Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 95. M.Doğan KANTARCI 1 ) 1. GİRİŞ

Transkript

1

2

3 Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 95 TARIM VE ORMAN ÜRÜNLERİNİ İŞLEYEN SANAYİNİN GELİŞTİRİLMESİ İÇİN ERGENE NEHRİ HAVZASI'NDA SULAMA SUYU İHTİYACI VE SULAMA SUYUNUN KAYNAKLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME M.Doğan KANTARCI 1 ) 1. GİRİŞ ÖZET Ergene Havzası ile Meriç Nehrine ulaşan diğer derelerin havzası Doğu Trakya'nın % 63'ünü oluşturmaktadır. Toplamı ha olan bu havzanın tümü Meriç Havzası adı ile anılmaktadır. Ancak Meriç Nehrinin tüm havzası gözönüne alındığında (Meriç, Arda, Tunca ve Ergene) Meriç Nehrinin Doğu Trakya' daki havzası için Ergene Havzası adını kullanmak daha doğrudur. Meriç ile Arda Nehirlerinin Türkiye dışındaki havza alanı ha, Tunca Nehrinin Türkiye dışındaki havza alanı ha'dır. Ergene Havzası İç Trakya Bozkırını ve çevresindeki eğimli,dağlık arazisini kapsamaktadır. Ergene Havzasının hemen tamamı yazları kurak, kışları orta derecede yağışlı ve soğuk karasal iklim tiplerinin etkisi altındadır. İç Trakya' daki ormanların tahribi ve çalılaşması, su kaynaklarının kıtlığı ekolojik bakımdan hassas olan dengeyi giderek bozmuştur. Ormanların ağaçlandırılması, tarım alanlarının sulanması ve kavak yetiştirilen alanların genişletilmesi, İç Trakya'nın iklimi ve dolayısı ile Bozkırın ekolojik dengesi üzerinde olumlu etkiler yapabilecektir. Ancak sulu tarımın ve kavakçılığın geliştirilmesi için su kaynaklarının geliştirilmesi gerekmektedir. Ergene Havzası ile Tunca Nehrine katılan Pravadi Dere ve Meriç Nehrine katılan İskender Dere Meriç Nehrinin Doğu Trakya'dakı havzasını oluşturmaktadır. Ergene Havzasında "İç Trakya Yetişme Ortamı Bölgesi" olarak ayırt edilmiş olan ekolojik birim tipik bir bozkır ikliminin etkisi altındadır. İç Trakya' mn bozkır niteliği iklim özelliklerinin yanında miosen yaşındaki marnlardan oluşmuş karakepir (kireçli kil) topraklarından da kaynaklanmaktadır. Bozkırın hassas ekolojik dengesi asırlar boyu süregelen orman tahnplen ve tarla açmaları ile giderek bozulmuştur. Son yıllarda sulu tarım alanlarının geliştirilmesi ve kavakçılığın yaygınlaşmağa başlaması İç Trakya 1 da önemli bir buharlaşma potansiyelinin oluşmasını sağlamıştır. Sulanabilen tarım alanlarının ha'a ve kullanılan sulama suyunun m 3 /YIL miktarına ulaşması İç Trakya'da havadaki nem oranının artmasına yeterli değildir. Ancak ekonomik olarak sulanabilir alanın ha ve su ihtiyacının m 3 /YIL olarak belirlendiği gözönüne alınırsa, buharlaşan suyun havanın nemliliği üzerinde etkisi beklenir. I+II+III. sınıf arazideki ha tarım alanının sulanabilmesi halinde kullanılması gereken sulama suyu miktarı 7.96 milyar mwll'dir (8000 m 3 /ha/yil hesabı ile). Sulu tanmda böylesine bir yaygınlaşma İç Trakya bozkırının yeşermesini ve havanın nemlenmesini sağlayacak bir gelişmedir. Havanın nemlenmesine Ergene. Havzasındaki ormanların ve kavak- 1) Prof.Dr.,İst.Üni.Orman Fakültesi.Toprak İlmi ve Ekoloji Abd.Bahçeköy-İSTANBUL.

4 [Şj Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 96 lıklann da önemli katkısı olacaktır. Ancak bu kadar su hangi kaynaklardan sağlanabilecektir. Sulu tarımda kullanılmış suyu bir defa daha kullanmak veya arıtıp kullanmak mümkün müdür? Sulama tekniklerinin geliştirilmesi, daha az kayıpla suyu kullanmak diğer bir yöntemdir. İç Trakya' mn gelecekte en önemli üretim faktörlerinden birincisi olabilecek su sorunu ayrıntıları ile incelenmelidir. 2. ERGENE HAVZASININ YETİŞME ORTAMI ÖZELLİKLERİ 2.1. ERGENE HAVZASININ KONUMU, ALANI ve YERYÜZÜ ŞEKLİ ÖZELLİKLERİ Ergene Havzası ile Tunca Nehrine katılan Pravadi Deresi ve Meriç Nehrine katılan İskender Deresinin toplam havza alanı ha'dır. Bu alan Doğu Trakya'nın % 63 üdür (Doğu Trakya ha' dır). Meriç Nehrinin Havzası ha 1 dır (Menç+Arda ha+tunca ha+ergene ha). Bu havza alanının ha'ı (Meriç+Arda+Tunca) Türkiye sınırları dışında olup, Bulgaristan ve Yunanistan arazısmdedir. Ergene Havzasının kuzeyinde Kuzey Trakya Dağlık kütlesi, güneyinde Güney Trakya Tepelik arazisi ile Güney Trakya Dağlık kütlesi yeralmaktadır. Ergene nehri ile kollarının çoğu Kuzey Trakya Dağlık kütlesini oluşturan Yıldız (Istranca) Dağlannm güney bakılı yamaçlarından kaynaklanmaktadırlar. Güney kolları ise, Güney Trakya Dağlık kütlesini oluşturan Işıklar Dağı ile Güney Trakya tepelik arazisinin kuzey bakılı yamaçlarından kaynaklanmaktadırlar. Kuzeydeki dağlık arazinin en yüksek tepesi Mahya Dağı 1031 m, güneydeki dağlık arazinin en yüksek tepesi Işıklar Dağı 945 m' dir. Bu dağlık araziler yüksek olmadığı için kar uzun süre yerde kalmamaktadır. Bu sebeple Ergene Nehri ile kollarındaki su akışı ilkbaharda yüksek olduğu halde, ilk yazdan itibaren pek azalmaktadır. İç Trakya alçak ve dalgalı bir ova arazisinden (peneplen) oluşmaktadır ERGENE HAVZASININ İKLİM ÖZELLİKLERİ Ergene Havzasını oluşturan 5 yetişme ortamı bölgesindeki meteoroloji istasyonlanmn verilerine göre yıllık,4 yaz ayı ve ocak ayındaki ortalama yağış ve sıcaklık değerlen aşağıda verilmiştir.

