larva uzun bacaklara ve thorax plakasına sahiptir. Larva yumurtadan çıkar çıkmaz taneye girer ve beslendikten birkaç gün sonra deri değiģtirerek bacaklarını ve tüylerini kaybeder. Larva geliģmesi boyunca dört defa deri değiģtirir ve oburca beslenir. Olgun larva devresinde pupa olmadan önce tohum kabuğuna doğru ilerleyerek kabukta daire Ģeklinde Ģeffaf görünüģte bir kapak oluģturur ve kapak arkasında pupa olur. Meydana gelen ergin kapağı itmek suretiyle delerek dıģarı çıkar. Bu Ģekilde hayat devresini tamamlamıģ olur. Jenerasyonun tamamlanması yaklaģık üç haftalık bir zaman alır fakat sıcaklığa, ortam nemine ve tane nemine bağlı olarak değiģiklik gösterebilir (Creadland, 1987).

15 5 Çıkan erginler depoda beslenmezler tarlada ise nektar ve polenle beslense de (Zannau ve ark., 2003), hiçbir zaman önemli ölçüde zarar oluģturmaz. Diğer bruchid diģilerinde olduğu gibi üreme için post-embriyonik dönemlerinde hemoliflerinde ve larva dönemlerinde yağ dokularında depoladıkları kaynakları kullanırlar (Lenga ve ark. 1993). Yeni nesillerin devamlı çoğalmaları ile çok bulaģık bir tohumda larva, pupa ve çıkmaya hazırlanan ergin görmek her zaman için mümkündür.

16 Callosobruchus maculatus (F.) un OluĢturduğu Zararlar Callosobruchus maculatus (F.) dünya genelinde özellikle tropik ve subtropik alanlarda yayılmıģ kozmopolit bir zararlıdır. Polifag bir tür olup börülce ve nohut baģta olmak üzere bezelye ve mercimek konukçuları olarak sıralanabilir (Lodos 1974). Keyder ve ark.(1973), börülce, bakla, bezelye, mürdümük, mercimek, nohut ve fasulye gibi baklagillerin hemen hepsine yumurta bıraktığını ancak fasulye ve baklada beslenemediğini tespit etmiģlerdir. Ayrıca fasulyeye çok az yumurta bıraktığı, baklaya bırakılan yumurtaların ise çoğunun birinci larva döneminde öldüğü görülmüģtür Tamer (1996), fasulye, barbunya ve baklada yumurta bırakmasına rağmen ergin çıkıģı olmadığı, nohut ve börülcede ise sıcaklık arttıkça geliģmenin hızlandığı ve zararın arttığı gözlemlemiģtir. Howe ve Currie (1964), zararlının en iyi börülcede geliģtiğini ve börülcede önemli zarara neden olduğunu (Caswell, 1981) bildirmektedir. El Sawaf (1956), ise en önemli zararının nohutta olduğunu belirtmektedir. Callasobruchus maculatus (F.) un oluģturduğu zararları ise ağırlık kaybı ve pazar değeri kaybı ( Javaid ve Poswal, 1995; Elhag, 2000), tohum çimlenme gücünün kaybı ( Baier ve Webster, 1992) ve besleyici özelliğinde bilhassa protein içeriğinde azalma Ģeklinde sıralamak mümkündür. ÇeĢitli Ģekillerde depoya taģınan zararlının depoda büyük ölçüde uygun Ģartları bularak sürekli çoğalmasıyla zarar oranı hızla artmaktadır. Depo Ģartları zararlının geliģmesi için ihtiyaç duyduğu sıcaklık, nem ve besini sağlamaktadır. Ayrıca zararlının yumurta bırakmak için depo gibi karanlık ortamları tercih etmesi (Hoba ve Osuji,1986; Khattak, 1991) de yoğun popülasyonların oluģmasında bir faktördür. Nitekim tarladaki %1-2 lik bir bulaģmanın 6 aylık depolama sonucu %80 lik zarara neden olduğu belirtilmiģtir (Youdeowei, 1989). Benzer Ģekilde depoda zararın 6 ayda %99 a çıktığı (Seck ve ark.,1991) ve sadece Nijerya da yıllık 2900 ton kuru ağırlık kaybı olduğu kaydedilmiģtir (Caswell,1981). Yine kalite ve çimlenme gücünde 4 aylık depo süresince % 20 den fazla kayıp olduğu anlaģılmıģtır (Seck, 1992). Alebeck (1996), batı Afrika ülkelerinde %20-90 arasında bulaģma olduğu ve yılda 6-7 döl verdiğini söylemektedir. Lodos (1974), ise bazı ülkelerdeki zararının %50 olduğunu bildirmektedir. Özar ve Genç (1993), UĢak ın EĢme ilçesinde yaptıkları survey çalıģmasında depolarda %42,8 lik bir bulaģma olduğunu belirtmektedirler. Aynı çalıģmada hasat döneminde %11,2 lik bir bulaģma ve %0,087 lik ağırlık kaybı olduğunu 6 aylık depolama sonucunda bulaģmanın %36,4 ve ağırlık kaybının %0,7 ye ulaģtığını

17 7 gözlemlemiģlerdir. Yine aynı çalıģmada zararlı için uygun koģullarda zararın 2 ay gibi kısa bir sürede %100 e çıkabildiği ve sadece tarladaki bulaģmanın bile çimlenmeyi %15 gerilettiği anlaģılmıģtır. Callosobruchus maculatus (F.) un diğer bazı bruchid türleriyle karıģık popülasyonlarının bulunduğu depolarda kısa sürede dominant tür haline geldikleri bildirilmektedir (Bokeer,1967). Amevoin ve ark. (2005), yaptığı bir çalıģmada C.maculatus ve C. rhodesianus un popülasyonlarının birlikte bulunduğu bir depoda C. maculatus un dominant hale geldiğini gözlemlemiģ ve bunun nedenini C.maculatus un ergin diyapozunun olmamasına ve larvalarının yüksek rekabet yeteneğine bağlamıģtır. ġekil 2.2. Callosobruchus maculatus un nohut tanelerindeki zararı

