EGE COĞRAFYA DERGİSİ

Transkript

1 51 Ege Coğrafya Dergisi, 25/1 (2016), 51-66, İzmir Aegean Geographical Journal, 25/1 (2016), 51-66, Izmir TURKEY EGE VE AKDENİZ KIYILARIMIZDA PALEOCOĞRAFYA - JEOARKEOLOJİ ARAŞTIRMALARI Paleogeographical - Geoarchaeological Research on the Aegean-Mediterranean Coast of Turkey Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Bornova, İzmir ertug.oner@ege.edu.tr Abstract Aim of this study, is the changes of geographical environment of the Aegean and Mediterranean coasts of Turkey in the Holocene, using various examples from our studies around some ancient settlements. Sedimentological and paleontological analyses were performed on the samples derived from core drillings on the alluvial plains, and changing environmental characteristics were determined. The sea level which was about -130 m in the last glacial period, rose nearly to the present level in the Mid-Holocene (About years ago) and formed bays and gulfs on the mouths of rivers. By the end of rapid sea-level rise in the Mid-Holocene, the bays and gulfs started to be filled up by alluvial deposits and the coastlines prograded. Thus, the ancient harbours which had been established on the coasts of former bays in the mouths of big rivers, silted up gradually and lost their importance. Our paleogeographical and geoarchaeological research on some of such archaeological sites, contributed valuable interpretations to understand relation between geographical changes and cultural development. Geoarcheological and paleogeographical research makes a great contribution to archaeology. Keywords: Aegean Sea, Mediterranean Sea, Paleogeography, Geoarcheology. Öz Bu çal şmada, Ege ve Akdeniz k y lar m zda Holosen de meydana gelen doğal çevre değişmeleri ile ilgili değerlendirmelerimize, baz antik yerleşmeler çevresinde yapt ğ m z araşt rmalardan örnekler verilecektir. Bu k y lar m zdaki alüvyal alanlarda delgi sondajlar ile sediman örnekleri al narak, laboratuvar ortam nda sedimantolojik ve paleontolojik analizleri yap lm ş, birikim alanlar n n değişen doğal ortam özellikleri belirlenmiştir. Tarihleme yap labildiği ölçüde, bu değişmelerin zaman verilmiştir. Son buzul çağ nda -130 metrelerde olan Dünya denizlerinin seviyesi, Orta Holosen e

2 52 (Günümüzden yaklaş k y l önce) kadar bugünkü seviyesine yükselmiş, özellikle akarsu ağ zlar na karş l k gelen alçak k y larda iç kesimlere sokulup koy ve körfezler oluşturmuştur. Orta Holosen de deniz seviyesi yükselmesinin durmas yla bu koy ve körfezler alüvyonlarla dolarak k y çizgisi deniz yönünde ilerlemiştir. Bu dönemlerde liman kentleri olarak kurulan eski yerleşmeler, giderek k y çizgisinden içerilerde kalm ş ve önemlerini kaybetmişlerdir. Paleocoğrafya ve jeoarkeolojik araşt rmalar m zla ortaya koyduğumuz ve bu gelişmeleri ayr nt l olarak aç klayan bulgular m z, günümüzde baz kesimleri alüvyonlarla örtülen bu tip antik yerleşmelerde süren arkeolojik kaz çal şmalar na katk lar sağlam şt r. Anahtar Sözcükler: Ege Denizi, Akdeniz, Paleocoğrafya, Jeoarkeoloji. Giriş Coğrafya, yeryüzünü ve insanlarla doğal çevreleri aras ndaki ilişki ve etkileşimi inceleyen bir bilim alan d r. İnsanlar, yerleşmeleriyle birlikte geliştirdikleri medeniyet sürecinde, coğrafi çevrelerinden etkilenmiş ve çevrelerini etkilemişlerdir. Arkeoloji, insanlar n hayatlar n sürdürmek için ürettikleri her türlü alet, araç, yap gibi materyalin (maddi varl ğ n, yap tlar n) bugüne ulaşan kal nt lar n inceleyerek insanl ğ n kültürel geçmişini, değişim ve gelişimini araşt ran bir bilim alan d r. Günümüzde bu amaçla yap lan çal şmalarda birçok bilim alan n n katk lar ndan yararlan lmaktad r. Jeoarkeoloji ad alt nda toplanan bu katk lar n önemli bir k sm n eski insanlar n dönemlerindeki coğrafi çevre özelliklerinin belirlenmesi araşt rmalar oluşturur. Bu araşt rmalar, geçmişin coğrafyas n ifade eden Paleocoğrafya kavram içinde değerlendirilir. İnsan n var olduğu jeolojik zaman yani Kuvaterner, yerşekillerinin değişimi aç s ndan k sa say labilecek bir dönemdir. Hele, insan n yerleşik döneme geçmesi ve günümüze ulaşabilecek kal nt lar oluşturduğu Holosen ise daha k sa bir zaman dilimidir. Son buzul döneminden günümüzdeki l man iklim şartlar na geçişi oluşturan buzul sonras çağ yani Holosen son y ll k zaman kapsar. Bu süre insan n bir yere yerleşip medeniyetler kurmaya başlad ğ Neolitik çağla uyumludur. İnsan n doğal çevre değişimlerinden en fazla etkilendiği dönem olabilecek Holosen de büyük boyutlu yerşekli değişmeleri olmas beklenmemekle birlikte, yine de önemli jeomorfolojik doğal çevre değişmeleri olmuştur. Daha çok alüvyal alanlarda gözlenen bu değişmeler, insanlar ve medeniyetlerini etkilemiştir. Bunun yan nda, iç kuvvetlere bağl oluşan volkanik etkinlikler, depremler ve bunlar n neden olduğu tsunami olaylar gibi h zl değişmeler sonucu büyük medeniyetler sona erebilmiştir. Kuşkusuz, jeomorfolojik değişmeler kadar, iklimdeki değişmeler de insan yaşam n önemli ölçüde etkilemiştir. Ayr ca, iklim değişmelerinin yerşekilleri üzerinde etkileri de önemlidir. Özellikle Kuaterner in büyük bir k sm n oluşturan Pleistosen de (yaklaş k son 2,5 milyon y l) küresel iklim değişmelerine bağl buzul ve buzul aras çağlar ortaya ç km ş, canl lar n ve dolay s yla insanlar n önemli ölçüde yaşam biçimleri değişmiştir. Son buzul maksimumunda (MIS 2: Günümüzden yaklaş k 20 bin y l önce) -130 metrelerde olan deniz seviyesi, bundan sonra yükselmeye başlam ş ve günümüzden 7-6 bin y l önce bugünkü seviyesine ulaşm şt r (Waelbroeck vd., 2002; Brückner vd., 2010 ve Kayan, 2012). Bu dönemde alçak k y larda k y çizgisi karaya doğru h zl bir şekilde ilerlemiş koy ve körfezler oluşmuştur. Deniz seviyesi yükselmesi durunca, bu kez alüvyonlarla dolma sonucu, k y çizgisi tersine, denize doğru ilerleme göstermiştir. Bu süreç içinde eski koy ve körfezlerin k y lar nda kurulan o döneme ait liman kentleri, alüvyal boğulma sonucu k y dan giderek içeride kalm şlar, doğal çevreleri değişmiş ve liman işlevlerini kaybettikleri için önemlerini yitirmişlerdir (Kayan 1988; Öner ve Akbulut, 2015). Bütün bu doğal olaylara bağl çevre değişmeleri, günümüz şartlar nda araşt rmalar n sürdüren prehistorya ve arkeoloji bilimleri aç s ndan önemlidir. Bugün ulaşt klar eski insanlara ait buluntular, o zamanki çevre şartlar nda değerlendirmek, düşünebilmek belki de hayal etmek bu konularda çal şan araşt rmac lar için çok önemlidir. Fiziki çevrede meydana gelen değişmelerin belirlenmesinde, aş nan yüksek kesimlerin ve buna karş l k çukur alanlarda oluşan