5 Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 97 Tablo 1. Ergene Havzası'ndaki 5 Yetiştirme Ortamı Bölgesinin İklim Değerleri 1. İç Trakya Yetişme Ortamı Bölgesi 2. Kuzey Trakya Dağlık Yetiştirme Ortamı Bölgesi 2. Günev Tralsya Tepelik Yetiştirme Ortamı Bölgesi 4.Güney Trakya Dağlık Yetiştirme Ortamı Bölgesi 5. Meriç-Hisarlıdağ Yetiştirme Ortamı Bölgesi YILLIK ORTALAMA Yağış Sıcaklık mm C YAZ AYI ORTALAMA Yağış Sıcaklık mm C OCAK AYI ORT. Yağış Sıcaklık mm «C Not: Meteoroloji istasyonları yerleşme yerlerinde bulunduğu için dağlık arazi değerleri tam olarak temsil edilememektedir. Trakya' da ayırtedilmiş 7 yetişme ortamı bölgesinin Erinç indisine göre iklim tipleri incelendiğinde İç Trakya ve Ergene Havzasının yıllık değerlere göre yarı kurak, 4 yaz ayı değerlerine göre kurak iklim tiplerinin etkisi altında bulunduğu, dağlık arazi yamaçlannda ise nemli iklim tiplerinin hakim olduğu görülmektedir (Bkz Kantarcı, M.D.1993 ve 1996) ERGENE HAVZASINDA ARAZİNİN YAPISI VE ARAZİ KULLANIMI Ergene Havzasında tarıma uygun olan I+II+III.sınıf arazinin toplamı ha'dır (% 82). Bu arazide tarım yapılan alan ile bağ+bahçe toplamı ha'dır (% 81). Aynı arazı sınıflarında orman alanı ha, çalılaşmış orman alanı ha olmak üzere toplam orman alanı ha'dır {% 11). Aynı arazi sınıflarında çayır ve mer'a alanı toplamı ha'dır {% 6). Yerleşme alanı ise ha olarak verilmiştir (Günümüzde artmıştır) (Tablo 2). I+II+III. sınıf arazideki orman alanlarının tarım alanına dönüştürülmesi Ergene Havzasındaki ekolojik denge bakımından doğru değildir. Bu orman alanlarının ağaçlandırılarak ve korunarak hem havayı nemlendirici etkisi, hem de tarımda haşere ile mücadelede kuşların barınağı olma görevi sağlanmalıdır. Ormanların diğer olumlu etki ve görevleri de gözönünde tutulmalıdır. IV. smıf arazi toprak koruma tedbirleri alınarak (erozyonun önlenmesi için) tarım yapılabilecek arazi olup, Ergene Havzasındaki alanı ha'dır {% 11). IV. smıf arazinin ha'ında (% 41.5) tarım ve bağcılık ile bahçecilik yapılmaktadır. Gen kalan alanın ha'ı {% 45.5) orman ve çalılaşmış orman artıkları ile kaplı olup, ha'ı da (% 12) çayır ve mer'a arazisidir (Tablo 2). Sazlık ve bataklık niteliğindeki V.smıf arazi ha'dır (% 1). Bu arazinin 2005 ha'ında tarım yapılmakta, 2780 ha'ı çayır ve mer'a olarak kullanılmakta olup, kalan ha 1 ı ise sazlık ve bataklık niteliğindedir.