18 8 3.MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal Mevcut çalıģmada kullanılan Callosobruchus maculatus F. bireyleri Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü laboratuarında stok kültürden elde edilmiģtir. Deneme araģtırma kuruluģlarınca sertifikalandırılmıģ 17 nohut çeģidi üzerinde yürütülmüģtür. Bu çeģitlerden Akçin, Gökçe, Küsmen, Uzunlu, Er 99 ve DikbaĢ çeģitleri Tarla Bitkileri Merkez AraĢtırma Enstitüsü nden, YaĢa-05, IĢık-05, Hisar, Azkan ve Canıtez- 87 çeģitleri Anadolu Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü nden, Çağatay ve Gülümser çeģitleri Karadeniz Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü nden, Ġnci çeģidi Çukurova Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü nden, Aziziye çeģidi Doğu Anadolu Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü nden, Cevdet Bey 98 çeģidi Ege Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü nden, Aksu çeģidi ise KahramanmaraĢ Tarımsal AraĢtırma Enstitüsü nden temin edilmiģtir. ÇalıĢmalar Mart 2010 ile Temmuz 2010 tarihleri arasında Bitki Koruma Bölümü Entomoloji Laboratuarında yürütülmüģtür. Erginlerin ayrılması ve yeni kültürlerin oluģturulmasında kademeli eleklerden yararlanılmıģtır. YetiĢtirme kabı olarak plastik petriler kullanılmıģ ve denemeler iklim kabininde gerçekleģtirilmiģtir. Tane nemi ölçümünde nemölçer, Free-Choice testi için yuvarlak, bölmeli plastik bir düzenek kullanılmıģtır.

19 9 3.2.Metot Deneme ortamı ve nem içerikleri Tane nemi nemölçer cihazı ile ölçülmüģtür. Ġlk ölçümlerde tüm çeģitlerin nem değerleri %10 un altında çıkmıģ ve su ilavesiyle %12-13 aralığına ayarlanmıģtır. Tüm çalıģmalar 5 tekerrürlü olarak 30±0,5 C sıcaklık, %55±5 ortam nemi ve sürekli karanlık Ģartlardaki iklim kabininde yürütülmüģtür. Free-choice testi için plastik bir kap kullanılmıģ ve araları eģit açılı olacak Ģekilde 17 bölmeye bölünmüģtür. ġekil 3.1. Deneme ortamı Callosobruchus maculatus F. erginlerinin ve yumurtalarının temini YapmıĢ olduğumuz ön çalıģmalarda yeni çıkan erginlerin aynı gün içerisinde çiftleģip yumurta bıraktığı gözlemlenmiģ ve böylece tüm çalıģmalarımızda bir günlük erginler kullanılmıģtır. Bunun için çalıģmaya baģlamadan önce yetiģtirilen stok kültürlerdeki erginler elenerek uzaklaģtırılmıģ ve ertesi gün tekrar elenerek bir günlük erginler elde edilmiģtir. Erginlerden 5 erkek ve 5 diģi böcek alınarak ve ilk olarak içinde 10 adet nohut bulunan petrilerde 24 saat süreyle çiftleģerek yumurta bırakmalarına izin verilmiģtir. Ertesi gün erginler uzaklaģtırılmıģtır. Bırakılan yumurtalar mümkün mertebe tane üzerinde homojen dağılacak bir Ģekilde ve her tane üzerinde 5 er adet olacak Ģekilde bırakılmıģ fazla olan yumurtalar bir toplu iğne yardımıyla hafifçe oyularak embriyoları tahrip edilmiģ ve bu suretle açılmalarına izin verilmemiģtir. ÇalıĢmamızın ilk aģamasını oluģturan bu kısımda, toplam geliģen ergin sayısı, geliģme süresi, ergin

20 10 çıkıģ periyodu, maksimum ergin çıkıģı, eģey oranları ve ağırlık kaybı değerleri hesaplanmıģtır Çıkan ergin sayısının tespiti Yukarda anlatıldığı Ģekilde her petriye 10 adet nohut ve her taneye 5 adet yumurta bırakılmıģtır. Bu sayede baģlangıç Ģartları eģitlenmiģ ve tane içinde oluģabilecek larva rekabetinin asgari düzeye indirilmesi hedeflenmiģtir. ÇeĢitlerde geliģme son ergin çıkıģı oluncaya kadar günlük olarak takip edilmiģ ve günlük çıkan ergin sayısı kaydedilmiģtir GeliĢme süresinin tespiti GeliĢme süreleri yumurta bırakıldığı günden baģlanarak ilk ergin çıkıģının olduğu gün kadar olan süre olup, erginin geliģebilmesi için gerekli olan süre gün olarak hesaplanmıģtır Ergin çıkıģ periyodunun tespiti Ġlk ergin çıkıģının olduğu günden baģlanarak ergin çıkıģının bittiği zamana kadar olan süre olarak hesaplanmıģtır Maksimum ergin çıkıģı En fazla ergin çıkıģının görüldüğü gün olup, ağırlıklı ergin çıkıģı yöntemiyle hesaplanmıģtır. Ağırlıklı ergin çıkıģı ise, her günün sayısal değeri, o gün çıkan ergin sayısıyla çarpılarak, bulunan değer toplam ergin sayısına bölünerek bulunmuģtur Ağırlık kaybının tespiti Ergin çıkıģları tamamlandıktan sonra kaybolan ağırlığın yüzde olarak ifadesi olup, Shaheen ve ark.(2006), larının belirttiği Ģekilde aģağıdaki formülle hesaplanmıģtır. %ağırlık kaybı= ( ilk ağırlık- son ağırlık / ilk ağırlık ) 100

21 EĢey oranlarının tespiti Çıkan erginlerin cinsiyetleri Brown ve Downhower (1988) in belirttiği ayırım esas alınarak tayin edilmiģ ve toplam diģi ve toplam erkek olarak sayılmıģ ve diģi/erkek olarak hesaplanmıģtır. Burada erkek bireylerin abdomen sonları tek renk iken diģi bireylerde Ģerit gibi iki siyah çizginin varlığı ayrıcı kriterdir. ġekil 3.2. Callosobruchus maculatus (F.) erkek ve diģi bireylerinin görünüģü (Brown ve Downhower 1988) Callosobruchus maculatus un farklı çeģitlerdeki üreme gücünün tespiti Sulehrie ve ark.(2002) nın yaptığı çalıģma esas alınmıģ ve her çeģitten çıkan bir günlük bir diģi stok kültürde yetiģmiģ ve aynı Ģartlardaki bir günlük bir erkekle petri kabına konulmuģtur. Burada diģinin yumurta bırakması için her petriye ilgili çeģitten iki adet nohut bırakılmıģ ve diģi ölünceye kadar her gün taneler üzerindeki yumurtalar sayılmıģ ve taneler değiģtirilmiģtir. Bu çalıģmada da ovipozisyon süresi, toplam yumurta sayısı, post ovipozisyon süresi ve ergin ömrü değerlerine bakılmıģtır Ovipozisyon süresinin tespiti DiĢinin günlük yumurta durumu takip edilerek, kaç gün boyunca yumurta koyduğunun tespit edilmesiyle hesaplanmıģtır.