3 Ege ve Akdeniz K y lar m zda Paleocoğrafya - Jeoarkeoloji Araşt rmalar Paleogeographical - Geoarchaeological Research on the Aegean-Mediterranean Coast of Turkey alüvyal-kolüvyal dolgular şeklindeki birikim materyallerinin incelenip aş nma ve birikme ortamlar ndan elde edilen bilgilerin karş l kl olarak yorumlanmas önemlidir. Bu şekilde eski yerleşmeler ve çevrelerinde binlerce y lda doğal çevrenin nas l değiştiğini ve insanlar n bu değişimden nas l etkilendiğini anlamak mümkündür. Böylece eskiye ait coğrafi şartlar n belirlenmesi yani paleocoğrafya özelliklerinin ortaya konmas için, birikim alanlar ndaki alüvyal karakterli sedimanlar n ayr nt l olarak incelenmesi gerekir. Bu dolgular henüz aş nmad klar ve iç özellikleri gözlenemediği için ancak sondajlar ile alüvyal düzlüklerin alt ndaki farkl dolgular n araşt r lmas mümkün olmaktad r. Alüvyal jeomorfoloji araşt rmalar nda kulland ğ m z delgi sondajlar, el burgusu şeklinde insan gücüne dayanan Eijkelkamp burgu tak m ile 2 zamanl benzin motorlu vurma başl kl Atlas Copco Cobra 248 ve Mk1 tipi kompresör tabancas d r. El burgular nda 20 cm lik uçlarla el gücü ile çevirip alüvyon içinde örnek alarak ilerlemek mümkündür (Şekil 1). Bu yöntemle bir günde uygun zeminde 10 metre kadar derine inilebilir. Benzin motorlu Cobra larla ise bir girişte yar aç k uçlarla 1 metrelik sediman örneği al nabilmektedir (Şekil 2). El burgular yine insan gücü ile geri çekilirken, kompresörle çak lan 1 metrelik uçlar, benzin motorlu hidrolik çekicilerle yukar ya al nmaktad r. El burgusu sondaj tak m ile 10 ila 12 metrelere inilmesi normal olarak mümkünken, Cobra kompresör tabancas ile 35 metre derinlere 2-3 günde inilebilmekte ve sediman örneği al nabilmektedir. Arazide sondajlarla al nan sediman örnekleri renk özellikleri değişmeden ayn anda resimleri çekilir, değişik her birimi temsil eden örnekler al n r, düzenli olarak etiketlenir ve özenle torbalan p Alüvyal Jeomorfoloji laboratuvar m za taş n r (Şekil 3). Ege Üniversitesi Coğrafya Bölümü Alüvyal Jeomorfoloji laboratuvar m za düzenli olarak taş nan sondaj örneklerine, burada tane boyu analizi, kimyasal analizler ve paleontolojik analizler olmak üzere bir dizi analiz uygulan r (Şekil 4). Tane boyu özellikleri, o taneleri taş yan, işleyen, biriktiren güçler ile birikim ortam n n özellikleri ve zaman içinde geçirdiği değişimler hakk nda bilgi verir. Karbonat oran, ph ve tuzluluk vb. gibi kimyasal özellikler yine birikim ortam n yorumlamada önemlidir. Bunun gibi sediman n içerdiği organik ve inorganik kal nt lar, birikim ortam n n hangi bölümlerinin zaman içinde nas l özelliklere sahip olduğunu iyi yans t r. Özellikle mevcut makro ve mikro fosiller tan nabildiği takdirde, o ortam çok iyi tan mlar. Paleontolojik aç dan bentik foraminiferler ve ostrakodlar gibi yaşam ortam nda ölmüş ve taş nmam ş mikro fosiller çok önemlidir (Şekil 4). Benzer şekilde, sediman içinde bulunan insan n kulland ğ malzemelere ait parça ve k r nt lar, jeoarkeolojik yorumlar aç s ndan son derece önemlidir (Şekil 4). Böylece, çevrede insanlar n yaşad ğ ve o ortama ilk olarak ne zaman yerleştikleri ve geçen sürede olan değişmeler hakk nda yorum yapma f rsat doğar. Bu çal şmalar m zda çoğunlukla delgi sondaj yöntemleri kullan lm şt r. Arazideki sondaj çal şmalar sonucu al nan örneklerin laboratuvar analizleri tamamland ktan sonra artan sedimanlar yine düzenli olarak torbalan p her bir sondaja ait kasalara konarak Fakültemiz zemin kat ndaki iki ayr depo laboratuvar m zda sistemli olarak korunur. Daha sonra gerekli olabilecek analizler ve kontroller için istenildiğinde her bir sondaj örneğine kolayca ulaş labilir. Bu depolar m zda toplamda say s bine yaklaşan sondaja ait binlerce sediman örneği düzenli olarak korunmaktad r (Şekil 6). Arazide sondaj s ras nda tutulan notlar, al nan resimler ve laboratuvar analizleri sonuçlar na göre her bir sondaj noktas nda değerlendirilen düşey doğrultudaki veriler bilgisayar ortam nda loglar halinde işlenir ve ayn doğrultuda bulunan sondajlar ölçek dahilinde bir araya getirilip kesitler oluşturulur (Şekil 7). Haz rlanan kesitler yard m yla da o alandaki paleocoğrafik gelişim haritalar haz rlan r (Şekil 7). Bu çal şmalarda, coğrafi çevrede meydana gelen değişmelerin tarihlendirilmesi büyük önem taş r. Ancak bunun için özel laboratuvarlarda yap labilen 14 C gibi analizlere gerek vard r. Olanaklar m z ölçüsünde bu gereksinim sağlanabilmektedir. Paleocoğrafya araşt rmalar n n, jeoarkeoloji kapsam nda arkeolojiye olan katk lar yan nda, geçmiş dönemlerdeki coğrafi çevre değişmelerinden hareketle, gelecekte olabilecek bu tür değişmelerin olumlu ya da olumsuz etkilerini yorumlamak ve gerekli önlemleri alabilmek aç s ndan da önemi büyüktür. 53