6 Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 98 Ergene Havzasındaki VI+VII.sımf arazi ha (% 6) olup, bu arazinin 4680 ha'ı (% 5.3) tarım, ha'ı (% 81.3) orman ve çalılaşmış orman, ha'ı {% 13.2) mer'a olarak kullanılmaktadır (Tablo 2). Ergene Havzasında arazinin ha' ı % 6' dan daha az eğimli, ha 1 1 % eğimli, ha'ı da % 12'den daha fazla eğimlidir (Tablo 3). Eğimi % 6-12 arasında olan ha arazinin ha' mm I+II+III. sınıf arazi niteliğinde, ha 1 mm da rv+vi+vii.sımf arazi niteliğinde olduğu anlaşılmaktadır (Tablo 3). Ergene Havzasında toprakların ha' mm derinliği 90 cm' den fazla olduğu halde ha'ınm derinliği 20 cm'den az, ha'ının derinliğinin cm arasında olduğu bildirilmiştir (Tablo 3). Toprakların ha'mda çok şiddetli, ha'mda şiddetli olmak üzere ha'mda erozyonun etkili olduğu anlaşılmaktadır (Tablo 3) ERGENE HAVZASINDA ORMAN İLE ÇAYIR VE MER'A ALANININ DURUMU Arazi yetenek sınıflan ile arazi kullanımı konusunda bu kadar ayrıntıya girmemizin sebebi, toplam ha orman alanı ile ha çayır ve mer' a alanı toplamı olan ha alanın Ergene Havzasının su üretim alanı olmasıdır. Çünkü orman ve otlak arazisine düşen yağış toprağa sızabilmekte ve akarsular ile yeraltı sulannı beslemektedir. Buna karşılık kış mevsiminde toprak yüzeyi açık olan ha tarım alanından IV+VI+VII. sınıf arazideki ha { ) alana düşen yağmur suyu yüzeysel akışa geçebilmekte, kar suyu sızıntı suyuna dönüşerek su kaynaklarını beslemektedir. I+II+III.smıf arazideki ha tarım alanına düşen yağışın önemli bölümünün (yağmur+kar) toprağa sızabildiği kabul edilebilir. Ancak çok fazla kil içeren Karakepir topraklarının yağmur sulannı yüzeyde (üst toprakta=a horizonu) tuttuğu, kar sularının ise toprağın derinliklerine ulaşabildiği bilinmektedir 2 " Ergene Havzasında bozuk veya çalılaşmış orman alanının ha olduğu tablo 2' de görülmektedir. Orman amenajman planlanna göre ağaçlandmlması öngörülen alanın ha olduğu, bu alanın ha' mm ağaçlandırılabilecek durumda bulunduğu, ha' mm ise teknik ve sosyal sebeplerle şimdilik ağaçlandmlamayacağı bildirilmiştir {Aladağ, V.1996). Havzada ve yakm çevresinde 1995 yılı sonu itibariyle ha orman alam ağaçlandınlmıştır {Aladağ, V.1996). Ergene Havzasında ve yakm çevresinde 1994 yılı sonuna kadar Devlet Orman İşletmeleri tarafından kavak dikilen alanın 1601 ha olduğu, daha 1156 ha alana da Devlet Orman İşletmelerince kavak dikilebileceği bildirilmiştir. Buna karşılık tüm Trakya' da şahıs ve özel şirket arazilerinde kavaklık kurulan alanın yaklaşık ha olduğu belirtilmiştir (Aladağ, V.1996). 2) Kuru tarımda nadas usulü yağışın azlığı ve killi toprakların geçirimsizliğinden dolayı uygulanagelmiştir.

7

8 Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu D ERGENE HAVZASINDA SULAMASI ÖNGÖRÜLEN ALAN VE SU KAYNAKLARI 3.1. SULANAN VE SULANMASI ÖNGÖRÜLEN ALAN Ergene Havzasında ekonomik olarak sulanabilecek alanın ha olduğu bildirilmiştir (DSİ 1995). Bu alanın ancak ha'ı sulanmakta olup, ha'ının sulanması için tesisler inşa edilmekte, ha'ınm ise sulama projeleri veya bu projelerin keşfi yapılmaktadır. Kalan ha alanın sulanması için henüz bir projelendirme veya keşif işlemine başlanmamıştır (Tablo 4) SULAMA SUYUNUN BİRİKTİRİLDİĞİ TESİSLER, YERALTI SULARI, SULAMA İŞLERİNİN GÜNÜMÜZDE VE GELECEKTEKİ DURUMU Sulanan ve sulanması için projelerin yapıldığı toplam ha alanın ha' ımn sulanmakta olduğu bildirilmiştir {DSİ 1995). Bu alan DSİ tarafından işletilen 8 baraj, 32 gölet

9 îtaıkya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II kuyu (yeraltı suyu) ile Köy Hizmetleri Genel Md'lüğünün tesisleri ve halk tarafından açılan kuyular veya akarsulardan alman sularla sulanmaktadır (Tablo 7). İnşaat halindeki 2 TABLO k. ERGENE HAVZASINDA SU BİBİKÎHİ VS KULMMIkUKA. AİT SOPLA.15 BB&RISB SULAMA ALASI SULANMAKEA OLAH ALAH SULAMA ÎÇÎH HAZIRLAKAK (BARA4 VB GÖLEÎISKt YAPHIYOE) (iaf) su p EDÎYACI (10 6 f?), SULAHMASI ÎÇİH PBOJBSÎ YAPILAB ALAH TOPLAM ÎÇİS İS KOLLAMA SUîU SULANMASI MÜMîaftî OLAH PLASLAJtt. YAPILMAMIŞ SABİM AMKL ÏOPLAM SDLAHABÎLÎR IARIK ALAHI % 4 213* ( ) baraj ve 6 gölet ile ha alanın daha sulanması mümkün olacaktır. Projelendirme sürecindeki 10 baraj ve 15 gölet ile ha alan daha sulamaya açılabilecektir (Tablo 5). Sulanan alanda kullanılan su miktarı m3/yil olup, sulamaya açılacak alanlar ha' a ulaştığında sulama suyu ile içme+kullanma suyu ihtiyacının m3/yil olacağı tahmin edilmektedir {Tablo 4 ve 5) ERGENE HAVZASINDA SULAMA SUYU İHTİYACININ POTANSİYEL DURUMU Ergene Havzasında I+II+III.sınıf arazide tarım yapılan ha alanın sulanması mümkündür. Bu alanın sulanması için 8000 m3/ha/yil hesabı ile 3 ) 7.96 milyar m3/yil suya ihtiyaç vardır. Sulama sistemlerinin IV ve V.smıf arazideki tarım alanlarına yaygınlaştırılması halinde, potansiyel sulama suyu ihtiyacı 8.6 milyar m3/yil değerine ulaşmaktadır (Tablo 6). Günümüzde yapılan sulama için 1.92 milyar m3/yil suyun kullanıldığı, sulanması planlanan arazi için de 1.94 milyar m3/yil suyun kullanılacağı hesaplanabilir (8000 m3/ha/yil değeri ile) 3 3)DSİ barajlarından verilen nrvyil su ile ha alan sulanmaktadır. Bu değerlere göre 1 ha alanın sulanması için 8028 m3/ha sulama suyu kullanılmaktadır (Ergene Havzası koşullarında).