22 Postovipozisyon süresinin tespiti DiĢinin yumurta koymayı bıraktıktan ölümüne kadar geçen sürenin hesaplanmasıyla bulunmuģtur Toplam yumurta sayısı DiĢinin ömrü boyunca koyduğu yumurtaların toplam değeridir Ergin ömrünün tespiti DiĢinin ölünceye kadar günlük olarak takiplerinin yapılması sonucu, öldüğü gün olarak tespit edilmiģtir Tercih denemesi Tercih denemesi için plastik bir kaptan dairesel bir düzenek oluģturulmuģ ve karton mukavvalarla eģit aralıklı 17 bölme tesis edilmiģtir. Her bir bölmeye ilgili çeģitten 10 adet tane bırakılmıģ ve düzeneğin merkezine bir günlük 10 erkek ve 10 diģi böcek konulmuģ ve üzeri tamamen tül ile kapatılmıģtır. Bu sayede böceğin tercih ederse bir çeģit ile yetinebilmesi, hem de 10 diģi konularak da bütün çeģitlerin dolaģılmasının sağlanması hedeflenmiģtir. Böcekler ölünceye kadar düzenekte serbest bırakılmıģtır. Tercih durumu her çeģit üzerindeki toplam yumurta sayılarına bakılarak tespit edilmiģtir Ġstatistiki analizler Denemelerden elde edilen sonuçların istatistiksel analizleri MINITAP programı ile yapılmıģ ve varyans analizleri JMP istatistik paket programı kullanılarak p< 0,05 düzeyinde gerçekleģtirilmiģtir.

23 13 4. ARAġTIRMA SONUÇLARI VE TARTIġMA 4.1. AraĢtırma Sonuçları ÇeĢitlerin toplam çıkan ergin sayıları bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitler arasındaki en önemli farklılıklar toplam ergin sayılarında çıkmıģ olup çizelge 4.1 de istatistiki bilgiler verilmiģtir. Verilere göre geliģen birey sayısı en fazla 42,40±1,57 adet (Canıtez) ve en az 31,40±1,57 adet (Cevdet Bey 98) olarak bulunmuģtur. Cevdet Bey (31,40±1,57), IĢık 05 (33,00±1,48) ve Hisar (35,00±2,26) çeģitleri söz konusu zararlıya karģı daha dayanıklı çeģitler olarak görünmektedir. En hassas olarak görülen Canıtez (42,40±1,57), Gökçe (41,20±0,80) ve Gülümser (40,20±0,37) çeģitleri tane irilikleriyle de dikkat çekmektedir. Çizelge 4.1.Farklı nohut çeģitlerinde Callosobruchus maculatus (F.) un çıkan ergin sayısı ÇeĢitler En az En çok Ortalama Canıtez ,40±1,57 a Gökçe ,20±0,80 ab Gülümser ,20±0,37 abc Aziziye ,60±1,54 abcd DikbaĢ ,20±0,86 abcde Ġnci ,00±1,14 abcde Er ,20±0,66 bcdef Aksu ,00±1,00 bcedf Azkan ,20±1,16 cdef Küsmen ,60±1,03 cdefg Uzunlu ,60±1,40 cdefg YaĢa ,00±1,30 defg Akçin ,80±0,80 efg Çağatay ,60±1,72 efg Hisar ,00±2,26 fgh IĢık ,00±1,48 gh Cevdet Bey ,40 ±1,50 h

24 ÇeĢitlerin zararlının geliģme süresi bakımından karģılaģtırılması Çizelge 4.2. de görüldüğü gibi geliģme süreleri açısından çeģitler arasında farklılık nispeten daha az çıkmıģ olup 3 ü geliģen ergin sayısı bakımından en dayanıklı görünen (Cevdet Bey 98, IĢık 05 ve Hisar) çeģitler olmak üzere 10 çeģit ( IĢık 05, Hisar, Canıtez, Cevdet Bey, Çağatay, Uzunlu, Er 99, Gökçe, Küsmen, Ġnci) arasındaki farklılık istatistiki olarak önemsiz bulunmuģtur. En kısa geliģme süresi ise Akçin (20,00±0,00) çeģidinde görülmüģtür. Her bir çeģit için geliģme süreleri ve günlük ergin çıkıģ grafikleri Ģekil de özetlenmiģtir. Çizelge 4.2. Farklı nohut çeģitlerinde Callosobruchus maculatus (F.) un geliģme süreleri(gün) ÇeĢitler En az En çok Ortalama Akçin 20,00 21,00 20,00±0,00 c Aksu 20,00 21,00 20,20±0,20 bc Gülümser 20,00 21,00 20,40±0,25 abc Aziziye 20,00 21,00 20,40±0,25 abc YaĢa-05 20,00 21,00 20,80±0,20 ab Azkan 20,00 21,00 20,80±0,20 ab DikbaĢ 20,00 21,00 20,80±0,20 ab IĢık-05 21,00 21,00 21,00±0,00 a Hisar 21,00 21,00 21,00±0,00 a Canıtez 21,00 21,00 21,00±0,00 a Cevdet Bey 21,00 21,00 21,00±0,00 a Çağatay 21,00 21,00 21,00±0,00 a Uzunlu 21,00 21,00 21,00±0,00 a Er-99 21,00 21,00 21,00±0,00 a Gökçe 21,00 21,00 21,00±0,00 a Küsmen 21,00 21,00 21,00±0,00 a Ġnci 21,00 21,00 21,00±0,00 a