4 54 PALEOCOĞRAFYA VE JEOARKEOLOJİ ARAŞTIRMALARINA ÖRNEKLER Ege ve Akdeniz k y lar m zdaki paleocoğrafya araşt rmalar m z çoğunlukla arkeolojik kaz alanlar nda gerçekleşmiştir. Bunun nedeni yukar da aç kland ğ üzere, bir yörenin paleocoğrafya özelliklerinin oradaki arkeolojik çal şmalar için önemli olmas d r. Arkeologlar çal şt klar eski yerleşim bölgelerinin binlerce y l önceki coğrafi özelliklerini bilmek isterler. Bu nedenle çal şmalar m z n sonuçlar onlar için önemlidir. Değişen doğal şartlar içinde insan n varl ğ da coğrafya, dolay s yla da paleocoğrafya çal şmalar için gereklidir. Bu karş l kl ilişkiler nedeniyle çal şmalar m z daha çok arkeolojik alanlarda yoğunlaşm şt r. Paleocoğrafya sonuçlar m z jeoarkeolojik aç dan yorumlanarak arkeolojik araşt rmalara katk lar sağlamaktad r. Aşağ da bu amaçla Ege ve Akdeniz k y lar m zda gerçekleştirdiğimiz çal şmalardan seçilmiş örnekler verilmiştir. Karamenderes Deltas ve Troia (Çanakkale) Troia, Çanakkale Boğaz n n Ege Denizine aç ld ğ kesimin güneyinde, Karamenderes delta ovas n n doğusundaki alçak bir s rt n ucunda bulunur (Şekil 8). Homeros, 3250 y l önceki Troia çevresini İliada da ayr nt l olarak tan tm şt r. İlyada da anlat lan savaşlar s ras ndaki k y çizgisi, savaş limanlar ve savaş alanlar, bugünün coğrafyas na bak larak değerlendirilemeyeceği gibi o döneme ait yüzey bugün metrelerce alüvyonun alt nda bulunur (Şekil 8) (Kayan, 2001; 2005; 2006 ve 2009; Kayan vd., 2003). Troia ve çevresinin paleocoğrafya özelliklerini belirlemek amac yla Karamenderes deltas ve Beşik koyunda 300 den fazla sondaj yap lm şt r. Bunlardan sağlanan verilere dayan larak da son 7000 y ll k dönemdeki jeomorfolojik gelişim ayr nt l olarak belirlenmiştir (Şekil 8). Son buzul çağ nda alçalan denizin, Holosen de h zla yükselerek önce Çanakkale Boğaz na, yaklaş k y l kadar önce de Karamenderes rmağ n n ağ z kesiminden güneye doğru sokulduğu, sonra da bütün vadiyi kaplad ğ belirlenmiştir. Günümüzden y l kadar önce, bugünkü Karamenderes vadisinin aşağ (Troia bat s ) kesiminde, güneyde P narbaş - Mahmudiye yak nlar na kadar sokulan bir rmak ağz körfezinin oluştuğu anlaş lm şt r (Şekil 8). Deniz seviyesi yükselmesi 6000 y l kadar önce sona ermiş ve sonraki dönemde bu körfez Karamenderes in alüvyonlar ile dolarak k y çizgisi bu kez kuzeye doğru çekilip bugünkü ova şekillenmiştir. Bu paleocoğrafik gelişim süresinde Homeros un anlatt ğ savaşlar s ras nda, k y çizgisinin Troia s rt n n bat s nda bulunduğu ve bat daki liman olas l ğ tart ş lan girintilerin bu dönemde karasal ortamlar haline geldiği belirlenmiştir (Kayan, 1995; 2002; 2005; 2006) (Şekil 8). Gökçeada Büyükdere Vadisi ve Yeni Bademli Höyüğü (Çanakkale) Gökçeada n n kuzeydoğusunda, Büyükdere vadisinin aşağ bölümünde yer alan 5000 y ll k Yeni Bademli Höyüğü ve çevresinde, alüvyal jeomorfoloji çal şmalar m z kapsam nda en derini 35 metreyi bulan 44 adet alüvyon sondaj yap lm şt r. Böylece, Yeni Bademli Höyüğü nün paleocoğrafya özellikleri ayr nt l olarak ortaya konulabilmiştir (Şekil 9). Holosen başlar nda bu alanda mevcut derin vadiye, transgresyonla yükselen denizin sokulmas yla bir koy oluşmuş, 5000 y l kadar önce bu koya doğudan uzanan küçük bir ana kaya ç k nt s na Yeni Bademli Höyüğünün ilk sakinleri yerleşmiştir. Orta Holosen den itibaren Büyükdere nin taş d ğ alüvyonlarla buradaki koy giderek dolmuş ve k y çizgisi günümüzdeki konumuna ulaşm şt r (Öner, 2000a; 2000b; 2001a ve Öner vd., 2013). Bornova Ovas Bayrakl ve Yeşilova Höyükleri (İzmir) İzmir körfezinin bat s nda bulunan Bornova ovas ile Bayrakl ve Yeşilova höyüklerinde yap lan sondajl alüvyal jeomorfoloji çal şmalar sonucunda, ovadaki ilk yerleşim olan ve İzmir in tarihini 8500 y l öncesine taş yan Yeşilova höyüğü ile 5000 y ll k Bayrakl höyüğünün paleocoğrafya özellikleri ortaya konmuştur (Şekil 10). Bornova Ovas nda Orta Holosen de denizin bugünkü k y çizgisinden 1,5 km kadar içeriye sokulduğu, Bayrakl höyüğünün bir yar mada şeklinde olduğu, Yeşilova höyüğünün k y ya en yak n olduğu Orta Holosen de bile k y dan 2,5 km içeride kald ğ belirlenmiştir (Karadaş, 2012; 2014a; 2014b).

