TÜRKİYE'DE KIRSAL SANAYİNİN ÖNEMİ VE GELİŞİMİ

Transkript

1 TÜRKİYE'DE KIRSAL SANAYİNİN ÖNEMİ VE GELİŞİMİ Yrd.Doç.Dr. Bahattin ÇETİN* 1. GİRİŞ Geçtiğimiz son yılda dünyada oluşan değişimler, sosyal, politik ve ekonomik ilişkilerde yeni boyutların şekillenmesine neden olmuş, yaşanan bu değişimlere bağlı olarak ülkelerin ve bu arada ülkemizin de kalkınma politikalarını, yeni gelişmelere göre ve uluslararası etkileşimleri dikkate alarak düzenlemeleri zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Ülkemiz gibi gelişme yolundaki ülkelerde tarım sektörünün, ekonomideki ağırlığının bir uzantısı olarak sözüedilen yeni düzenlemelerdeki etkisi daha fazla olacak ve ekonomik kalkınmanın yeni hedefleri, tarım sektörünün de değişen duruma göre yeniden düzenlenmesi sonucunu beraberinde getirecektir. Doğal olarak ekonomik kalkınma bakımından sadece tarım sektörünün ele alınması yanlış olup tarımın yanısıra sanayi ve hizmetler sektörlerinin de entegre olarak geliştirilmesi gerekmektedir. Bu çalışmada, ülkemiz bakımından kırsal sanayinin önemi vurgulanmaya çalışılırken ağırlıklı olarak tarım ve sanayi sektörlerinin birbirleri ile etkileşimleri ve kalkınma üzerinde yaratabileceği etkiler ele alınmıştır. 2. KIRSAL SANAYİ KAVRAMI, KIRSAL SANAYİ'NİN KURULM ASININ SOSYO -EK O N O M İK GEREKLERİ Tarım sektörünün sanayi ile bütünleştirilmesini sağlama ve kalkınmanın daha hızlı gerçekleştirilebilmesi bakımlarından çok önemli işlevlere sahip bulunan kırsal sanayinin, birçok ülkede yeterince geliştirilememesi, kırsal ekonomilerin sanayi kesimi ile entegrasyonunu olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bu olumsuzluğun ortadan kaldırılabilmesi, kırsal olarak nitelendirilen alanlara tarım dışı diğer sektörlerin belirli düzeylerde yayılabilmesi ile olanaklı görülmektedir. Bu bağlamda «kırsal sanayi» özellikle gelişmekte olan ülkelerde kırsal nüfusun temel gereksinimlerini karşılamak, onlara ek ve gelir getirici istihdam olanakları yaratmak ve sonuçta yaşam düzeylerinin yükselmesini Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Bursa, 350

2 TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKONOMİSİ KONGRESL8-9 EYLÜL 1994 sağlamayı kendine amaç edinmiş, önemli bir ağırlıkla tarımsal hammaddelerden ve doğal kaynaklardan yararlanan ve onları değerlendiren tarıma dayalı üretim faaliyetleri ve bunun yanısıra büyük düzeyde teknik birikim gerektirmeyen tarım-dışı üretim faaliyetleri olarak tanımlanabilir. Kalkınma bakımından belirli aşamaları geçmiş ülkelerde kalkınmanın hızlandırılması ve elde edilen yararların kitlelere yayılabilmesi yönünden çok önemli fonksiyonlar yerine getirmiş bulunan kırsal sanayi; gelişme yolundaki ülkelerde sanayileşme ile birlikte ortaya çıkan kentleşme sürecinde olumsuz sosyal ve ekonomik yığılmaları önlemenin yapılabilir olmasından daha çok gerçekleştirilmesi mutlak bir gereksinim olduğu konusu günümüzde giderek artan ölçüde kabul görmekte ve başlıca şu nedenlerden dolayı ortaya çıkmaktadır: a) Tarım ve Tarım -D ışı Alanlarda Gelir ve Özellikleri Günümüzde iktisaden faal nüfusun % 50'sinden fazlasını çalıştıran tarım sektörü üretim kesimleri arasında tarım-dışı kesimlere göre kişi başına en düşük gelirin elde edildiği sektör durumundadır. Nitekim, Tablo 1 'den izlenebileceği gibi cari ve 1968 yılı fiyatlarına göre 1950 ile 1975 yılları arasında tarımda çalışanlar, oransal olarak tarım dışında çalışanların yaklaşık dörtte biri kadar gelir elde edebilirlerken, 1980 yılından itibaren bu oran yaklaşık yedide bire gerilemiştir. DİE'nün yaptığı «Gelir Dağılımı, 1987» adlı araştırma, kırsal alanda fertlerin sağladıkları tarım ve tarım-dışı gelirler toplamının birlikte en düşük gelir diliminde yoğunlaştığını ve kırsal alan hanehalkı fertlerinin kullanılabilir gelirinin, kentli gelirinin ancak % 62'sı kadar olduğunu ortaya koymaktadır Ote yandan, günümüzde kırsal alanda hayatını sürdüren nüfusun, gelirlerinin sağlandığı kaynakları dikkate aldığımızda ise tarım dışı gelirlerin hiç de azımsanmayacak düzeylere ulaştığını veya başka bir deyişle kırsal alanlarda yaşayanların gelirlerinin ancak yarısının tarımsal faaliyetten kaynaklandığını (%48.01) görmekteyiz (Tablo 2.) 351