25 ÇeĢitlerin maksimum ergin çıkıģ günü bakımından karģılaģtırılması Maksimum ergin çıkıģının olduğu gün LSD testine göre varyans analizleri yapılmıģ ve istatistiki bilgiler çizelge 4.3. de verilmiģtir. GeliĢme sürelerinin en kısa olduğu çeģitler olan Akçin ve Aksu çeģitleri benzer Ģekilde maksimum ergin çıkıģının en erken olduğu çeģitler olmuģtur (Çizelge 4.3.). benzer Ģekilde en dayanıklı görünen Hisar ve IĢık çeģitlerinin maksimum ergin çıkıģının olduğu gün bakımından aralarındaki fark önemsiz bulunmuģtur. Cevdet Bey (23,64±0,08) çeģidinde ise bir miktar daha uzun süreye sahip olduğu görülmektedir. ( ayrıca bk; Ģekil 4.10 ve 4.15). en uzun maksimum çıkıģ süresi ise gökçe çeģidinde ( 24,04±0,05) bulunmuģtur. Çizelge 4.3. Farklı nohut çeģitlerinde Callosobruchus maculatus (F.) un maksimum ergin olduğu süre(gün) çıkıģının ÇeĢitler En az En çok Ortalama Akçin 22,02 22,78 22,48±0,13 e Aksu 22,54 23,20 22,95±0,14 de Azkan 22,89 23,24 23,09±0,06 cd DikbaĢ 22,73 23,47 23,20±0,14 bcd YaĢa-05 23,11 23,75 23,31±0,11 bcd Gülümser 23,14 23,57 23,42±0,08 bcd Küsmen 23,02 23,74 23,43±0,16 bcd Canıtez 23,00 23,66 23,44±0,13 bcd Aziziye 23,34 23,80 23,50±0,08 abcd Hisar 23,07 23,86 23,51±0,14 abcd IĢık-05 23,32 23,90 23,52±0,11 abcd Çağatay 23,32 23,86 23,54±0,10 abc Er-99 23,28 23,80 23,57±0,09 abc Ġnci 23,06 23,89 23,59±0,15 abc Cevdet Bey 23,44 23,89 23,64±0,08 abc Uzunlu 23,39 23,94 23,69±0,11 ab Gökçe 23,90 24,20 24,04±0,05 a

26 ÇeĢitlerin ergin çıkıģ süreleri bakımından karģılaģtırılması Ergin çıkıģ periyotlarının LSD testine göre varyans analizleri yapılmıģ ve istatistiki bilgiler çizelge 4.4 de verilmiģtir. Ergin çıkıģ periyodu en kısa 4,00±0,55 gün (Azkan) ve en uzun 8,60±0,40 gün (Gökçe) olarak gerçekleģmiģtir (Ģekil:4.3.). Ergin çıkıģ süresi bakımından Uzunlu, Canıtez 87,,Küsmen, YaĢa 05, Çağatay, Aksu, Ġnci, Cevdet bey ve DikbaĢ çeģitleri arasında önemli bir farklılığın olmadığı anlaģılmaktadır. Çizelge4.4. Farklı nohut çeģitlerinde Callosobruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģ periyodu (gün) ÇeĢitler En az En çok Ortalama Azkan 3,00 6,00 4,00±0,55 d Hisar 4,00 5,00 4,40±0,25 d Akçin 4,00 6,00 4,60±0,40 cd Uzunlu 4,00 6,00 5,00±,32 bcd Canıtez 4,00 6,00 5,20±0,37 bcd Küsmen 4,00 7,00 5,40±0,60 bcd YaĢa-05 4,00 7,00 5,60±0,51 bcd Çağatay 4,00 7,00 5,60±0,51 bcd Aksu 5,00 7,00 5,80±0,37 bcd Ġnci 5,00 7,00 6,00±0,37 bcd Cevdet Bey 5,00 7,00 6,00±0,45 bcd DikbaĢ 5,00 8,00 6,00±0,63 bcd Gülümser 5,00 8,00 6,20±0,58 bcd Er-99 6,00 8,00 7,00±0,31 abc IĢık-05 4,00 9,00 7,00±0,89 abc Aziziye 5,00 9,00 7,20±0,74 ab Gökçe 8,00 10,00 8,60±0,4 a

27 adet adet adet gün küsmen ġekil 4.1. Küsmen çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı gün dikbaş ġekil 4.2. DikbaĢ çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı gün gökçe ġekil4.3. Gökçe çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı

28 adet adet adet gün akçin ġekil 4.4.Akçin çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı er gün ġekil 4.5. Er 99 çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı gün uzunlu ġekil 4.6.Uzunlu çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı

29 adet adet adet gün aziziye ġekil 4.7. Aziziye çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı gün çağatay ġekil 4.8. Çağatay çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı gün gülümser ġekil 4.9. Gülümser çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı

30 adet adet adet cevdetbey gün ġekil Cevdet Bey 98 çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı gün aksu ġekil 4.11.Aksu çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı gün canıtez 87 ġekil Canıtez 87 çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı

31 adet adet adet gün azkan ġekil Azkan çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı gün hisar ġekil Hisar çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı ışık gün ġekil IĢık 05 çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı

32 adet adet gün yaşa 05 ġekil YaĢa 05 çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı gün inci ġekil Ġnci çeģidinde Callosbruchus maculatus (F.) un ergin çıkıģı