5 Ege ve Akdeniz K y lar m zda Paleocoğrafya - Jeoarkeoloji Araşt rmalar Paleogeographical - Geoarchaeological Research on the Aegean-Mediterranean Coast of Turkey Bayrakl höyüğünün eteklerindeki k y gölcüklerinde Santorini nin 3650 y l önceki etkinliğine ait volkanik kül katmanlar na rastlanmas da önemlidir (Öner ve Kayan, 2006; Kayan ve Öner, 2013). Bornova ovas nda büyük bir akarsuyun olmamas nedeniyle son 6000 y ll k dönemde ancak küçük derelerin getirdiği alüvyonlarla dar bir k y bölümü dolabilmiştir. Eşen Ovas ve Patara Antik Kenti (Muğla-Antalya) Günümüzde Fethiye ve Antalya körfezleri aras nda kalan Teke Yar madas, antik dönemde Likya Bölgesi dir. Yar madan n bat s ndaki Eşen ovas n n güneyinde bir oluk içinde yer alan Patara, antik Likya birliğinin ayr cal kl üç oy hakk na sahip önemli bir liman kentidir (Şekil 11) (Öner 1997a; 1997c; 1997d; 1998b). Patara, döneminde ayn zamanda yörenin önemli kehanet (bilicilik) merkezidir. Bunun yan nda, bütün dünyada Noel Baba (Santa Klaus) ad yla bilinen Aziz Nicholaos un doğum yeridir. Aziz Nicholaos MS 3. yüzy l sonlar nda doğduğunda Patara Likya n n en büyük liman kentiyken, günümüzde harabe durumunda, denizden yüzlerce metre genişlikteki kumullarla ayr lm ş bir batakl k alan içinde bulunmaktad r. Buradaki doğal çevre değişmelerinin araşt r lmas amac yla, Eşen Ovas ve Patara çevresinde 60 adet delgi sondaj yap lm şt r (Şekil 7 ve 11) (Öner 1999a; 1999b; 2001b). Sondajlardan elde edilen sediman örnekleri incelenmiş, kesitler çizilmiş ve Eşen taşk n-delta ovas n n gelişme evreleri ile Patara Koyu nun eski k y çizgisi belirlenmiştir (Öner, 2009 ve 2103). Patara n n bir liman kenti olarak gelişmesi ile bugünkü batakl k haline dönüşmesinde Eşen delta ovas n n gelişme evrelerinin önemli etkisi olduğu ortaya konmuştur. Holosen transgresyonu ile günümüzden 6000 y l önce Eşen ovas bir körfez, Patara oluğu da bir koy haline gelmiştir. Deniz seviyesi yükselmesi durunca bu kez Eşen çay n n alüvyonlar ile oluşan deltas güneye doğru ilerleyip Patara oluğuna girişi sağlayan K s k boğaz önüne ulaşm şt r. Böylece günümüzden 3000 y l önce Patara da yerleşim başlam ş ve liman kenti olarak gelişmiştir. Bu arada deltan n doğusundaki körfez k sm bir lagüne dönüşmüştür. Delta gelişimi körfezin aç ğ na doğru ilerledikçe, k y da işlenen kumlu sedimanlar ak nt larla Patara koyunun ağz na doğru taş narak buray doldurmuş, böylece Patara liman bir batakl ğa dönüşmüş ve kent önemini yitirmiştir (Şekil 7). Bu çal şman n önemli bir bulgusu da Eşen ovas ndaki çok say da sondajda Santorini volkan n n 3650 li y llar ndaki etkinliğine ait küllerine rastlanmas d r (Şekil 11) (Öner, 2009 ve 2103). Tarsus (Berdan) Ovas ve Gözlükule Höyüğü (Mersin) Çukurova n n bat s nda bulunan Tarsus un ilk kuruluş yeri olarak bilinen Gözlükule höyüğünde yürütülen kaz çal şmalar nda, yörede Neolitik ten İslam dönemine kadar devam eden bir yerleşimin olduğu belirlenmiştir. Gözlükule höyüğünün en alt tabakalar nda bulunan keramik ve obsidiyen aletler günümüzden y llar aras na yani Neolitik e tarihlendirilmiştir. Gözlükule höyüğünün yerleşme başlang c ndan günümüze kadar geçen süredeki doğal çevre değişmelerini belirlemek üzere höyük çevresi ile Tarsus ovas nda 19 delgi sondaj yap lm şt r (Şekil 12) (Öner vd., 2002a ve 2003). Gözlükule höyüğü çevresinde doğal çevre Neolitik ten günümüze kadar oldukça değişmiştir. Bu değişim daha çok alüvyal alanda ve k y çizgisinde meydana gelmiştir. Sondaj çal şmalar m zda ulaş lan sonuçlara göre Tarsus ve Gözlükule nin hiçbir zaman k y da yer almad ğ yani Holosen transgresyonu ile yükselen denizin buraya kadar sokulmad ğ belirlenmiştir. Bu dönemde deniz Gözlükule höyüğünün 5 km güneyine kadar ulaşabilmiştir (Şekil 12). Geçen zaman içinde Gözlükule de başlayan yerleşim bugünkü kent alan na doğru genişlemiştir. Bu arada güneyde gelişen lagün k y s nda Tarsus un liman kenti Rhegma (Aulai) kurulmuştur. Bu dönemde, bulunduğu coğrafi konum özellikleri ve sahip olduğu iç limanla, Tarsus, yörenin en önemli kenti haline gelmiştir. Ancak zamanla Rhegma lagünü alüvyonlarla dolarak önce bir göle, daha sonra da büyük bir batakl ğa dönüşmüş, böylece k y dan km içeride kalan Tarsus un denizle bağlant s iyice k s tlanm şt r (Şekil 12). 20. yüzy l ortalar na kadar sulak alan özelliğini koruyabilen Rhegma (Aynaz) batakl ğ, kurutularak, Tarsus ovas tümüyle tar ma aç lm şt r. Batakl klardan arta kalan son bölümlerde okaliptüs ormanlar oluşturulmuştur (Öner vd., 2002a). 55

6 56 Asi Deltas ve Sabuniye Mina Höyükleri (Antakya-HATAY) Antakya kent merkezinin güneybat s nda yer alan Asi deltas nda Sabuniye höyüğünün paleocoğrafya özelliklerini araşt rmak amac yla höyük çevresinde ve delta ovas nda delgi sondajlar yap lm şt r (Şekil 13). Asi deltas n n sedimanlar n n incelenmesi ile Holosen başlar nda yükselmeye başlayan denizin, Erken Holosen sonlar nda Sabuniye ile Mina höyüğü aras ndaki alana kadar ilerlediği belirlenmiştir. Asi ovas n n bulunduğu alan bu dönemde körfez halindedir. Orta Holosen den itibaren denizin yükselme h z azal p bugünkü düzeyine ulaş nca, başta Asi rmağ olmak üzere akarsular taş d klar alüvyonlarla buradaki körfezi doldurmaya başlam şt r. Mina, Asi deltas nda önemli bir liman yerleşmesidir. Buna göre MÖ yy aras nda k y çizgisi bu noktaya kadar gelmiştir. Alüvyal boğulma sürdükçe Mina k y dan giderek içeride kalm ş ve liman özelliğini kaybetmiştir. Bu dönemde Seleucia Pieria yörenin önemli liman olmuştur. Bu liman Milat y llar ndan itibaren alüvyal dolgular nedeniyle doğal sorunlarla karş laşm ş ve liman korumak için bir tak m önlemler al nm şt r. Ancak delta k y çizgisi aç ğa doğru ilerledikçe Seleucia Pieria liman alüvyal boğulma ve tektonik hareketler nedeniyle hem dolmuş hem de k y dan içeride kalm şt r (Şekil 13) (Öner, 2008; Öner vd., 2013). SONUÇ Ege ve Akdeniz k y lar m zda Holosen de meydana gelen doğal çevre değişmeleri, önce transgresyonla deniz seviyesinin yükselmesi sonucu alçak k y larda koy ve körfez oluşumlar, Orta Holosen den itibaren de deniz seviyesi yükselmesinin durmas ile alüvyal boğulmalar şeklinde gerçekleşmiştir. Değişen doğal çevrenin belirlenmesi yani paleocoğrafya özelliklerinin ortaya konmas için, birikim alanlar ndaki alüvyal karakterli sedimanlar n ayr nt l olarak incelenmesi gerekir. Bu tip alanlarda Holosen e ait alüvyonlar n henüz akarsularla aş nd r lmamas nedeni ile iç özelliklerini inceleyebilmek, ancak sondajlar ile mümkün olabilmektedir. Sondajlar ile al nan alüvyal karakterli sedimanlar n analiz ve yorumlar sonucu elde edilen veriler, bilhassa Orta ve Geç Holosen başlar nda koy ve körfezler ile alçak k y bölgelerinde kurulmuş eski yerleşmeler çevresinde önemli doğal çevre değişmeleri olduğunu ortaya koymuştur. Bu sonuçlar arkeolojik araşt rmalara jeoarkeolojik aç dan katk sağlad ğ gibi, gelecekte olabilecek doğal çevredeki değişmelere de ş k tutmaktad r. Referanslar Brückner, H., Kelterbaum, D., Marunchak, O., Porotov, A. ve Vött, C The Holocene Sea Level Story since 7500 BP- Lessons from the Eastern Mediterranean, the Black and the Azov Seas. Quaternary International 225 (2), Karadaş, A Bornova Ovas ve Çevresinin Fiziki Coğrafyas. Doktora Tezi Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 332 sayfa. Karadaş, A. 2014a. İzmir in Bilinen İlk Yerleşmesi Yeşilova Höyüğü nde Jeoarkeoloji ve Paleocoğrafya Araşt rmalar. Ege Coğrafya Dergisi, 23 (1), Karadaş, A. 2014b. Bornova Ovas (İzmir) Holosen Paleocoğrafyas ve K y Çizgisi Değişimleri. Ege Coğrafya Dergisi, 23 (2), Kayan, İ Kuvetarner de deniz seviyesi değişmeleri. In: N. Kazanc, A. Gürbüz (Eds.), Kuvaterner Bilimi (s ). Ankara. Kayan, İ Kesik plain and Alacal göl mound. An assesment of the paleogeography around Troia. Studia Troica 18,