3 TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ fl-9 EYLÜL 1994 Tablo 1. Türkiye'de Tarım ve Tarım-Dışı Sektörlerin Oranı Olarak Kişi Başına Gelir Yıllar 1968 Yılı Fiyatlarına Göre Tarım Geliri (%) Cari Fiyatlarla Tarım Geliri (%) Tarım Sektöründe Oransal Kişi Başına Gelir (%) , Kaynak: DİE, Hanehalkı İşgücü Anketleri ve Nüfus Sayımları. Tablo 2. Kırsal Alanda Elde Edilen Gelirin Türlerine Dağılımı Gelir Türleri % Tarımsal Maaş ve ücret Ticaret 9.25 Hizmet 5.64 Menkul Kıymet 0.39 Gayrimenkul 5.96 Tarım Dışı Üretim ( ) 3.70 Karşılıksız Gelir Kaynak: DİE-1987 Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketi Sonuçları*Gelir Dağılımı 1990, Ankara. Kırsal alan geliri türlerinde görülen bu çeşitlenmeye rağmen özellikle tarım dışı üretim gelirleri içerisinde yer alan imalat sanayi gelirlerindeki payın düşük olması sanayileşmenin gerçek anlamda kırsal Madencilik ve taşocakçılığı, İmalat sanayi, elektrik, gaz ve su, inşaat ve bayındırlık işlerini kapsar 352

4 alana yayılmamış olduğunun bir göstergesi olup bu bakımdan henüz yeterli bir gelişmenin varlığından sözelmek mümkün değildir. Kırsal alanda elde eoîlen gelirin yapısal durumu ile ilgili bu kısa değerlendirmelerin yanısıra dikkat çekici bir diğer konu ise kırsal alanda fert başına kullanılabilir gelir düzeyinin son derece düşük olmasıdır. Nitekim kırsal alanda yaşayan toplam kışının yaklaşık % 57'lık bir kısmını meydana getiren kişinin elde ettiği kullanılabilir fert başına geliri, sözkonusu yıl için tarım ve orman kesiminde çalışanlar için saptanan asgari ücretin ( TL) altında aylık ortalama gelir elde ettiği anlaşılmaktadır (Tablo 3.) Tablo 3. Kırsal Alanda Kişi Başına Aylık Kullanılabilir Gelirin Dağılımı Aylık Ortalama Gelir (TL) Hane Halkı Kışı Sayısı % Kırsal Alanda Yaşayanlar Toplamı Kaynak: DİE-1987 Manehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketi Sonuçları-Gelfr Dağılımı 1990, Ankara. Bu haiiyle, kırsal alanda yaşayan vatandaşlarımızın % 57 gibi önemli bir kısmı tarafından elde edilen ortalama gelir, çalışmakta olan bir kişinin gıda, konut, giyim, sağlık ulaşım ve kültür gibi zorunlu gereksinimlerini günün geçerli fiyatlarından en az (asgari) düzeyde karşılamaya yetecek ücret olarak tanımlanan asgari ücretin dahi altında bulunmaktadır Bu değerlendirmenin yanısıra sadece yaşaması için gerekli kaloriyi alabilmek esasından hareketle hesaplanan TL'lik fakirlik sınırının dahi altında yaşayan toplam kırsal nüfusun yaklaşık % 14'lük bir kısmının ( kişi) varlığı çok daha düşündürücüdür 3 5 3