33 ÇeĢitlerin ağırlık kayıpları bakımından karģılaģtırılması Ağırlık kayıpları ile ilgili verilerin LSD testine göre varyans analizleri yapılmıģ ve istatistiki bilgiler çizelge 4.5 de verilmiģtir. Çizelgeye göre 11 çeģit ( YaĢa-05, Gökçe, Aziziye, IĢık-05, Gülümser, Er-99, Canıtez-87, Akçin, Uzunlu, Azkan ve küsmen) arasındaki fark istatistikî olarak önemsiz bulunmuģtur. Ayrıca en az erginin geliģtiği Cevdet Bey 98 çeģidi en az ağırlık kaybına uğrayan çeģit olmuģtur. Yine benzer Ģekilde Hisar 9,03± 0,18 lik bir değerle en az ağırlık kaybına uğrayan ikinci grupta yer almıģtır. Çizelge 4.5. Farklı nohut çeģitlerinde beslenen Callosobruchus maculatus (F.) un oluģturduğu yüzde ağırlık kaybı ÇeĢitler En az En çok Ortalama Ġnci 13,09 15,45 13,98±0,40 a Aksu 10,93 18,90 13,07±1,50 ab YaĢa-05 11,37 12,92 12,24±0,28 abc Gökçe 11,65 13,75 12,18±0,39 abc Aziziye 10,23 13,15 11,70±0,62 abc IĢık-05 7,52 18,71 11,53±1,90 abc Gülümser 7,60 12,61 11,07±0,89 abc Er-99 2,71 16,41 10,71±2,22 abc Canıtez 7,86 12,49 10,66±0,79 abc Akçin 9,40 11,42 10,62±0,43 abc Uzunlu 9,06 11,46 10,46±0,47 abc Azkan 9,09 11,70 9,95±0,46 abc Küsmen 8,92 11,21 9,91±0,41 abc DikbaĢ 8,70 10,78 9,26±0,39 bc Hisar 8,47 9,40 9,03±0,18 bc Çağatay 7,07 9,36 8,45±0,38 bc Cevdet Bey 7,41 8,61 7,92±,27 c

34 ÇeĢitlerin toplam yumurta sayıları bakımından karģılaģtırılması En fazla yumurta bırakılan çeģitler DikbaĢ ( 76,00±8,61), Ġnci (67,20±2,97) ve Aziziye (66,40±3,57) çeģitleri olarak bulunmuģtur. En az yumurta bırakılan çeģitler ise IĢık 05 (54,80±3,48), Küsmen (55,20±1,36) çeģitleri olduğu gözlemlenmiģtir. Daha iri çeģitlerde nispeten daha fazla yumurta bırakıldığı görülmektedir. Ancak yine de nochoice durumlarda bırakılan yumurta sayısının arasındaki farkın önemsiz olduğu anlaģılmaktadır. Çizelge 4.6. Farklı nohut çeģitlerinde beslenen Callosobruchus maculatus (F.) un bıraktığı toplam yumurta sayıları ÇeĢitler En az En çok Ortalama dikbaģ 61,00 107,00 76,00±8,61 a Ġnci 56,00 73,00 67,20±2,97 a Aziziye 59,00 77,00 66,40±3,57 a Er-99 46,00 86,00 65,80±6,51 a Gülümser 55,00 76,00 65,80±4,49 a Uzunulu 53,00 70,00 62,80±2,96 a Çağatay 53,00 74,00 62,80±3,62 a Aksu 49,00 75,00 62,80±5,40 a Hisar 57,00 65,00 62,40±1,47 a Akçin 49,00 77,00 60,60±5,18 a Canıtez 52,00 68,00 60,20±2,62 a YaĢa 05 40,00 69,00 60,20±5,15 a Cevdetbey 98 50,00 74,00 59,80±4,78 a Azkan 40,00 68,00 59,00±4,94 a Gökçe 44,00 62,00 55,40±3,22 a Küsmen 52,00 60,00 55,20±1,36 a IĢık 05 48,00 68,00 54,80±3,48 a

35 ÇeĢitlerin ovipozisyon süreleri bakımından karģılaģtırılması Zararlının farklı çeģitler üzerindeki oviposizyon süreleri ile ilgili verilerin LSD testine göre varyans analizleri yapılmıģ ve istatistiki bilgiler çizelge 4.7. de verilmiģtir. En kısa ovipozisyon süresi Küsmen ( 3,00± 0,00) ve en uzun oviposizyon süresi Er 99 ( 4,20±0,20) çeģitlerinde gerçekleģmiģtir. ÇeĢitler arasındaki farklılığın istatistiki olarak önemli düzeyde olmadığı gözlemlenmiģtir. Çizelge 4.7. Farklı nohut çeģitlerinde beslenen Callosobruchus maculatus (F.) un ovipozisyon süreleri(gün) ÇeĢitler En az En çok Ortalama Küsmen 3,00 3,00 3,00±0,00 a Azkan 2,00 4,00 3,20±0,37 a Uzunlu 3,00 4,00 3,40±0,24 a Akçin 3,00 4,00 3,40±0,24 a YaĢa05 3,00 4,00 3,60±0,24 a Canıtez 3,00 4,00 3,60±0,24 a Aksu 3,00 4,00 3,60±0,24 a Ġnci 3,00 4,00 3,80±0,20 a Cevdet bey 98 3,00 4,00 3,80±0,20 a Gökçe 3,00 5,00 3,80±0,37 a DikbaĢ 2,00 5,00 3,80±0,58 a IĢık 05 3,00 4,00 3,80±0,20 a Çağatay 3,00 5,00 4,00±0,31 a Aziziye 4,00 4,00 4,00±0,00 a Hisar 4,00 5,00 4,20±0,20 a Gülümser 4,00 5,00 4,20±0,20 a Er 99 4,00 5,00 4,20±0,20 a

36 ÇeĢitlerin postovipozisyon süreleri bakımından karģılaģtırılması Zararlının farklı çeģitler üzerindeki postovipozisyon süreleri ile ilgili verilerin LSD testine göre varyans analizleri yapılmıģ ve çizelge 4.8 de verilmiģtir. Verilere göre en uzun postoviposizyon süreleri 1,80±0,20 gün ile Küsmen, Akçin ve Azkan çeģitlerinde gerçekleģmiģtir. En kısa postovipozisyon süresi ise 1,00±0,32 gün ile Er 99 ve Gülümser çeģitleri olmuģtur. Ancak çeģitler arsındaki mevcut farklılık istatistiki olarak önemsiz bulunmuģtur. Çizelge 4.8. farklı nohut çeģitlerinde Callosobruchus maculatus (F.) un postovipozisyon süreleri (gün) ÇeĢitler En az En çok Ortalama Küsmen 1,00 2,00 1,80±0,20 a Akçin 1,00 2,00 1,80±0,20 a Azkan 1,00 2,00 1,80±0,20 a DikbaĢ 0,00 3,00 1,80±0,58 a Çağatay 1,00 2,00 1,60±0,24 a Canıtez 1,00 3,00 1,60±0,40 a Gökçe 0,00 3,00 1,40±0,51 a Aziziye 0,00 2,00 1,40±0,40 a Cevdet bey 98 1,00 2,00 1,40±0,24 a Uzunlu 1,00 2,00 1,20±0,20 a Aksu 1,00 2,00 1,20±0,20 a Hisar 1,00 2,00 1,20±0,20 a IĢık 05 1,00 2,00 1,20±0,20 a YaĢa 05 1,00 2,00 1,20±0,20 a Ġnci 1,00 2,00 1,20±0,20 a Er 99 0,00 2,00 1,00±0,32 a Gülümser 0,00 2,00 1,00±0,32 a