10 lyakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II MERİÇ NEHRİNDEN ALINAN VE ALINMASI PLANLANAN SU MİKTARI Meriç Nehrinin (Meriç+Arda) Türkiye girişinde ölçülen su ( 103 nu' lı istasyon) mwll'dir (Tablo 9). Tunca Nehrinin Türkiye girişinde ölçülen su (104 nu'lı istasyon) m 3 /YIL'dır (Tablo 7). Sımrlanmızm dışındaki Meriç Nehri Havzasının Türkiye'ye getirdiği suyun m 3/ YIL olduğu sonucuna varılmaktadır. Buna karşılık Türkiye Meriç Nehrinden m 3 /YIL su almaktadır (Tablo 8). Alman suyun bir kısmı Altmyazı barajında depolanmaktadır (Yazın kullanılıyor). Bir kısım su ise sulama mevsiminde nehirden çekilmektedir. Ancak Bulgaristan'ın Meriç Havzasında toplam 13 barajda su biriktirmesinden dolayı yaz mevsiminde Meriç Yatağı susuz kalmaktadır (Tablo 8). Geliştirilen projelere göre gelecekte Meriç Nehrinden m 3 /YIL daha su alınması planlanmaktadır. Böylece Meriç Nehrinden alınması öngörülen su miktarı toplam m 3 /YIL değerine ulaşacaktır (Tablo 8). TABU 5. EROBİE HAVZASBIDA SUÏUH BİRİKTİRİLDİ5İ BARAJLAR, OÜLBÎU5R, BHAMS SULARI VB. XBRIEK lia SU KULLMŒKIHH CUHUMİZ» (1995 OCAK) VE QBIBCBKBKt PUHUMU 1. SULAMA SULARI TBSİSUSR. BARAJLAR (DSİ) GÖL8IL8R (DSİ) yiralsı sunu (osi) BBİIHB (KUMLAR) KOUCLAKBLt ( " ) TBKİREAS (» ) SAYI SULAHAK ALAH to IBStSHSR SU KİK. (10 6 B 3 ) İKŞAAI SAYI p HALtKIBldt TBSİSLBR SULAMA SU MİKTARI «E 1 (ıo 6. 3 ) PROJîLHHItRlB SIİRBCİHDBKİI2R SAYI SULAMA SU KtEtARI T ao 6 «3 ) DSİ'HİK SULAMA TBSİSLBKİ Köî HtZIBILSRtKtB SULAMA TBSİSIBRt 1.3. HAM SULAMALARI (SZ8L KUYULAR VB AKAR3ULARHAH ÇBKİIİB) IOFLAH SULAMA (995.79) TOPLAM DSİ (123828x8000] İCMS VB KULLAHKA SULARI BARAJLAR 1 3 TOPLAM SU tmtîaci,. PLAMLAKAH V/m (TABLO 2'den) JB KULLAIILAH * İNSAAIIA» PROJBD» % 37.8 KAÎBAKı ISt 1995'ten derlenmiştir. 4. ERGENE HAVZASININ SU BİLANÇOSU 4.1. SU BİLANÇOSU HESABINDA YÖNTEM Ergene Havzasının su bilançosunu hesaplamak için kullanılan yöntemi kısaca şu esaslara dayanmaktadır. Ortalama yağış 604 mm/m 2 (6040 m 3 /ha) olarak alınmıştır (DSİ) (Tablo 9). Havzada ortalama sağanak yağışlar Lüleburgaz' da 111 mm/gün, Edirne' de 110 mm/gün, Çorlu'da mm/gün, Kırklareli'de mm/gün olarak ölçülmüştür.

11 Wakya'da Sanayileşme we Çewe Sempcwytnîiîi II 103 Ortalama olarak 150 mm/gün değerinde sağanak yağış düştüğü kabul edilmiştir (Tablo 9). Kar yağışlarının da ortalama olarak 154 mm/m 2 yağış değerine karşılık olduğu kabul edilmiştir (Tablo 9). Yağmur halinde düşen yağışın da 300 mm/m 2 olduğu kabul edilmiştir (Tablo 9). Bu değerlere ve havzadaki arazi kullanım alanlarına göre düşen yağış çeşitleri hesabedilmiştir (Tablo 9). Havzaya düşen yağışın toprak derinliğine göre verilmiş alanlara düşen miktarları hesabedilmiştir (Tablo 10). Toprak yüzeyine düşen yağış çeşitlerine göre yüzeysel akışa geçen yağış miktarı ile toprağa sızan su miktarı hesaplanmıştır (Tablo 10). Bu hesaplamada kullanılan su sızma değerleri ile toprak suyu çeşitleri balçık toprakları için verilmiş araştırma sonuçlarından alınmıştır. Toprağa sızan suyun, hızla sızan su, yavaş sızan su ve kapillar su miktarlan hesaplanmıştır (Tablo 11 ). Kapillar suyun tamamının, yavaş sızan suyun % 50'sinin evapotranspirasyon ile buharlaştığı kabul edilmiştir (Tablo 11 ). Toprakta hızla sızan suyun tamamı ile yavaş sızan suyun % 50'sinin sızıntı suyu halinde akarsulara ulaştığı kabul edilmiştir (Tablo 11 ). Sonuçta, yüzeysel akışa geçen su ile topraktan sızan su miktannm toplamı Ergene Havzasının da akarsulara ulaşan su miktarı olarak hesabedilmıştir (Tablo 11). Akarsulara havzadan ulaşan su miktarı Ergene Nehri üstünde Uzunköprü' deki 105 no.lu ölçme istasyonunda ölçülen ortalama akış değeri milyon m 3 YIL'dır. Bu değere ek olarak; Tunca' ya su akacağı istasyonundan ( 104) sonra katılan Pravadi Dere ile Menç' e katılan İskender Dere, Uzunköprü' den sonra Ergene ve Meriç' e katılan sular da gözönüne alındığında Ergene Havzası,nm toplam akış değerinin 900 milyon m 3l ten fazla olacağı kabul edilmelidir. Tablo 11' de Ergene Havzası topraklarından sızıp geldiği hesaplanmış olan 968 milyon m 3 su yöntemdeki yaklaşımın uygun olduğunu göstermektedir.

12 Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu D TABLO 6.ERGHIE HAVZASUBA SRUKA SUïU ÎB2ÎXACÎ I+H+UI+IY+y.EIHI? ASAKÎSSKt ŒARDJ A1AEUBIHIH StttAKMASI SB SASXH AMBI su n 3 /ha TOPİAK soum susu I+H+UXeSIBIÎ 995OOO IV. « T.» «t SULAHAK ABAZlKtH SU SULAKKİEI PLMflAKiH UAZÎStS SU i > ÇXS VS EÜLUKMA SUÏTJ ( ) KAXRAK: DSİ 1995'ten derlenmiştir J - M. MĞAH KASTARCI J TABIO % KEEİÇ HA7ZA.SI ORÏALAHà SU AKIŞI (10 6 m 3 /îll) BSÎÇ+A Et& KBEdLRIEBİ TÜRKİYE *XB GİRİŞİ (103 HU«U ÖLÇME İSTASYONU IBSBRIEBİ) TUHCA HEHEÎNÎS TÜRKİYE'YE GİRİŞİ (104 KD'U ÖLÇÎE ÎSTASYOMU nbğerisrî) TUKCA'YA TRAKYA'DA KATILAM PARATADÎ DKREIEH GEIBK SU ERtSHE KEHRÎîdiH SUYU TOPLAM SU (lojtnu.li ÖİÇB6 İstasyonu) KAYHAKs SİE 1983'ten derlenmiştir. TABIO 8. UEBİÇ KEHRÎKIEH AUKAK VE GS BCBEZE A1IHMASI CESKBKEH SU KÎKIAHI AUHAH SU 1ÖECARI (1O 5 B 3 ) 1. ÖRÎŞHAHR SOlüttSI 2. KÜPÜ) SULAiaSI ' AXTIHYAZI-ALIS SÜUKASI KAEASAZ SUIAKASI 5, HAXE SULAMALARI AUHACAK SU KtKSARI ÇAKMK SULAMASI SUİTAHKÖY SULAMASI YBIÖKARPUZLU EULAMA.SI KOYUMSPB-HAMZA IEKB EIDIRKÖY-KORUCUKÖY ÇÖKİEKKÖY SUIA2SASZ SU AKACAÖI SUIA2İASI HALK SULAMALARI (10 6 B 3 ) TOPLAE B5.O3 KAYBAKJDSÎ 1995'ten derlenmiştir., KOI t Bulgaristan; Arda Hehrinde 3 barajda x 10V+Meris SéhriMÛa 7 barajda x 10 ur * lunca Kehxlxsäe 3 barajda 586 x 10 t? olraalc üzere 2872x10 6 a 3 su depolamaktauar.