5 TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKONOMİSİ KONGRESİ 8-9 EYLÜL 133i b) Tarım İşletmelerimizin Durumu, Düşük Emek Verimi ve İç Ticaret Hadleri Türkiye'de tarım işletm elerinin sayılarında ve genişliklerinde zamanla meydana gelen değişmelerde kırsal kesimde emek verim inin arttırılması ve rasyonel davranışı engelleyici biçimde gelişm e gösterm iştir, Nitekim, 1952'de mevcut 2.5 milyon tarım işletmesi 1980 yılındaki sayımlara göre 4 milyonu geçm iş 1991 yılı sayım larına göre ise 'e yükselmiştir. Ülkemizde tarım işletmelerinin çok yüksek olan sayısı, kalabalık ailelerin ücretsiz işgücü ile çalışan küçük boyutlu aile işletm eleri özelliğini ortaya çıkarm aktadır (Tablo 4.). 354

6 Tablo 4. Türkiye'de Tarımsal Hanelerin ve Toprakların Dağılımı İşletme Büyüklüğü (da) Haneler Toprak % % Haneler % Toprak % Haneler Toprak % % Toplam Kaynak: DİE Tarım Sayımları. Tablodan izlenebileceği gibi 1991 sayımına göre ülkemizde işletmelerin % 67'si 50 dekar ve daha küçük arazi işlemektedir. Bu hanelerin işlediği alan toplam tarım topraklarının ancak % 22.1'idir. Büyük işletme kabul edilen 201 dekar ve daha büyük arazi işleyen işletmelerse toplamın ancak % 5.3'üdür ve toplam tarım arazisinin % 36.9'unu kullanmaktadır. Bu değerlere göre küçük işletmelerde arazi üzerindeki nüfus baskısının çok daha yoğun olduğu ifade edilebilir. Doğal olarak özellikle küçük işletmeler üzerindeki bu nüfus baskısı ve tarımsal faaliyetin mevsimlik faaliyet olması-eğer tarım veya tarım-dışı iş olanakları yoksa- gizli işsizlik ve emek veriminin düşüklüğünü ortaya çıkarmaktadır. Esasen ülkemizde tarım kesiminde yaygın olan geleneksel istihdam şekli kendi hesabına ve ücretsiz aile işgücüyle çalışma-emek verimini düşürme pahasına çalışan kişi sayısını şişirme eğiliminde olup ülkemiz tarım işletmelerinin önemli bir kısmını oluşturan küçük aile işletmeleri de bu şişkinliği kaldırabilecek çerçeveye yardımcı olmaktadır yılı hanehalkı işgücü anketi sonuçlarına göre tarım kesiminde istihdam edilen 9.5 milyon kişinin % 64'ü ücretsiz aile işçisi durumundadır. Eksik istihdamda gözükenlerin toplamı ise kişi olup bunların yaklaşık % 25'i ücretsiz aile işçisi, % 37 si ise kendi hesabına çalışanlardan oluşmaktadır. Ücretsiz aile işçisi konumundaki yaklaşık 5.8 milyon kişinin verimli emek kullanımından söz etmek güç olup tarım kesiminde çalışan 3 5 5

7 9.5 milyon kişinin yaklaşık yarısı eksik istihdamda ve göç etmeye aday bir görünüm arz etmektedir. Öte yandan kırsal alanda halen büyük bir öneme, sahip olan tarımsal faaliyet sonucu elde edilen ürünlerin fiyatlarının tarım-dışı ürünlerin fiyatlarına nazaran daha düşük seyretmesi veya iç ticaret hadlerinin neredeyse yılları arasını kapsayan dönemde bazı istisna yıllar haricinde sürekli tarımın aleyhine seyretmesi kırsal alanda refahın göreceli olarak azalmaya devam ettiğini göstermektedir. ÜlkpmiTrio aıanıarırn, son sınırlarına gelmiş olması, küçülen tarımsal işletmeler ve bağlı Colarak çoğalan topraksızlar, nüfus baskısı sonucu göreceli olarak düşen ermek ve toprak verimi ve buna bağlı olarak kırsal alanda elde edilen gelir düzeyinin düşüklüğü tarım kesimi aleyhine uzun bir süredir seyreden fiy/atlar, sık olarak kaldırılması veya azaltılması tartışılan tarımsal destekler kentlere göçlerin zorladığı şehirleşme olgusu gibi olumsuz gelişmeleri sadece tarım ekonomisi boyutlarıyla çözümlemenin mümkürn olamayacağı ve sözkonusu olumsuzlukların, tarım dışı ekonomnik faaliyetlerin kırsal alanda yaygınlaştırılması ve tarım kesimini sanayi ile bütünleştirmek yoluyla enaza indirilebileceği anlaşılmaktadır. Bu nedfenlerle, DİE'nin tahminlerine göre 2010 yılında yaklaşık 25 milyon insanlımızın yaşayacağı kırsal kesimde refah düzeyinin yükseltilmesi bakımıncdan kırsal sanayileşmenin önemi ortaya çıkmaktadır. 3. TÜRKİYE'DE KIRSAL SANAYİ Ülkemizde nüfusu 2000'den az olan yerleşim alanlarında sanayi ve hizmetler faaliyetlerinde çalışmakta olan nüfusun giderek büyüdüğü görülmektedir. Nitekim, Tablo 5 'den görülebileceği gibi tarım dışı sektörlerde istihdam edilenlerin sayısı arası on yıllık dönemde yaklaşık % 23 oranında bir artış göstermiştir. Ortaya çıkan bu gelişmede imalat sanayi içerisinde en fazla artışın gıda, içki ve tütün sanayinde gerçekleşmiş olması da dikkati çeken bir diğer konudur. Kırsal kesimde yaklaşık 1 milyon kişiye istihdam olanağı sağlayan tarım dışı faaliyetlerde ortaya çıkan bu gelişme olumlu bir durumu yansıtmakta ise de yeterli olduğu ve belirli bir plan ve strateji içerisinde gelişmelerin devam ettiği konusunda kesin şeyler söylenemez. Ancak ülkemizde kırsal alanlarda tarım dışı ekonomik faaliyetlerin giderek önemini arttırdığı ve sanayi dalı olarak da imalat sanayinin küçümsenmeyecek bir gelişme potansiyeli taşıdığı, sanayi yapısı ve nüvesinin bulunduğu ve bunlardan hareketle kırsal alanlarda yaşayan insanların refah düzeyini yükseltebilecek ortama sahip olduğumuz ifade edilebilir. Bunu değerlendirmek bakımından ülkemizde kırsal sanayilerin gelişmesi konusu öncelikle doğal dinamikler çerçevesinde özellikle tarımın sanayileşmesi olarak ele alınabilir Ülkemizde mevcut tarım-sanayı 3 5 6

8 ilişkilerini oldukça anlamlı bir şekilde ortaya koyan imalat sanayi istatistiklerine göre 1989 yılında imalat sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin önemli bir çoğunluğu (% 50.01' i ) tarıma dayalı sanayidir. Öte yandan yaratılan katma değer bakımından tarıma dayalı sanayi % 36.86'lık payı ile imalat sanayi içersinde ağırlıklı bir öneme sahip bulunmaktadır ve esasen yaratılan katma değerin önemli bir kısmı (% 16.64) gıda-içki ve tütün sanayi gibi faaliyetlerden elde edilmektedir. Tablo 5. Nüfusu 2000'den Az Yerleşme Yerlerinde Tarım Dışı Sektörlerde İktisadi Faaliyet Kollarına Göre Çalışanlar Sayısı İktisadi Faaliyet Kolu 1975 Yılında Çalışanlar Sayısı 1985 Yılında Çalışanlar Sayısı Artış Oranı 1975/85 <%) jstihraç Sanayi imalat Sanayi Gıda, İçki ve Tütün Sanayi Dokuma,Giyim Eşya, ve Deri Sn Orman Ürünleri ve Mobilya Kağıt, Kağıt Ür. ve Basım Kimya, Petrol, Kömür, Kauçuk ve Plastik Mam.San. -Taş ve Toprağa Day.San Metal Ana San Metal Eşya Makina ve Tech Ulaş.Aracı, İlmi ve Mesl. Ölçme Aletleri Diğer İmalat Elektrik, Gaz, Su İnşaat ve Bayındırlık İşleri Toptan ve Perakende Ticaret Lokanta ve Oteller -Ulaşt. Haberleşme ve Dep Mali Kur., Sigorta, Taşınmaz Mallara Ait İşler -Toplum Hizm.Sosy.ve Kişisel Hiz İyi Tanımlanmamış Faal Toplam Kaynak: Genel Nüfus Sayımları-Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri.l975 ve 1985, DİE. Diğer yandan ülkemizde tarım ürünlerinin dışsatımımızdaki payı yıllar itibariyle azalırken tarıma dayalı sanayi ürünleri ihracatının giderek arttığı ve toplam içerisinde yaklaşık % 10 gibi sabit bir değere ulaştığı da 357