37 ÇeĢitlerin eģey oranları bakımından karģılaģtırılması ÇeĢitler üzerinde geliģen ergin bireyler cinsiyetlerine göre ayrılmıģ ve diģi/ erkek olacak Ģekilde eģey oranları hesaplanmıģtır. Verilerin LSD testine göre varyans analizleri yapılmıģ ve çizelge 4.9 da verilmiģtir. En yüksek eģey oranı Aksu (3,09±1,61), Gülümser (1,80±0,18) ve DikbaĢ (1,78± 0,23) çeģitlerinde görülmüģtür. En düģük eģey oranları ise Cevdet Bey (1,10±0,17), Aziziye (1,19±0,08) ve Hisar (1,25±0,15) çeģitlerinde gerçekleģmiģtir. ÇeĢitler arasında istatistiki olarak önemli bir farklılığın olmadığı gözlemlenmiģtir. Çizelge 4.9. Farklı nohut çeģitlerinde beslenen Callosobruchus maculatus (F.) un eģey oranları ÇeĢitler En az En çok Ortalama Aksu 1,37 9,52 3,09±1,61 a Gülümser 1,27 2,15 1,80±0,18 a DikbaĢ 1,21 2,63 1,78±0,23 a YaĢa 05 1,20 2,07 1,66±0,14 a Er 99 0,90 2,16 1,52±0,21 a Çağatay 1,11 2,72 1,52±0,30 a Akçin 1,05 1,83 1,49±0,13 a inci 0,86 2,36 1,48±0,25 a Küsmen 0,85 1,83 1,46±0,19 a Azkan 0,65 1,85 1,39±0,22 a IĢık 05 1,00 2,00 1,38±0,18 a Canıtez 0,87 1,80 1,35±0,17 a Uzunlu 1,22 1,50 1,32±0,05 a Gökçe 1,10 1,56 1,28±0,08 a Hisar 0,84 1,72 1,25±0,15 a Aziziye 0,95 1,38 1,19±0,08 a Cevdet bey 98 0,52 1,41 1,10±0,17 a

38 ÇeĢitlerin ergin ömürleri bakımından karģılaģtırılması Ergin ömürleri ilgili verilerin LSD testi ile varyans analizleri yapılmıģ istatistiki bilgiler çizelge 4.10 da verilmiģtir. En kısa ergin ömrü 6,20±1,30 gün ile Küsmen çeģidinde, en uzun ergin ömrü ise 6,60±0,89 gün ile Ġnci çeģidinde bulunmuģtur. Ancak çeģitler arasındaki fark istatistiki bakımdan önemsiz bulunmuģtur. Çizelge Farklı nohut çeģitlerinde Callosobruchus maculatus (F.) un ergin ömrü(gün) ÇeĢitler En az En çok Ortalama Küsmen 4 7 6,20± 1,30 a DikbaĢ 6 8 6,80± 0,83 a Gökçe 5 9 6,80± 1,78 a Akçin 7 9 7,60± 0,89 a Er ,20± 1,30 a Uzunlu 5 9 6,60± 1,51 a Aziziye 6 8 6,80± 0,83 a Çağatay 6 8 6,80± 0,83 a Gülümser 6 9 7,00± 1,22 a Cevdet bey ,80± 0,83 a Aksu 6 7 6,60± 0,54 a Canıtez 6 9 7,20± 1,30 a Azkan 6 7 6,80± 0,44 a Hisar 7 8 7,60± 0,67 a IĢık ,80± 0,44 a YaĢa ,20± 1,09 a Ġnci 6 8 6,60± 0,89 a

39 ÇeĢitlerin yumurta tercih durumlarının karģılaģtırılması Free-choice çalıģması sonucunda çeģitler arasında oldukça önemli farklılıklar çıkmıģ olup, istatistiki bilgiler çizelge 4.11 de verilmiģtir. Veriler göre en çok tercih edilen çeģitler Canıtez (67,00±14,10), DikbaĢ (63,20±6,30) ve Gökçe (60,60±6,48) olmuģtur. En az tercih edilen çeģitler ise Hisar (21,20±2,87), Aziziye (29,20±10,09), Cevdet Bey 98 (30,60±2,12) ve ıģık 05 (31,60±3,08) olarak gerçekleģmiģtir. Freechoice testinin sonuçları diğer çalıģmaların sonuçlarıyla büyük ölçüde paralellik göstermiģtir. Örneğin diğer parametrelerde (geliģen ergin sayısı, ağırlık kaybı vb.) en dayanıklı olarak görünen IĢık 05 ve Cevdet Bey 98 çeģitleri arasındaki tercih farklılığının önemli düzeyde olmadığı ve Hisar çeģidiyle beraber en az tercih edilen çeģitler olduğu görülmektedir. Benzer Ģekilde en fazla ergin geliģiminin görüldüğü çeģitler olan Canıtez, DikbaĢ ve Gökçe çeģitleri de en fazla tercih edilen çeģitler olmuģlardır. Ayrıca iri tanelerin daha fazla tercih edildiği gözlemlenmiģtir. Çizelge Callosobruchus maculatus (F.) un farklı nohut çeģitlerdeki tercih durumu (adet yumurta) ÇeĢitler En az En çok Ortalama Canıtez ,00±14,10 a DikbaĢ ,20± 6,30 ab Gökçe ,60± 6,48 abc YaĢa ,80± 3,04 abc Uzunlu ,00 ± 4,84 bcd Azkan ,60 ± 5,04 cd Ġnci ,00 ± 6,96 cde Er ,20 ± 3,12 def Akçin ,20 ± 7,36 defg Küsmen ,60 ± 5,14 efgh Gülümser ,20 ± 4,97 fghı Çağatay ,40 ± 4,69 ghı Aksu ,00 ± 7,51 hıj IĢık ,60 ± 3,08 hıj Cevdet bey ,60 ± 2,12 hıj Aziziye ,20 ± 10,09 ıj Hisar ,20 ±2,87 j