7 Ege ve Akdeniz K y lar m zda Paleocoğrafya - Jeoarkeoloji Araşt rmalar Paleogeographical - Geoarchaeological Research on the Aegean-Mediterranean Coast of Turkey Kayan, İ. (2006). Mit dem Kernbohrer in die Vergangenheit-Geoarchaologische Interpretationen der holozanen Sedimente in der Troas. Troia. Archaologie eines Siedlungshügels und seiner Landschaft (pp ). Germany: Philipp von Zabern. Kayan, İ Karamenderes deltas n n (Çanakkale) Holosen stratigrafisi ve Troia jeoarkeolojisi bak m ndan değerlendirilmesi. In: O. Tüysüz ve M. K. Erturaç (Eds.). Türkiye Kuvaterner Sempozyumu 5. Bildiriler Kitab, (s ). İstanbul: 2-3 Haziran. Kayan, İ Paleogeographical reconstruction on the plain along the western footslope of Troy. Mauerschau: Festschrift für Manfred Korfmann Band 3 (pp ). Remshalden-Grunbach: Verlag Bernhard Albert Greiner. Kayan, İ Die troanische Landshaft. Geomorphologie und paläogeographische Rekonstruktion der Alluvialebenen. Troia Traum und Wirklichkeit (pp ). Stuttgart: Verlagsbüro Wais&Partner. Kayan, İ Late Holocene sea-level changes on the Western Anatolian coast. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 68 (2-4), Kayan, İ. ve Öner, E Sedimantolojik ve Paleontolojik Verilerle Gediz Delta Ovas nda (İzmir) Alüvyal Jeomorfoloji Araşt rmalar. Ege Coğrafya Dergisi, 24 (2), Kayan, İ. ve Öner, E Bayrakl Höyüğü (İzmir) Çevresinin Holosen deki Jeomorfolojik Gelişimi. In: E. Öner (Edt.), Profesör Doktor Asaf KOÇMAN a Armağan (s ). İzmir: Ege Üniversitesi Bas mevi. Kayan, İ. ve Öner, E Alluvial geomorphology and paleogeograpy of the Yel değirmeni mound and its environs. In: K. Lambrianides & N. Spencer (Eds.), The Madra River Delta: Regional studies on the Aegean Coast of Turkey (pp ). Ankara: The British Institute. Kayan, İ., Öner, E., Uncu, L., Hocaoğlu, B., Vardar, S Geoarchaeological Interpretations of the Troian Bay. In: G. Wagner, E. Pernicka, H.P. Uerpmann (Eds.), Troia and the Troad : Scientific approaches (pp ). Berlin Heilderberg: Springer Verlag. Kraft, J.C., Brückner, H., Kayan, İ The sea under the city of ancient Ephesos. In: B. Brandt, V. Gassner, S. Ladstatter (Eds.), Synergia. Festschrift für F. Krinzinger (pp ). Wien: Phoibos Verlag. Öner, E Likya da Paleocoğrafya ve Jeoarkeoloji Araşt rmalar. İzmir: Ege Üniversitesi Bas mevi. Öner, E Asi Delta Ovas nda Alüvyal Jeomorfoloji ve Paleocoğrafya Araşt rmalar. Ege Coğrafya Dergisi, 17 (1-2), Öner, E. 2001a. Gökçeada K y lar nda Holosen Deniz Seviyesi ve K y Çizgisi Değişmeleri. In: E. Özhan ve Y. Yüksel (Eds.). Türkiye K y lar 01 Konferans Bildiriler Kitab (s ). İstanbul, Haziran. Öner, E. 2001b. Eşen Çay Delta Ovas n n Alüvyal Jeomorfolojisi ve Jeoarkeolojik Değerlendirmeler. In: O. Tüysüz (Edt.). Türkiye Kuvaterneri Çal ştay Makaleler Kitab (s ). İstanbul, May s. Öner, E. 2001c. Die geomorphologische Entwicklung Demreçay Deltas im Bereich der antiken Stadt Myra (Südwestanatolien, Türkei). Bamberger Geographische Schriften, 20, Öner, E. 2001d. Demre Çay Deltas n n Jeomorfolojik Gelişimi ve Myra Antik Kenti, Liman ve St. Nicholaus Kilisesi. XVI. Arkeometri Sonuçlar,

8 58 Öner, E. 2000a. Yeni Bademli Höyük Çevresinde (Gökçeada-İmroz) Jeoarkeolojik Araşt rmalar. XV. Arkeometri Sonuçlar, Öner, E. 2000b. Geoarcheologische und Paleogeographische Forschungen in der Insel Gökçeada (Imbros) (Siedlungshügel von Yeni Bademli) (Nordwestanatolien Nordostägäisches Meer- Türkiye). Bremer Beiträge zur Geographie und Raumplanung, Öner, E. 1999a. Zur Geomorphologie der Eşen-Deltaebene und des Antiken Hafens von Patara Südwesttürkei. Marburger Geographische Schriften, 134, Öner, E. 1999b. Letoon ve Çevresinde Paleo-Jeomorfolojik Araşt rmalar. Ege Coğrafya Dergisi, 10, Öner, E. 1998a. Naturgeographie und Mensch-Umwelt-Beziehungen im Yavu-Bergland. Asia Minor Studien, 29, Öner, E. 1998b. Likya Limanlar n n Kaderi (Teke Yar madas K y lar nda Jeoarkeolojik Araşt rmalar. XV. Araşt rma Sonuçlar Toplant s I, Öner, E. 1997a. Teke Yar madas K y lar nda Deniz Seviyesi ve K y Çizgisi Değişmeleri. In: E. Özhan (Edt.). Türkiye K y lar 97 Konferans Bildiriler Kitab (s ). Ankara, Haziran. Öner, E. 1997b. Finike Ovas n n Alüvyal Jeomorfolojisi ve Antik Limyra Kenti, Ege Coğrafya Dergisi, 9, Öner, E. 1997c. Eşen Ovas n n Alüvyal Jeomorfolojisi ve Likya Antik Kentleri. Türkiye Coğrafyas Araşt rma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 6, Öner, E. 1997d. Eşen Çay Taşk n-delta Ovas n n Jeomorfolojisi ve Antik Patara Liman, Ege Coğrafya Dergisi, 9, Öner, E Kaş-Demre Platosunda Fiziki Coğrafya Araşt rmalar ve İnsan Doğal Çevre İlişkileri, Ege Coğrafya Dergisi, 8, Öner, E. ve Akbulut, H Paleocoğrafik-Jeoarkeolojik Bulgular Iş ğ nda Patara Apollon Tap nağ n n Yerinin Tart ş lmas : Patara Apollon Tap nağ K s k Boğaz nda m yd? Ege Coğrafya Dergisi, 24 (2), Öner, E. ve Kayan, İ İzmir Körfezi K y lar nda Alüvyon Birikimi ile Karş yaka ve Bayrakl K y lar n n Şekillenmesi. In: Karş yaka Kültür ve Çevre Sempozyumu Bildiri Kitab, (s. 8-22). İzmir, Aral k. Öner, E., Hocaoğlu, B. ve Uncu, L. 2005a. Paleogeographical Surveys Around The Mound of Gözlükule (Tarsus). In: A. Özyar (Edt.), Field Seasons of the Tarsus-Gözlükule Interdisciplinary Research Project (pp ). İstanbul: Ege Yay nlar. Öner, E., Hocaoğlu, B. ve Uncu, L. 2005b. Tarsus Ovas n n Jeomorfolojik Gelişimi ve Gözlükule Höyüğü. İçinde: O. Tüysüz ve M. K. Erturaç (Eds.). Türkiye Kuvaterner Sempozyumu 5. Bildiriler Kitab, (s ). İstanbul: 2-3 Haziran. Öner, E., Meriç, E., Nazik, A. ve Avşar, N Asi Nehri Deltas n n Alüvyal Jeomorfolojisi ve Paleontolojik Analizlerin Katk s. In: H. Korkmaz ve A. Karataş (Eds.), UJES 2012 Bildiriler Kitab, (s ). Hatay: 4-6 Ekim. Öner, E., Meriç, E., Nazik, A. ve Avşar, N Yeni Bademli Höyüğü Çevresinde Alüvyal Jeomorfoloji ve Paleontoloji Araşt rmalar (Gökçeada-Çanakkale). E.Öner (Edit.), Profesör Doktor İlhan KAYAN a Armağan (s ). İzmir: Ege Üniversitesi Bas mevi.

9 Ege ve Akdeniz K y lar m zda Paleocoğrafya - Jeoarkeoloji Araşt rmalar Paleogeographical - Geoarchaeological Research on the Aegean-Mediterranean Coast of Turkey Öner, E., Uncu, L., Hocaoğlu, B Paleogeographische Studien in der Umgebung des Gözlükule- Hügel (Tarsus-Mersin, Türkei). Berichte Forschungs-und Technologiezentrum Westküste der Universität Kiel 28, Öner, E., Uncu, L., Hocaoğlu, B. 2002a. Gözlükule Höyüğü ve Çevresinde Jeoarkeolojik Araşt rmalar. XVIII. Arkeometri Sonuçlar, Öner, E., Uncu, L., Hocaoğlu, B. 2002b. Türkiye nin Doğu Akdeniz K y lar nda Deniz Seviyesi ve K y Çizgisi Değişmeleri. In: E. Özhan ve N. Alpaslan (Eds.) Türkiye nin K y ve Deniz Alanlar IV. Ulasal Konferans Bildiriler Kitab, (s ), İzmir: 5-8 Kas m. Öner, E., Uncu, L., Vardar, S. ve Hocaoğlu, B Troia dan Didi Gora ya. Ege Coğrafya Dergisi, 11, Y ld z, S. ve Öner, E Kad kalesi-anaia ve Çevresinde (Kuşadas -Ayd n) Paleocoğrafya ve Jeoarkeoloji Araşt rmalar. In: C. Şimşek, B. Duman, ve E. Konakç (Eds.), Mustafa Büyükkolanc ya Armağan. (s ), İstanbul: Ege Yay nlar. Waelbroeck, C., Labeyrie, L., Michel, E., Duplessy, J.C., Mcmanus, J.F., Lambeck, K., Balbon, E. ve Labracherie, M Sea-Level and Deep Water Temperature Changes Derived from Benthic Foraminifera Isotopic Records. Quaternary Science Reviews, 21, Şekil 1- Eijkelkamp el burgusu sondaj tak m ekipman. Figure 1- Eijkelkamp hand (auger) drill equipment. Şekil 2- Benzin motorlu vurma başl kl Atlas Copco Cobra 248 ve Mk1 modelleri ile sondaj ekipman. Figure 2- Atlas Copco Cobra 248 and Mk1 models with Petrol engine drivehead and drilling equipment.

10 60 Şekil 3. Sondaj ekipman ile çal şma alanlar ndan belirlenen noktalarda yüzeyden itibaren yeterli derinliğe kadar alüvyon örnekleri al n r, düzenli olarak not edilir, resimlenir ve sistematik olarak torbalan r. Figure 3- Alluvium samples are taken with drilling equipment to the sufficient depth from the surface in defined points in the research area, regularly noted, illustrated and systematically bagged. Şekil 4- Delgi sondajlarla araziden al nan sediman örneklerinin Alüvyal Jeomorfoloji laboratuvar nda tane boyu, kimyasal, paleontolojik ve palinolojik analizleri yap lmaktad r. Figure 4- Grain size, chemical, paleontological and palynological analyzes of the sediment samples taken from land by core drillngs are conducted in alluvial geomorphology laboratory.

11 Ege ve Akdeniz K y lar m zda Paleocoğrafya - Jeoarkeoloji Araşt rmalar Paleogeographical - Geoarchaeological Research on the Aegean-Mediterranean Coast of Turkey 61 Şekil 5- Ege ve Akdeniz k y lar m zda yap lan paleocoğrafya-jeoarkeoloji araşt rmalar n yerleri. Gökçeada- Yenibademli höyüğü; Karamenderes deltas -Troia, Tuzla ovas ; Madra çay deltas -Yeldeğirmeni höyüğü (Kayan ve Öner, 2007); Kyme-Ege Gübre höyükleri; Gediz deltas (Kayan ve Öner, 2015); Ulucak höyüğü, Bornova ovas Smyrna Bayrakl -Yeşilova höyükleri; Urla-Klazomenai-Liman Tepe; Ahmetbeyli vadisi-klaros; Küçük Menderes deltas -Efes (Kraft vd., 2005); Kuşadas k y düzlüğü-kad kalesi-anaia (Y ld z ve Öner, 2015); Büyük Menderes deltas -Milet-Priene; Datça k y lar -Knidos; Eşen ovas Patara-Letoon; Kaş-Demre Platosu-Kyaneai (Öner, 1996; 1998a); Demre ovas Myra-Andriake (Öner, 2001c; 2001d); Finike ovas -Limyra (Öner, 1997b); Antalya mağaralar ; Alanya, Alara-Karg ; Ayd nc k-kelenderis; Tarsus ovas -Gözlükule höyüğü; Asi deltas -Sabuniye höyüğü, Van-Ayanis kalesi; Gürcistan Alazani vadisi-didi Gora höyüğü (Öner vd., 2001). Figure 5- The locations of palaeogeographical-geoarchaeology research places in the coasts of Aegean and Mediterranean seas. Gökçeada-Yenibademli mound; Karamenderes delta-troy, Tuzla plain; Madra river delta- Yeldeğirmeni mound (Kayan & Öner, 2007); Kyme-Ege Gübre mounds; Gediz delta (Kayan & Öner, 2015); Ulucak mound, Bornova plain Smyrna Bayrakl -Yeşilova mounds; Urla-Klazomenai-Liman Tepe; Ahmetbeyli valley-claros; Küçük Menderes Delta-Ephesus (Kraft et al., 2005); Kuşadas coastal plain-kad kalesi-anaia (Y ld z ve Öner, 2015); Büyük Menderes Delta-Priene-Miletus; Datça coast-knidos; Eşen plain, Patara-Letoon (Öner, 2013); Kaş-Demre Plateau-Kyaneai (Öner, 1996; 1998a); Demre plain-myra, Andriake (Öner, 2001c; 2001d); Finike Plain-Limyra (Öner, 1997b); Antalya caves; Alanya, Alara-Karg ; Ayd nc k-kelenderis; Tarsus plain- Gözlükule mound; Asi Delta-Sabuniye mound; Van-Ayanis castle; Georgia Alazani valley-didi Gora mound (Öner et al., 2001).

12 62 Şekil 6- Depo laboratuvarlar m zda düzenli bir şekilde korunan sondaj örnekleri. Figure 6- Drilling samples are maintained in Warehouse laboratories. in an order. Şekil 7- Arazi sondajlar s ras nda yap lan gözlemler, laboratuvar analizleri sonucu bilgisayar ortam nda haz rlanan sondaj loğu, bunlardan hareketle haz rlanan kesit ve paleocoğrafya haritalar (Öner, 2013; Öner ve Akbulut, 2015). Figure 7- The results of observations made during the drilling of land, borehole sections prepared in computer with the results of laboratory analysis, sections prepared with respect to these and palaeogeography maps (Öner, 2013; Öner and Akbulut, 2015).

13 Ege ve Akdeniz K y lar m zda Paleocoğrafya - Jeoarkeoloji Araşt rmalar Paleogeographical - Geoarchaeological Research on the Aegean-Mediterranean Coast of Turkey 63 Şekil 8- Karamenderes ovas ve Troia n n yeri, sondaj sonuçlar na göre haz rlanan kesit ve paleocoğrafya haritas (Kayan, 2001; 2002; 2005; 2009). Figure 8- The location of Karamenderes plain and Troia; cross-section according to drilling results and palaeogeography map (Kayan, 2001; 2002; 2005; 2009). Şekil 9- Yeni Bademli höyüğünün yeri, sondaj yerleri, kesitler ve paleocoğrafya haritalar (Öner vd. 2013). Figure 9- The location of the Yeni Bademli mound, drilling locations, cross-sections and palaeogeography maps (Öner et al., 2013).

14 64 Şekil 10. Bornova ovas nda Bayrakl ve Yeşilova höyüklerinde yap lan sondajlar, kesitler ile paleocoğrafya haritalar (Öner ve Kayan, 2006; Kayan ve Öner, 2013; Karadaş, 2012; 2014a; 2014b). Figure 10- Drillings in Bayrakl and Yeşilova mounds in Bornova plain, cross-sections and palaeogeography maps (Öner and Kayan, 2006; Kayan and Öner, 2013; Karadaş, 2012; 2014a; 2014b). Şekil 11. Eşen ovas ve Patara n n yeri, sondaj yerleri ve kesit (Öner, 2013; Öner ve Akbulut, 2015). Figure 11- Eşen plain and location of Patara, drilling points and cross-section (Öner, 2013; Öner and Akbulut, 2015).

15 Ege ve Akdeniz K y lar m zda Paleocoğrafya - Jeoarkeoloji Araşt rmalar Paleogeographical - Geoarchaeological Research on the Aegean-Mediterranean Coast of Turkey 65 Şekil 12. Gözlükule nin konumu, kesitler ve paleocoğrafya haritalar (Öner vd. 2002b; 2005a ve 2005b). Figure 12- Location of Gözlükule, cross-sections and palaeogeography maps (Öner et. al. 2002b; 2005a and 2005b).

16 66 Şekil 13. Asi deltas n n konumu, sondaj yerleri, kesiti ve paleocoğrafya haritalar (Öner, 2008; Öner vd., 2013). Figure 13- Location of Asi delta, drilling points, crossections and paleogeographic maps (Öner et. al. 2002b; 2005a and 2005b).