13 Irakya'da Sanayileşme ve Çevre Semfùxyumu M EMENE HAVZASINDA YAĞIŞ TÜBLEHİ YAÖIŞ (ORTALAMA) m/tà Z SAÖÂNAK YAÖIŞ (ORTALAMA) _ WH/B 2 KAIAB YAÖIŞ em/n 2 KAH îaöıgı - ^ mm/» 2 ÎAÖMUR tm/ Z 6040 «3 /ha 1500 B 3 /ha (LUleburgas 111 m/iwh), (Çorlu 231 m/ 4540 srvha 1540 B 3 /ha 3000» 3 /ha OKMAH ALABIHA fiusbh YAÖIŞ CAYIR VB KER'A AIAHIHA DUŞBH YAöıg TARIM ALAIILARIKA SUŞBH XAÖI5 ha ORTALAMA YAÖIŞ? 6O4O Ei3 /ha ORSAIABA SAÖAHAK XAÖ. JCİ500» 3 /ha 4X YAÖHUH Z3000 B 3 /ha B KAR 10,540 p 3 /hrç YKRLBŞ18S ALAHLARUJA IÜŞBH YAĞIŞ DİĞBR ALAHLARA EÜŞBH YAÖIŞ SU YÜZBYLBRİMS CÜŞBH YAÖIŞ ERGEHE HAVZASIHA EÜŞBH YAÖIŞ " ^ M.DOĞAN KANTARCI- HOT ı DSİ Kxgene HaTsasınâa ortalama yağiş ürikten 604 mu/m olarak varmiş-tir«. TABLO 10. BRŒNB KAVZASMA DÜŞBH YAÖIŞIN IOPRAK BSRİSLİÖİ VB YAÛIŞ ÇEŞİTLSRİ Î1S İLİŞKİLİ OLARAK SOÎB&İU 3I2AİI VS TOPRAK DERİHIİÖİ ORTALAMA ALAH CB ba ALAHA BUSBB XAÖI8 (x6o4o n'/ha) (HtLYAB a 3 ) AKIŞA OBCBN HlXIARMRI < > 90 10PUB XBR^SSf! 10 35,, ha ha at>9» DÎÛBR ARAZİ KUKUL VB KAYAUKUR g(j YÜZSYISfiî JM) 0P2Aä AI^&S in = YAÜIŞ ÇBŞÎTLBRİHİB TOPRAÜA aizkv BÖÜJKU XA&IS ÇBSÎXISRÎHtH YÜZBXSBL AKX8A GEBÇBH BülDlÄJ TOPRACA SIZAE ÎAÖIŞ «ÜKTARI (2830 n^calah) (MtLYAH B3) YUZBÎSBL AKIŞA OEÇBU îaölg (3210 p3xalae) (HtLYAB B3> IOS YAalŞIHD! TAKAM 3AÖABAK YASIŞIK 7-26 BH'oi YAäKURU» Jt 25-50'si KAH YAVAŞ BKtBSB äauakajv xauxq^fl IABHÜHUB % 50-75'i » O.O «m 7-26 m ssq un/b esi e» Ban/m 2 ORTALAUA 283 um (* 46.9) 2830»3/1») ORTâMM 321 «M (» 53.1) 3210 B-Vha) JI.DOÖAH KAHTAROI.

14 Urakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 106

15 Trakya'da Sanayileşme ve Çevre empozyıunu II 107

16 T>akya 9 fla Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu H ERGENE HAVZASININ SU BİLANÇOSU Ortalama yıllık yağış miktarının 604 mm/m 2 (6040 m 3 /ha) olduğu kabul edilirse, Ergene Havzasına düşen yağış toplamı 9 milyar m 3 /YIL olarak hesaplanır (Tablo 9). Tablo 9' da belirtilmiş olan yağış çeşitlerine ait kabullere göre; Ergene Havzasındaki yağışın 2.2 milyar m 3l ü sağanak yağış, 4.5 milyar m 3 'ü yağmur, 2.3 milyar m 3l ü kar halinde düşmektedir. Ergene Havzasına düşen 9 milyar m 3 yağışın 8.9 milyar m 3l ü tarım, orman ve çayır+mer'a topraklarına düşmektedir (Tablo 10). Bu yağış miktarının 4.2 milyar m 3l ünün toprağa sızdığı, 4.7 milyar m 3l ünün de yüzeysel akışa geçtiği hesaplanmıştır (Tablo 10). Toprağa sızan suyun milyar m 3l ünün sızıntı suyu halinde akarsulara ulaştığı, 3.2 milyar nı 3f ünün ise evapotranspirasyon ile havaya buharlaştığı hesaplanmıştır (Tablo 11). Yüzeysel akışa geçen su (4.7 milyar m 3 /YIL) ile toprak sızıntı suyunun (0.968 milyar m 3 /YIL) toplamı 5.7 milyar m 3 /YIL miktarına ulaşmaktadır (Tablo 11 ). Ergene nehri üstünde Uzunköprü'deki 105 no.h istasyonun ölçmelerine göre; yıllık akış miktarları enaz milyar m 3 ençok milyar m 3 ve ortalama milyar m 3 /YIL miktarındadır. Ortalama yağışa (604 mm) göre hesaplanan milyar m 3 /YIL akış değeri, Tunca ile Meric'in Trakya'daki diğer kolları da gözönüne alındığında, ortalama akış değerinden çok uzakta bir değer sayılmamalıdır. Sağanak yağışlarla toprak yüzeyine düşen yağıştan yüzeysel akışa geçtiğini hesap ettiğimiz 4.7 milyar m 3 suyun bir kısmının arazinin yayvan yapısından dolayı toprak içinde ve yüzeyinde göllendiği ve buharlaştığı, önemli bir kısmının da geçirgen anamateryaller içinde depolandığı veya akarsu yataklarından derinlerdeki gevşek (kumlu) materyallerin içine sızdığı kabul edilebilir (yeraltı suyu). Tablo 7'de verilen ölçülmüş akış değerlerine göre; Meriç+Arda+Tunca ve Ergene Nehirlerinde toplam yıllık su akışı 6.1 milyar m 3 'tür (Tablo 7). Sulanan ( ha), sulanması için tesisleri inşa edilen ( ha) ve sulanması planlanan ( ha) olmak üzere sulanması öngörülen ha arazinin sulama suyu ihtiyacı 1.9 milyar m 3 /YIL'dır (Tablo 4). Ekonomik olarak sulanması mümkün görülen toplam ha alan ile içme+kullanma için su ihtiyacı 4.1 milyar m 3 Af İL ( m 3 ) olarak hesaplanmaktadır (Tablo 4 ve 6). Bu suyun 1.4 milyar m3/yil miktannm Meriç Nehrinden alınabileceği öngörülmüştür (Tablo 8). Geri kalan 2.7 milyar m3/yil miktarındaki suyun Ergene Havzasından karşılanması gerekmektedir. Ancak Ergene Havzasının akış değeri (0.844 milyar m 3 /YIL -Tablo 7) ile yeraltı sulan { milyar m 3 /YIL) bu ihtiyacı sağlamaktan uzak görünmektedirler. Öte yandan Ergene Havzasına düşen yağışın önemli bir bölümünün buharlaştığı veya yeraltı suyuna (iklimin kuraklığına da bağlı olarak) ulaştığı anlaşılmaktadır (Tablo 5). Bütün bu değerlendirmeler, Ergene Havzasında sulama suyunun sınırlı olduğunu, su üretiminin arttırılması için yeterli dağlık

17 [İj Drakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 109 arazi ve kar yağışının bulunmadığı Ergene havzasında (Bkz.Bölüm 2) önemli bir su sorununun sözkonusu olduğunu işaret etmektedir. 5. SONUÇ Ergene Havzasında su kullanımı üzerinde yapılan inceleme ve değerlendirmelere göre; Ekonomik olarak sulanabileceği belirtilen alan ha' dır (Tablo 4). Sulanan alan ha olup, bu alan için gerekli sulama suyu ile içme ve kullanma suyu miktarı 1.2 milyar nı 3 /YIL'dır ( ) (Tablo 4). Sulamaya açılması için çalışmalar yapılan alan ha olup, bu alanın su ihtiyacı milyar mwll'dir (Tablo 4, 5). Gelecekte sulanması planlanan alan ha olup, bu alanın sulama suyu ihtiyacı 0.79 milyar mwll'dir (Tablo 4, 5). Böylece sulanan, sulanması için tesisler yapılmakta olan ve planlaması ele alınmamış alan toplamı olan ha alan için gerekli sulama suyu ile içme ve kullanma suyu toplamının 2.1 milyar m 3 olacağı anlaşılmaktadır (Tablo 4, 5). Sulama planlamasına başlanmamış olan ha alanın sulama suyu ihtiyacı milyar mvyil' dır (Tablo 4). Ergene Havzasında ekonomik olarak sulanabileceği belirtilen ha alanm sulanması için gerekli su ihtiyacı ile içme ve kullanma suyu ihtiyacı toplamı 4.1 milyar m 3 /YIL olarak hesaplanmıştır (Tablo 4). Ergene Havzasında sulanabilecek potansiyel alanın sulama suyu ihtiyacı 8.6 milyar m 3 AIL olarak hesaplanmıştır (Tablo 6). Ergene Havzasına düşen yağışın önemli bölümü yeraltı suyuna ulaşmakta veya buharlaşmaktadır (Karasal iklim-bozkır etkisi) (Tablo 11). Bozkır ikliminin etkisi sulamada kullanılan suyun önemli bölümünün buharlaşmasına da sebep olmaktadır. Ergene havzası ile Meriç Havzasından gelen suyun kış yağışlarında arttığı gözönüne alınırsa, kış yağışlarının depolanacağı baraj ve gölet sayısının ve depolama kapasitesinin arttırılması gerekmektedir. Ancak arazinin yayvan yapısı dolayısı ile dere vadilerinde baraj ve gölet yapılacak yerler fazla değildir. Yayvan vadilerde yapılacak göletler ise önemli miktarda tarım alam kaybına sebep olabilir. Bu sebeple dağlık arazideki dar vadilere küçük göletlerin yapılması ve bu gölet sisteminde biriktirilen suyun tarım alanlarını sulumada kullanılması gerekmektedir. Bulgaristan'ın Meriç, Arda ve Tunca nehirleri üzerinde yaptığı 13 barajda (Tablo 8) toplanan su yaz aylannda Meriç nehri yatağında su bırakmamaktadır. Meriç nehrinin (Meriç+Arda+Tunca) Bulgaristan 1 daki geniş yağış alanında su üretiminin arttırılması gerekmektedir. Su üretiminin arttırılması için Bulgaristan' daki ibreli türlerle (özellikle karaçam) kurulmuş ormanların yapraklı (kışın yaprağım döken) ağaç türleri ile ağaçlandınlması gerekmektedir. Ergene Havzasında su üretiminin arttırılması için kullanılabilecek yöntemler sınırlıdır. Bu sebeple sulamada kullanılan tekniklerin geliştirilmesi ve daha az su kullanılmasına, böylece daha geniş

18 J Trakytfäa Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 110 alanın sulanmasına çalışılmalıdır. Ergene havzasında sulu tarım alanlarının geliştirilmesi iki önemli su birikimini kullanmaya bağlıdır. Bu su birikimlerinden birincisi yüzey sularını toplayan barajlar ve göletlerdir. İkinci su birikimi yeraltı suyudur. Sulu tarım alanının ha olarak geliştirilmesi ve bu alanda 4.1 milyar m 3 /YIL suyun kullanılması halinde yaklaşık 8000 m 3 /ha (0.8 m 3 /m 2 = 800 İt/m 2 ) suyun araziye verilmesi anlamına gelmektedir. Ergene Havzasmda sulama mevsimi mayıs ayının ikinci yansından başlayıp, ürünün alındığı ağustos ayının ortasına kadar süren yaklaşık 3 aylık süreyi kapsamaktadır. Bu 3 aylık süre içinde sulu tanm alanına verilen 800 It/m 2 (800 mm/m 2 ) su aylık ortalama mm/m 2 yağışa denktir. Eğer sulama suyunun tümünün evapotranspirasyonla buharlaşacağı kabul edilirse Ergene Havzasının her m 2 'sine sulama mevsiminde 91 mm/ay ek yağışa denk su buharlaşması ve havanın nem oranının artışı hesaplanabilir ( m 3 /l ha = 2743 m 3 /ha = 274 mm/m 2 /3 AY = 91 mm/m 2 /AY). Sulu tarım alanlarının geliştirilmesi ile hava nemine yapılacak bu katkı İç Trakya'nın bozkır ikliminde ekolojik dengeyi olumlu yönde etkileyebilecek önemli bir faktördür. Ergene Havzasında orman alanı ha olarak belirlenmiş olup, bu alanın ha'ının çalılaşmış olduğu belirtilmiştir (Tablo 2). Ergene Havzası ve yakın çevresindeki orman alanı ha olup, bu orman alanında ağaçlandırılması öngörülen alan ha' dır. Ağaçlandırılması gereken alanın ha' ı ağaçlandınlmış olup, ha' ı da ağaçlandırılacaktır. (Makineci, E. 1994). Daha sonraki değerlere göre ( 1994 yılı sonundaki) ağaçlandırılmış alanın ha, ağaçlandınlması gereken alanın ha olduğu, ancak bu alanın ha'lık bölümünün ağaçlandırmaya uygun olduğu (teknik ve sosyal sebeplerle) bildirilmiştir (Aladağ, V.1996). Ayrıca 1994 yılı sonu itibariyle Orman İşletmelerinin kavak dikim alanlarının 1601 ha olduğu ve kavak dikilebilecek alanın da 1156 ha olduğu, şahıslara ve özel kuruluşlara ait kavaklıkların da ha' a ulaştığı bildirilmiştir (Aladağ, V. 1996). Orman ağaçlan, kavaklar ve meyva ağaçlan 1 m ve daha derinlere kadar kök geliştirmekte ve bu derinliklerde depolanmış olan kapillar su ile yavaş sızan suyun bir kısmını emip, havaya vermektedirler. Derin köklü bitkilerin havaya verdikleri su da Ergene Havzasındaki kuru havanın biraz daha nemlenmesini sağlamaktadır. Ergene Havzasındaki tanm alanlarında sulu tarım için yeterli suyun sağlanamaması havza dışı su kaynaklannın kullanılmasını gerektirmektedir. Havza dışı su kaynaklarından biri Meriç Nehridir. Diğer önemli bir kaynakta Yıldız (Istranca) Dağlık Kütlesinden Karadeniz 1 e ulaşan sulardır. Tablo 12-2.' de Yıldız (Istranca) ve 4. grup projelerinin sağlayacağı su miktarı 320 mil-yon mvyil'dır. İstanbul'un bu suya ihtiyacı yoktur. Bu suyun İstanbul'da kullanıma sunulması yerine İç Trakya' da sulu tarıma (üretime) aktarılması ile yılda sulama yöntemine göre ha alan sulanabilir ( dönüm). Sonuç olarak; Ergene Havzasının en önemli sorunlarından birisi su sorunudur. Yukarıda özetlenerek sunulan bilgiler suyun kıt bir üretim kaynağı olduğunu işaret etmektedir. Sulama suyunu en iyi şekilde korumak ve kullanmak gerekmektedir. Ergene Havzasında su üretimi ve kullanımı çok yönlü bilimsel ve teknik incelemelere ve uygulamalara konu olacak kapsamda görünmektedir.

19 lï-akya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyıımıı II 111 KAYNAKLAR 1. ALADAĞ, V Trakya'da Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Çalışmaları. Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Semp.3-6 Ocak 1996 ( ). TMMOB Makine Mühendisleri Odası Edirne Şb. Yay. Nu.183 (ISBN ) Edirne. 2. DSİ 1995, DSİ XI.Bölge Müdürlüp 1996 Yılı Program Bütçe Toplantısı Takdim raporu. EİE 1983, Aylık Ortalama Akımlar. Elektrik İşleri Etüd İdaresi Gnl.Direktörlüğü Ankara. İSKİ 1996, Faaliyet Raporu. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon İdaresi, Lale Matbaacılık ve Ticaret-İstanbul. 3. KANTARCI, M.D.1993, Meriç Havzasında Ayırtedilen Ekolojik Birimlerin Özellikleri ve Havzadaki Çevre Sorunları Üzerine Bir İnceleme. Enez Çevre Semp.B-9 Eylül 1993 (27-43). Edirne Çevre Vakfı Yay.Nu.l Editör: E.Tülümen Edirne. 4. KANTARCI, M.D. 1996, Trakya'nın Çevre Sorunlarına Ekoloji Açısından Bakış. Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Semp.3-6 Ocak 1996 ( ). TMMOB Makine Mühendisleri Odası Edirne Şb. Yay.Nu.183 (ISBN ) Edirne. 5. MAKİNECİ, E.1994, Meriç havzasındaki Orman Ağaçlandırmaları Üzerine Ekolojik Bir Dcğcrlendirme.Encz Çevre Sempozyumu 8-9 Eylül 1993 (69-75),Edirnc Çevre Vakfı Yayınları Nu.l Edirne 6. METEOROLOJİ Gn.Md'lüğü 1974, Ortalama ve Ekstrem Kıymetler Meteoroloji Bülteni Başbakanlık Basımevi-Ankara. 7. TOPRAKSU Gnl.Md'lüp 1970, Meriç Havzası Topraklan. Toprak Su Gnl.Md'lüğü Yay.Nu.205, Havza nu.l, Raporlar serisi 6, Köy İşleri bakanlığı yay.nu.122, Güven Matbaası.Ankara.

20