40 Hisar Aziziye Cevdet bey 98 Işık 05 Aksu Çağatay Gülümser Küsmen Akçin Er 99 İnci Azkan Uzunlu Yaşa 05 Gökçe Dikbaş Canıtez free- choice no-choice ġekil 4.18.Callosobruchus maculatus un free-choice ve no-choice durumlardaki yumurta sayıları

41 TartıĢma Endophagus böceklerin konukçuyu tanıma ve ayırt etme yeteneklerinin çok iyi olduğu bilinmektedir (Yang ve ark., 2006). Senegal de 80 varyete üzerinde yapılan bir çalıģmada çıkan ergin sayısında önemli farklılıklar bulunmuģtur (Seck, 1992). Yine Dick ve Creadland (1986) yaptıkları benzer bir çalıģmada geliģen ergin sayısı bakımından oldukça önemli farklılık olduğunu bildirmektedirler. ÇalıĢmamızda da 17 çeģit arasında ergin sayısı bakımından önemli farklılık olduğu gözlemlenmiģtir. En az ergin çıkıģı Cevdet Bey (31,40± 1,50), IĢık 05 (33,00±1,48) ve Hisar (35,00±2,26) çeģitlerinde gerçekleģirken en fazla ergin çıkıģı Canıtez (42,40±1,57), Gökçe (41,20±0,80) ve Gülümser (40,20±0,37) çeģitlerinde görülmüģtür. Benzer bir çalıģmada dayanıklı bir börülce çeģidi olan VC6089A üzerinde yaptıkları çalıģmada zararlı yumurtalarının ancak %4 ünün ergin olabildiğini ve aynı değerin hassas çeģitlerde ise %85 olduğunu belirlemiģlerdir. ÇalıĢmamızda da her çeģit üzerinde bırakılan 50 yumurtadan en az ergin çıkan Cevdet Bey de 31,40 adet (% 62,80), en fazla ergin çıkıģı Canıtez 42,40 (%84,80) olarak bulunmuģtur. Dayanıklılık çalıģmalarında bir çeģit ne kadar dayanıklı ise o ölçüde az bireyin geliģmesi, geliģme süresinin daha uzun olması, maksimum ergin çıkıģının daha ileri bir zamanda gerçekleģmesi, ergin çıkıģ periyodunun daha geniģ bir aralığa yayılması ve ağırlık kaybının daha az olması beklenmektedir. Bu açıdan bakıldığında çalıģmamızda en az ergin geliģen üç çeģit Cevdet Bey 98, IĢık 05 ve Hisar çeģitlerinden Cevdet Bey 98 in aynı zamanda en az ağırlık kaybına uğrayan çeģit olduğu ve geliģme süresi bakımından da yine en uzun geliģme süresine sahip çeģitlerden olduğu görülmektedir. Hisar çeģidinde ise ağırlık kaybı ve dayanıklılık bakımından ikinci sıradaki Çağatay la arasındaki fark önemsiz çıkmıģ ve geliģme süresi de Cevdet Bey le aynı olmuģtur. Benzer Ģekilde ıģık 05 ve Cevdet Bey le aynı geliģme süresine sahipken ağırlık kaybı bakımından en az ağırlık kaybına uğrayan çeģitlerden Küsmen le farkının önemsiz olduğu görülmektedir. Maksimum ergin çıkıģının olduğu gün bakımından karģılaģtırıldığında Cevdet Bey in dayanıklılık bakımından üçüncü olduğu, IĢık 05 ve Hisar çeģitlerinin arasındaki farkının önemsiz olduğu, ancak her iki çeģitte Cevdet Bey e göre biraz daha kısa olduğu anlaģılmaktadır. Dayanıklılık açısından bakıldığında en fazla ergin çıkan Canıtez in en fazla ağırlık kaybına uğrayan üçüncü çeģit olan YaĢa 05 ile farkının önemsiz olduğu ergin çıkıģ periyodu bakımından baģlardaki Uzunlu ve maksimum ergin çıkıģının olduğu gün

42 32 için bakıldığında dördüncü sıradaki DikbaĢ la önemsiz düzeyde farklı olduğu görülmektedir. Maksimum çıkıģ olduğu gününün erken oluģu ve geliģme süresinin kısalığıyla dikkati çeken Akçin çeģidinin anlaģılır Ģekilde ergin çıkıģ periyodu bakımından baģtan üçüncü olması ağırlık kaybı bakımından da baģtan dördüncü sırada olması, hassasiyetine iģaret etmektedir. Öte yandan geliģen ergin sayısı bakımından sonlarda olması bir çeliģki gibi görünmektedir. Ancak sözü edilen çeģidin diğerlerine nazaran tane iriliği bakımından ufak yapılı bir çeģit olması sebebiyle geliģme sırasındaki larva rekabetinin yüksek olmasına ve rekabeti kaybeden larvaların geliģememesine bağlanabilir. Tohum böceklerinin konukçu üzerindeki mevcut yumurta miktarını tanıyarak farklı düzeylerde yumurta koyduğu (Wilson 1988, Messina ve ark.,1992) ve C. maculatus un endophagus ve kozmopolit bir tür olarak, konukçunun türüne, miktarına, yüzeysel olarak büyüklüğüne ve üzerindeki yumurta sayısına bakarak yumurta koyma davranıģını hızlı bir Ģekilde ayarlama yeteneğinde olduğu gözlemlenmiģtir (Messina ve Renwick 1985, Mitchell,1975). Zararlının yumurta koyma davranıģında konukçu büyüklüğünü ayırt ederek daha iri taneleri tercih ettiği anlaģılmaktadır. Nitekim Yang ve Fushing (2008),yumurta sayısı üzerinde öncelikle konukçu büyüklüğünün daha sonra önceden bırakılmıģ yumurta sayısının etkili olduğunu belirtmektedirler. Credland ve ark (1986), daha ağır tanelerde beslenen erginlerin daha çok yumurta bırakacağını iddia etmektedirler ancak Sulehrie ve ark.(2003), 5 farklı çeģitle yaptıkları çalıģmada freechoice durumlarda pürüzsüz ve yüzey alanı fazla olan çeģitlerin daha fazla tercih edildiğini fakat no-choice durumlarda yumurta sayıları arasında fark olmadığı gözlemlemiģlerdir. Yine Shazali (1990) no-choice durumlarda fark olmadığını belirtmektedir. ÇalıĢmamızda da benzer durum görülmüģ ve no-choice durumlarda bırakılan yumurta sayıları arasındaki fark istatistikî olarak önemli bulunmamıģtır. Ancak önceki çalıģmalarda da görüldüğü gibi free-choice durumlarda çeģitler arasında önemli farklılıkların olduğu gözlemlenmiģtir. Ayrıca free-choice çalıģmamızın sonuçları geliģen ergin sayısı baģta olmak üzere diğer parametrelerin sonuçlarıyla büyük ölçüde paralel bulunmuģtur. ÇeĢitli parametrelerce ( geliģen ergin sayısı, ağırlık kaybı vb.) en dayanıklı görünen Cevdet Bey, IĢık 05 ve Hisar çeģitleri en az tercih edilen çeģitler olmuģlardır. En hassas görünen Canıtez, DikbaĢ ve Gökçe çeģitlerinin de en çok tercih