9 TÜRKİYE BİRİNCİ TARIM EKO NO M İSİ KO NGRESİ 8-9 FY1 ÜL 1994 gözlenmektedir. Buna ilaveten tarım a dayalı olmayan faaliyetlerinde giderek kırsal alanda yer almaya, istihdam sağlamaya başladığı gözlenmekte ise de bu alanda kaydedilen gelişm eler tarımsal hammaddeye dayalı sanayilere nazaran daha azdır. Gerçekte ülkemiz gelişme yolunda birçok ülkede yapılan yanlışa -kentlerde kurulmuş çok büyük ölçekli işletmeler ve ihmal edilen kırsal alan- bir ölçüde düşmekle birlikte halen kalkınmayı kırsal alana yayan ve sektörlerin birbiriyle entegre bir şekilde gelişm esini sağlayabilecek şansa sahip bulunm aktadır. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Kalkınma ve gelişmeyi bir bütün olarak kabul ettiğimizde genel ekonominin üç ana sektörü olan tarım, sanayi ve hizmet kesim lerinin birbirlerine neden sonuç ilişkisi ile bağımlı olduklarını söylebiliriz. Dolayısıyla bir ülke veya ülkenin belirli bir bölgesindeki gelişmeden söz açıldığında üç ana sektörün ağırlıklarını, zaman ve yer kavramlarını da dikkate alarak kalkınma plan ve programları ile yatırım politikalarına yön verilmesi son derece büyük önem arzetmektedir. Bu noktada doğal olarak ülkelerin kalkınma bakım ından ihtiyaç ve tercihleri önemli olmakla birlikte kırsal alanın var olan potansiyelinin kalkınmanın etkin bir aracı olarak kullanılabileceği konusunu dikkatten kaçırm am ak gereklidir. Makro düzeyde kalkınma plan ve programlarına bağlı olarak yatırım politikalarının şekillendirilmesi ve alt organizasyonların oluşturulması genellikle çözülmesi gerekli önemli bir sorun iken, mikro düzeyde, bu sanayileri oluşturup yönlendirecek ve yönetecek olan yenilikçi girişimcilerin bulunması ve yetiştirilmeleri kırsal sanayilerin geliştirilebilmeleri, tarım-tarım dışı sektörlerin birbirleriyle entegrasyonu ve sonuçta kalkınm anın hızlandırılm ası açısından büyük önem taşım aktadır. Özetle denilebilirki, ülkemiz çeşitli teşvik yöntemleri kullanarak tarımsal sanayileşmeyi kırsal alana olabildiğince yaymalı ve bir anlamda atıl olarak duran kaynaklarını harekete geçirmelidir. 358

10 KAYNAKLAR Çetin, B. (1988). «Tarıma Dayalı Sanayiin Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Gelişimi». MPM Verimlilik Dergisi 1988/4, Ankara. Çetin, B. (1993). «Türkiye'de Tarıma Dayalı Sanayiinin Gelişimi ve Tarımsal Üretim Üzerine Etkileri» MPM Verimlilik Dergisi 1993/4, Ankara. DPT, VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı, 1989, Ankara. DPT, (1993). «Kırsal Sanayi Ö.İ.K. Raporu 3.Taslak, Ankara. Erdoğan, İ. (1993). «Kırsal Sanayiin Örgütlenmesi ve Yönetim şekli» DPT Kırsal Sanayi Sempozyumu, 6-8 Nisan, Ankara. Eren, T. (1993). «Kırsal Sanayi ve Malkara Uygulaması» DPT, Kırsal Sanayi Sempozyumu, 6-8 Nisan, Ankara. Güneş, T.(1991) «Makro Ekonomik Yaklaşımlar Açısından Arası Tarım Sanayi İlişkileri» TMMOB Zir.Müh.Odası, Türkiye Tarımı, Ankara. Işıklı, E. (1992). «Kırsal Kalkınma-Tarım İşletmelerinin Desteklenmesi ve Türkiye'deki Uygulamalar», Ankara. Taraklı, D.(1993). «Kalkınma, Tarım ve Sanayi ilişkileri» DPT, Kırsal Sanayi Sempozyumu, 6-8 Nisan, Ankara. United Nations (UN)(1987) «Industrialization and Rural Development», New York. Weitz, R. and Rokach, A. (1968). «Agricultural Development Planning and Implementation», Dordrecht-Holland. Weitz, R. (1979). «Integrated Rural Development» Seftlement Study Centre Public 28, Rehovot-lsrael. 359