43 33 edilen çeģitler olduğu gözlemlenmiģtir. Yumurta bırakmak için daha fazla tercih edilen çeģitlerin aynı zamanda nispeten daha iri çeģitler olduğu anlaģılmıģtır. Ancak tüm bu çeģitler arasında no-choice durumlardaki yumurta sayısında istatistiki olarak önemli düzeyde bir farklılık olmadığı görülmektedir. Free-choice çalıģmasının en dikkat çeken bir diğer sonucu da en az tercih edilen Hisar çeģidinin tane renginin diğer çeģitlere nazaran koyu ve kızılımsı kahverengi bir renkte olmasıdır. Bu durum söz konusu çeģidin en az tercih edilmesinde bir faktör olarak değerlendirilebilir. Nitekim Chavan ve ark.(1997) da tane renginin yumurta bırakmayı etkilediğini söylemektedirler. ÇeĢitler arasında ovipozisyon ve postoviposizyon süreleri, ergin ömürleri ve eģey oranları arasındaki gözlemlenen farklılıklar ise istatistiki olarak önemsiz bulunmuģtur.

44 34 5.SONUÇ VE ÖNERĠLER Nohut yüksek besleyicilik özelliği sayesinde insan beslenmesinde vazgeçilmez gıdalar arasındadır. Fakat özellikle depolama aģamasında zararlı etmenler tarafından nitelik ve nicelik olarak kayba uğratılmaktadır. Sözü edilen bu zararları önlemek için çeģitli yollarla mücadele edilmektedir. Özellikle boģ depo ilaçlaması eskiden beri en sık kullanılan metot olmuģtur. Ancak insektisitlerin neden olduğu sosyo-ekonomik olumsuzluklar ve kamuoyunda geliģen bilinçlenme sebebiyle kimyasal olmayan kontrol yöntemleri üzerinde daha fazla durulmaya baģlanmıģtır. Bu bağlamda zararlılara dayanıklı çeģitlerin üretimde kullanılması en pratik yol olarak gözükmektedir. Nitekim farklı ülkelerden araģtırmacılar Callosobruchus maculatus a dayanıklılık bakımından nohut çeģitleri arasında önemli farklılıklar olduğunu bildirmektedirler. Türkiye de sertifikalı 17 farklı nohut çeģidi üzerindeki çalıģmamızda da, çeģitler arasında zararlıya dayanıklılık bakımından önemli farklılıkların olduğu gözlemlenmiģtir. Özellikle Cevdet Bey 98, Hisar ve IĢık 05 çeģitleri en az ergin çıkıģının olması, en az ağırlık kaybına uğramaları ve en önemlisi yumurta bırakmak için en az tercih edilmeleriyle diğer çeģitlere nazaran dayanıklı görünmektedir. Söz konusu çeģitlerin üretimlerinin özellikle zararlının yoğun olduğu yerlerde- teģvik edilmesi oluģan depolama kayıplarını azaltacak ve bu suretle ülke ekonomisine katkı sağlanacaktır.

45 35 6.LĠTERATÜR Alebeek, F.A.N Natural suppression of bruchid pests in stored cowpea (Vigna unguiculata (L.) in west africa. International Journal of Pest Management 42: Aldona Alfonso, H.M Effect of temperature on the development and mortality of the immature stages of Callosobruchus maculatus F. (Coleoptera: Bruchidae) in chick peas. Revista Colombiana de Entomologia, 9 (14) Amevoin, K., Glitho, I.A., Monge, J.P., Huignard, J Why Callosobruchus rhodesianus causes limited damage during storage of cowpea seeds in a tropical humid zone in Togo.Entomologia Experimentalis et Applicata 116: ,2005. Anonim, DĠE 2008 yılı tarımsal üretim verileri Baier, H., Webster, B.D Control of Acanthoscelides obtectus Say (Coleoptera: Bruchidae) in Phaseolus vulgaris L. seed stored on small farms: II. Germination and cooking time. J. Stored Prod. 25:1-8. Boeke, S.J., Loon, J.A., Huis, A., Dicke, M Host preference of Callosobruchus maculatus : a comparison of life history characteristics for three strains of beetles on two varieties of cowpea. Journal of Entomology 1439: Booker, R.H Observations on three bruchids associated with cowpea in northern Nigeria. Journal of Stored Product Research 3:1-15 Brown, L., And Downhower, J.F Analyses in behavioral ecology: A manual for lab. And field. Sinaver Associates Publishers, Sunderland, MA. Brower, J.H., Vail, P.V., Flinn, P.W Biological control. In: B. Subramanyam, D.W. Hagstrum(eds), Integrated Management of Insect in Stored Products. Marcel Dekker, Inc., New York, pp Caswell,G.H Damage to stored cowpea in the northern part of Nigeria. Samaru Journal of Agricultural Research 11: Credland, P.F., Dick, K.M., Wright, A.W Relationship between larval density, adult size and egg production in the cowpea seed beetle, Callosobruchus maculatus. Ecological Entomology 11: Credland,P.F Effects of host change on the fecundity and development of an unusual strain of Callosobruchus maculatus (F.)(Coleoptera: Bruchidae). J. Stored Prod. Res. 23: