YAYIN YERİ: Mühendislikte, Mimarlıkta ve Planlamada ÖLÇÜ Dergisi Eylül 2007 (70 76) TMMOB İstanbul İl Koordinasyon Kurulu Istanbul

Transkript

1

2 YAYIN YERİ: Mühendislikte, Mimarlıkta ve Planlamada ÖLÇÜ Dergisi Eylül 2007 (70 76) TMMOB İstanbul İl Koordinasyon Kurulu Istanbul ISINMA VE KURAKLAġMA SÜRECĠNDE TÜRKĠYE DE SU ÜRETĠMĠ, SU KULLANIMI ĠLĠġKĠSĠ VE FIRAT, DĠCLE, ZAP HAVZALARINDA ORMANLAR ĠLE OTLAKLARIN ĠSLAHININ SUYUN MALĠYETĠ VE DOĞAL EKOLOJĠK DENGE / KAMU YARARI BAKIMINDAN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Prof. Dr. M. Doğan Kantarcı ¹) ÖZET Türkiye nin su üretimi ve üretilen suyun kullanımı doğal ekolojik dengelerin korunmasına ve geliş tirilmesine bağlıdır.doğal ekolojik dengelerin devamlılığının sağlanması düzenli bir su üretimini ve ekonomik değerlendirilebilirliği de sağlar. Konu geniş kapsamda ele alındığında, Devletin mülkü üzerinde hükümranlığı ve görevlerinin üstün kamu yararı kapsamında kullanılma gerekliliği konusu da ortaya çıkmaktadır. Düzenli bir su üretiminin sağlanabilmesi için havzalardaki orman alanlarının korunması, bozuk ve çalılaşmış ormanların islâhı ve ağaçlandırılması, orman içi ve üstü otlakların islâhı, toprak koruma çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Diğer bir deyimle; ekolojik dengelerin korunması, bozulan dengelerin yeniden oluşturulması ile dağlarımızdan sel değil, düzenli ve dengeli su üretimi yapılabilir. Üretilen suyun hidroelektrik üretiminde, sulu tarımda, içme (temiz su üretimi) ve kullanıma sunulması da Devlet in görevidir. Bu görevin de üstün kamu yararı kapsamı bir Devlet hizmeti olduğu gözden uzak tutulmamalıdır. Devletin bu görevleri aynı zamanda Devlet in hükümranlığı anlamında olduğu için Devlet kurumları tarafından yapılmak zorunluğu vardır. Diğer bir deyimle Devlet görevi ve hakimiyeti devredilemez. Su havzalarında Devlet e ait görevlerin ve hakların devredilmesi de söz konusu olamaz. Konu bu bakımdan orman alanlarının turizm tesislerine tahsisinin Anayasa nın 169. maddesinin 2. fıkrasına aykırı olduğu için Anayasa Mahkemesi tarafından durdurulması kararını çağrıştırmaktadır. Öte yandan suyun düzenli üretimi için dağlarda yapılacak yatırımların suyun maliyeti olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Suyun depolanması, sulama sistemleri vb. tesislerin maliyeti yanında orman ve otlakların islâhı ile toprak koruma tedbirleri için harcanan paranın da suyun maliyet hesabına katılması gerekir. Özellikle sınır oluşturan ve sınır aşan sularda su üretiminin maliyet hesabı önemlidir. Diğer bir deyimle Fırat ve Dicle ile Zap nehirlerinden Suriye ve Irak a verilecek suları sel niteliğinde vermek ile yıl boyunca dengeli bir akış düzeninde vermek arasında fark vardır. Bu fark dağlardaki masraflar ile barajlar için yapılan masrafların ve işletme giderlerinin toplamının suyun birim maliyet fiyatı olarak hesaplanmasını gerektirir. Son yıllarda atmosferdeki CO 2 artışına bağlı olarak iyice belirginleşen küresel ısınma süreci ülkemizi bir ısınma/kuraklaşma süreci olarak etkilemektedir. Dağlarımıza düşen yağışlar azalmağa başlamış, yıllık ortalama sıcaklıklardaki artış C 0 lara ulaşmıştır. Yıllık ortalama sıcaklığın yaz aylarındaki artışı ise C 0 kadardır. Bu sıcaklık artışı bitki yüzeylerinden (yapraklar vd.) terlemeyi su ve toprak yüzeylerinden ise buharlaşmayı arttırmaktadır. Ortaya çıkan su kayıpları küçümsenemez. Özellikle üretilen suyun akıp gitmesinin önlenmesi, suların barajlarda depolanması gerekmektedir. Ülkede 730 tane, FıratDicleZap nehirlerinin havzalarında ise 131 tane baraj yapılması mümkündür. Türkiye baraj yapımında geri kalmış ve ısınma/kuraklaşma sürecine hazırlıksız yakalanmıştır. Yağış rejimlerinde de değişiklik görülmektedir.yağışlar şiddetli sağanaklar halinde düşmeğe başlamıştır. Şiddetli sağanak yağışlar sel oluşumuna ve su basmalarına sebep olmaktadır. Son yıllarında oluşan seller alışılmışın dışındadır (Şanlı Urfa yı da sel basmıstır). Dağlarda toprak koruma, ağaçlandırma ve otlak ıslâhı çalışmaları zamanında bitirilebilseydi, toprak erozyonu ve sel oluşumu olayları da önlenebilirdi. Türkiye iklim değişikliği sürecine bu bakımdan da hazırlıksız yakalanmıştır. Bütün bu olumsuzluklara rağmen, topraklarımızın korunması ve düzenli bir su üretiminin gerçekleştirilebilmesi için ağaçlandırmaların ve otlak islâhı çalışmalarının kapsamlı ölçülerde ve en kısa sürede yapılıp, bitirilmesi gerekmektedir. 1) Prof. Dr. M. Doğan Kantarcı (EM) Ġst. Üniv. Orman Fakültesi Toprak Ġlmi ve Ekolojik Abd. (Emekli öğretim üyesi) Bahçeköy ĠSTANBUL mdkant@istanbul.edu.tr /

3 1.GĠRĠġ Türkiye nin orman ağaçlandırmaları, toprak koruma, otlak islâhı çalışmaları ve bunlara bağlı olarak su üretimi ile suyu kullanımı, özellikle tarım alanlarının sulanması ve tarımsal üretimlerin arttırılması için gerekli yatırımlar zamanında yapılamamış ve bu alandaki programlar yetiştirilememiştir. Türkiye de atmosferde artan karbondioksit (CO 2 ) oranına bağlı olarak küresel ısınma sürecine girmiştir (M.D.Kantarcı 2006, 2007, N.Tokgöz 2007). Küresel ısınma Türkiye nin akarsu havzalarında ısınma / kuraklaşma süreci olarak etkili olmaya başlamıştır. Bu sürece dönemsel kurak devrenin kışındaki etkisi de eklenince, akarsular ve göller kurumuş, barajların depoladığı su miktarı azalmıştır. Diğer bir deyimle Türkiye ısınma / kuraklaşma sürecine hazırlıksız yakalanmıştır. Karadeniz e bakan yamaçlarda oluşan sağanak yağışlar ile sel olayları sıklaşmıştır. Doğu Anadolu ile Güney Doğu Anadolu da da 2007 yılındaki sağanak yağışlar ve seller alışılmış olaylar değildir. Su üretimi kavramı yıl içinde mevsime bağlı olarak azalma, çoğalmalar olmakla birlikte dengeli bir su akışı düzeninin sağlanmasıdır. Sel olayı, su üretimi değildir. Dengeli bir akış düzeninin sağlanması için yağış (yağmur ve kar) sularının toprağa emdirilmesi ve topraktan sızarak kaynaklara, akarsulara ulaşmasının sağlanması gerekir. Toprağın korunması bu sebeple çok önemlidir. Orman ekosistemleri ile otlak ekosistemleri toprağı korur ve yağışların sellere dönüşmesini önlerler. Ormanın veya otlağın doğal dengesinin bozulması, toprakların taşınması halinde toprağı koruyucu, erozyonu önleyici tedbirler alınır (Teraslamalar, ağaçlandırmalar, otlak islâhı vd.) Türkiye nin sulanabilir tarım alanları için sulama suyunun, sudan enerji üretiminin,kullanma suyu ve temiz içme suyu üretiminin devamlılığı olması gerekir. Su üretiminin devamlılığı Türkiye nin barınılabilirliğinin sağlanmasıdır. Öte yandan üretilen suyun, depolanmasının ve dağıtımı için gerekli tesislerin yapılmasının da şart olduğu gözardı edilmemelidir. 2.TÜRKĠYE DE SU ÜRETĠMĠ VE SUYUN KULLANIMI Ortalama değerlere göre Türkiye yüzeyine (78 milyon ha) düşen yağış miktarı 501 milyar m³ / yıl olarak hesaplanmaktadır. Orman alanına düşen yağış miktarı 133 milyar m³ / yıl, otlak alanına düşen yağış miktarı 140 m³ / yıl olup, toplam 273 milyar m³ tür. Bu suyun yüzeysel akışa geçen miktarı 101 milyar m³ / yıl dır (Tablo 1). Dağlardan gelen su Türkiye nin ekonomik olarak kullanılabilir su miktarı olan milyar m³ / yıl suyunun esasını oluşturmaktadır. Ancak ekonomik olarak kullanılabilir su miktarının 38.9 milyar m³ / yıl bölümü 4.6 milyon ha lık sulu tarım alanını sulamakta kullanılabilmektedir. Geri kalan 4.4 milyon ha lık sulanabilir tarım alanını sulamak ve diğer amaçlar için kullanılabilecek olan 68.3 milyar m³ / yıl miktardaki su akıp gitmektedir. Isınma/kuraklaşma sürecinde ekonomik olarak kullanılabilir suyun ortalama miktarının hesabı yeterli bir izleme süresini gerektirmektedir. Suyun en önemli kullanım alanlarından biri de hidroelektrik üretimidir. Türkiye de 551 hidroelektrik santrali (HES barajı) kurulabileceği belirtildiği halde, işletmedeki HES sayısı 130 kadardır. Bu barajlardan üretilen hidroelektrik ise en üst üretimde (1998) % 33.6 oranındadır. Temiz ve millî enerji üretiminde barajların önemi çok yüksektir. Bu konu da da geri kalınmış ve ısınma / kuraklaşma sürecinde hazırlıksız yakalanılmıştır (Tablo 1).

4 TABLO 1. TÜRKİYE DE YAĞIŞ/AKIŞ İLİŞKİLERİ VE EKONOMİK OLARAK KULLANILABİLECEK SU MİKTARI TÜRKİYE YE DÜŞEN ORTALAMA YAĞIŞ ALAN ORTALAMA YAĞIŞ 78 x10 6 ha x mm/m 2 /yıl 501 x 10 9 m 3 /yıl YÜZEYSEL AKIŞA GEÇEN SU MİKTARI 501 x 10 9 x 0.37 = 186,05 x 10 9 m 3 /yıl ORMAN ALANINA DÜŞEN YAĞIŞ ALAN ORTALAMA YAĞIŞ 20,7 x10 6 ha x mm/m 2 /yıl = 133 x 10 9 m 3 /yıl 130 x 10 9 x 0,37 = 49,2x10 9 m 3 /yıl YÜZEYSEL AKIŞA GEÇEN SU MİKTARI OTLAK ALANINA DÜŞEN YAĞIŞ ALAN ORTALAMA YAĞIŞ 21,8 x10 6 ha x mm/m 2 /yıl = 140 x 10 9 m 3 /yıl 140 x 10 9 x 0,37 = 51,8x10 9 m 3 /yıl 49,2x ,8x10 9 = 101,0 x10 9 m 3 /yıl EKONOMİK OLARAK KULLANILABİLECEK SU MİKTARI YÜZEYSEL AKIŞ 95,0 x10 9 m 3 /yıl YERALTI SUYU 12,2 x10 9 m 3 /yıl 107,2 x10 9 m 3 /yıl KULLANILAN SU MİKTARI YÜZEYSEL AKIŞA GEÇEN SUDAN = 32,9 x 10 9 m 3 /yıl YERALTI SUYUNDAN = 6,0 x 10 9 m 3 /yıl 38,9 x 10 9 m 3 /yıl KULLANILAMAYAN SU MİKTARI YÜZEYSEL AKIŞA GEÇEN SUDAN = 62,1 x 10 9 m 3 /yıl YERALTI SUYUNDAN = 6,2 x 10 9 m 3 /yıl 68,3 x 10 9 m 3 /yıl SULANMASI GEREKEN 9,0 x 10 6 ha SULANABİLEN 4,6 x 10 6 ha TARIM ALANLARI SU BEKLEYEN 4,4 x 10 6 ha HİDROELEKTRİK ÜRETİMİ KURULABİLECEK GÜÇ ÜRETİLEBİLECEK HİDROELEKTRİK KURULU GÜÇ ÜRETİLEBİLİR HİDROELEKTRİK ÜRETİLEBİLEN HİDROELEKTRİK GWs MW GWs MW GWs H.E.S. SAYISI :551 İŞLETMEDEKİ HES : İNŞAAT HALİNDEKİ HES : % 33,6 %24,5 %19,1 YAPILMASI MÜMKÜN OLAN BARAJ SAYISI : 730 YAPILABİLEN BARAJ SAYISI : ESKİ BENT İNŞAATI DEVAM EDEN BARAJ SAYISI : 109 YAPILMASI GEREKEN BARAJ SAYISI : 422 (52 ADEDİ İHALEYE HAZIR) M. DOĞAN KANTARCI

5 Türkiye nin toplam 26 akarsu havzasında yapılabilecek baraj sayısı (730), ova arazisi ( ha), sulanabilir alanı ( ha), ortalama su geliri ( milyar m³/yıl), kurulabilecek HES gücü ( MW) ve yapılabilecek ortalama hidroelektrik üretimi ( Gws) tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2 ye ekli şekil incelendiğinde Doğu Anadolu daki Aras Nehri (24), Fırat Nehri (21), Dicle Nehri (26) havzalarının alanları ve ortalama hidroelektrik üretim miktarları ile diğer akarsu havzaları arasındaki fark görülmektedir (Özellikle Fırat Nehri Havzası). Tablo 2 deki havzalar, su ve hidroelektrik üretimi kapasiteleri dikkati Doğu Anadolu üzerinde toplamaktadır. Doğu Anadolu akarsu havzaları Türkiye nin devamlılığı ve kalkınması bakımından çok önemlidir. Bu durum yabancı devletlerin de dikkatini çekmiştir! 3. FIRAT, DĠCLE VE ZAP NEHĠRLERĠ HAVZALARINDA ORMAN VE OTLAK ALANLARININ ĠSLÂHI ĠLE SUYUN MALĠYETĠ ÜZERĠNE DEĞERLENDĠRMELER 3.1. FIRAT, DĠCLE VE ZAP NEHĠRLERĠ HAVZALARINDA ARAZĠNĠN ÖZELLĠKLERĠ Fırat, Dicle ve Zap nehirlerinin toplam havza alanı ha dır (DSİ 1990 a göre ha. Bkz tablo 2). Bu alanın % 73.7 sinde arazinin eğimi % 6 dan fazladır. Havzaların % 16 sında arazi dik, çok dik ve sarptır (>%30). Havzaların % 74.4 ü IV.,VI.,VII. ve VIII. arazi yetenek sınıfında olup, tarım alanı olarak kullanılmaya uygun değildir. Tarıma uygun olan arazi ise % 24 oranındadır. Havzaların % 74.6 sında toprak erozyonu vardır. Yetenek sınıfı VI ve VII olan arazide toprakların erozyona uğrayıp taşındığı alan % 54.5 oranındadır. Toprak derinliğinin cm olduğu alan havzanın % 29.5 unu, derinliği 20 cm den az olduğu alan havzanın % 38.1 ini oluşturmaktadır. Yetenek sınıfı VI ve VII olan arazide taşlı topraklar % 65.6 oranındadır. Havzalarda tarım alanı % 28.8, çayır ve otlak alanı % 47.3, orman alanı % 2.8, çalılaşmış (ağaçlandırılacak orman alanı) %14.9 oranındadır. Tarım, otlak, orman olarak bitki üretiminde kullanılabilecek arazinin oranı %93.3 oranındadır (Tablo 3) FIRAT, DĠCLE VE ZAP NEHĠRLERĠ HAVZALARINDA YAĞIġ / AKIġ ĠLĠġKĠLERĠ Fırat, Dicle ve Zap Nehirlerinin havzalarında ortalama yağış 98 meteoroloji istasyonunun arasındaki ölçmelerine göre mm / m 3 / yıl olarak hesaplanmıştır. Bu ortalama değere göre tüm havzalara düşen yağış miktarı milyar m³ / yıl olarak hesaplanmaktadır (Tablo 4). Bu yağışın yüzeysel akışa geçen miktarı 60.5 milyar m³ / yıl olarak hesaplanmıştır. Fırat nehrinin ortalama su akışı 31.6 milyar m³ / yıl, Dicle nehrinin ortalama su akışı 21.3 milyar m³ / yıl, yeraltı suyu ortalama 2.3 milyar m³/yıl olarak toplam ortalama su üretimi 55.2 milyar m³ / yıl olarak ölçülmüştür. Aradaki 5.2 milyar m³ / yıl su farkının yukarı havzalarda tarım alanlarında sulama suyu olarak kullanıldığı kabûl edilmiştir (Tablo 4) FIRAT, DĠCLE VE ZAP NEHĠRLERĠ HAVZALARINDA SULAMA SUYU ĠHTĠYACI VE SU FAZLASI Ortalama değerlere göre Fırat, Dicle ve Zap nehirlerinin havzalarındaki tarım alanlarının yıllık sulama suyu ihtiyacı ile açık su yüzeylerinden buharlaşan su miktarı 60.5 milyar m³/yıl olarak hesaplanmaktadır (Tablo 5). Havzalarda ortalama su fazlası 15.0 milyar m³ olarak hesaplanmıştır (Tablo 5). Ancak kurak dönemlerde havzalarda yağışların % 25 azalacağı, buharlaşmanın da % 20 artacağı öngörülerek su gelirlerindeki azalma miktarı 24.2 milyar m³ olarak tahmin edilmiştir (Tablo 5). Fırat, Dicle ve Zap havzalarında 131 tane barajın yapılması planlanmıştır. Bu 131 barajda biriktirilebilecek su miktarı toplam 145.1milyar m³ olarak bildirilmiştir. Barajlarda biriktirilebilecek su kurak dönemlerdeki su noksanını kapatabilecek miktardadır (Tablo 5). Suriye de verileceği sözü edilen 500 m³ / sn su miktarının yıllık toplamı milyar m³ tür. Ancak bu suyun ortalama değerlere göre su fazlası olduğu, kurak dönemlerde ise (havzalarda sulu tarım tam alanda yapılırsa) böyle bir su fazlalığının olmayacağı kabûl edilmelidir.

6 HAVZA ALANI (x 10 6 ha) VE ORTALAMA YAĞIŞ (x 100 mm/ m 2 /yıl) ÜRETİLEBİLECEK HİDROELEKTRİK ENERJİ MİKTARI, GWs Havza Nu Baraj sayısı 87 TABLO 2. TÜRKİYE NİN AKARSU HAVZALARININ ALANLARI, BU HAVZALARDAKİ OVALAR VE SULANABİLİR TARIM ALANLARI İLE BU HAVZALARDAN GELEN YILLIK ORTALAMA SU MİKTARI, KURULABİLECEK HİDROELEKTRİK SANTRAL GÜCÜ VE ÜRETİLEBİLECEK ORTALAMA HİDROELEKTRİK MİKTARI (Kaynak: DSİ 1989 ve 1990 dan düzenlenmiştir) HAVZA SAKARYA B.KARADENİZ KIZILIRMAK YEŞİLIRMAK D.KARADENİZ ÇORUH ERGENE MARMARA SUSURLUK KUZEY EGE GEDİZ K.MENDERES B.MENDERES B.AKDENİZ ANTALYA D.AKDENİZ SEYHAN CEYHAN ASİ BURDUR AKARÇAY KONYA VAN GÖLÜ ARAS FIRAT DİCLE HAVZA ALANI % % % % % %27.2 OVA ARAZİSİ % % % % % %9.9 SULANA BİLİR ALAN ha % % % % % %3.4 ORT. YAĞIŞ mm/m ORTALA MA YILLIK SU GELİRİ milyar m KURULU HES GÜCÜ MW ORT. ELEK TRİK ÜRETİMİ GWs ORTALAMA YAĞIŞ (mm/m 2 /yıl) OVA ARAZİSİ (ha) SULANABİLİR ALAN (ha) ORTALAMA HİDROELEKTRİK ÜRETİMİ(GWs) HAVZA ALANI(ha) 0 KUZEY ANADOLU MARMARA BATI ANADOLU GÜNEY ANADOLU GÖLLER VE DOĞU (KARADENİZ) (EGE) (AKDENİZ) İÇ ANADOLU ANADOLU TÜRKİYE I % % % milyon ha x mm/m 2 /yıl = 501 milyar m 3 /yıl x 0.37 = milyar m 3 /yıl M. DOĞAN KANTARCI

7 TABLO 3. FIRAT VE DİCLE HAVZALARINDA ARAZİNİN VE TOPRAKLARIN ÖZELLİKLERİ, ARAZİ KULLANIMI YAĞIŞ, EVAPOTRANSPİRASYON İLE KAYIP VE AKIŞA GEÇEN SU MİKTARININ HESABI

8 3.4. FIRAT, DĠCLE VE ZAP NEHĠRLERĠ HAVZALARINDA ÜRETĠLEN SUYUN MALĠYETĠ Fırat, Dicle ve Zap nehirlerinin havzalarında teraslanıp ağaçlandırılması gereken orman alanı 3.26 milyon ha, teraslanıp islâh edilmesi gereken otlak alanı 8.73 milyon ha dır. Ayrıca IV. sınıf arazinin yaklaşık % 60 ının da teraslanması (tarım terasları olabilir) öngörülmüştür (0.995 milyon ha). Bu teraslama, ağaçlandırma ve otlak alanalrının islâhı çalışmalarının toplam maliyeti eski TL ile trilyon TL (1.25 katrilyon TL), yeni para birimi ile YTL tutulmaktadır (Tablo 6). Bu maliyete göre orman ve otlak alanlarından gelen 1 m³ suyun maliyeti eski para ile TL/m³, yeni para ile yaklaşık 15.8 ykrş/m³ olarak hesaplanmıştır. Arazi çalışmalarının 35 yılda bitirilmesi gerekmektedir. Ancak ormanların ağaçlandırılması, otlakların islâhı ile iş bitmemektedir. Toprak koruma tedbirlerinin devam ettirilmesi, ormanların korunması ve bakımı / geliştirilmesi işleri devam ettirilmelidir. Bu devamlı çalışmalardan dolayı üretilen suyun maliyeti de devam edecektir. Havzalardan gelen suyun devamlı bir akış düzenine göre üretilmesi için yapılan masrafların Suriye ye verilecek su miktarına göre hesaplanması ve bedelinin alınması gerekmektedir. Suriye ye verilecek suyun sel olarak akıtılması da mümkündür. Öte yandan verilecek suyun atık su olmadığı, temiz su olduğu da gözardı edilmemelidir. 4. ISINMA / KURAKLAġMA SÜRECĠNDE SU ÜRETĠMĠNĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ Ülkemizde ısınma / kuraklaşma sürecinde yıllık ortalama sıcaklıkların döneminde Cº arasında artış gösterdiği çeşitli meteoroloji istasyonlarının ölçmeleri ile hesaplanmıştır. Ortalama Cº lik bir yıllık artış ile %10 20 arasında bir yağış azalması görülmektedir. Bu değerlendirmeye kış ayları ve 2007 yaz dönemi dahil değildir. Sıcaklığın artışı ve yağışların azalmasının etkileri Fırat, Dicle ve Zap havzalarından gelen su akışlarında, daha önceki yıllardaki ölçmelerde de görülmektedir. Bu sebeple tablo 5 teki su ihtiyacı hesapları yapılırken yağışlarda % 25 azalma, sıcaklık artışından ötürü buharlaşma % 20 artış olabilecek kurak yılar da değerlendirmeye katılmıştır. Isınma / kuraklaşma sürecinin havzalar üzerindeki etkisini kesinleştirmek için bir kaç yıl daha ölçmelere devam etmek gerekmektedir. Havzalar yüksek arazide olduğu için kar yağışları su üretiminde çok aşırı gerilemelere sebep olmamaktadır ( hariç). Örnek olarak Ergene Havzasında (Trakya) görülen su üretimi noksanı, Doğu Anadolu Havzalarında daha az belirgindir. Buna karşılık yıllarında dikkat çekici bir azalma vardır. Bu dikkat çekici yağış azalması ve buharlaşmanın (sıcaklık ile) artışı Van Gölü nün su yüzeyinde de alçalmaya sebep olmuştur. 5. SONUÇ Fırat, Dicle ve Zap nehirlerinin havzalarında yaptığımız ve yukarıda özetlediğimiz incelemeler önemli bazı sonuçlara da ulaşılmasını sağlamaktadır. Bu sonuçları orman ve otlak ekosistemlerinin idaresi konusunda Devletin görevlerini de gözönüne alarak şöyle sıralamak mümkündür. (1) Fırat, Dicle ve Zap nehirlerinin havzaları; Türkiye nin su üretimi, Güneydoğu Anadolu projesi (GAP) dahil olmak üzere sulu tarım alanlarında ve hidroelektrik üretiminde bu suyun kullanılması, tarımsal üretimin arttırılması,iş alanlarının yaratılması bakımından olduğu kadar iç göçlerin ve gecekondulaşmaların önlanmasi bakımından da çok önemli ve değerlidir. (2) Ancak söz konusu nehirlerin havzalarındaki ormanların ve otlakların doğal ekolojik dengeleri bozulmuştur. Dağlardan su sel olarak gelmektedir.topraklar hızla taşınıp, sığlaşmakta ve taşlılık oranları artmaktadır. (3) Yağış sularının toprağa sızdırılması, böylece yüzeysel akışa geçip sel oluşumunun önlenmesi için ormanların ağaçlandırılması, otlakların islâhı ve tüm alanlarda teraslamalar ile toprak koruma tedbirlerinin alınarak erozyonun önlenmesi gerekmektedir.

9 TABLO 4. FIRAT VE DİCLE HAVZALARINDA SULAMA SUYU İHTİYACI, ÜRETİLEBİLECEK SU MİKTARI VE TOPRAKLARIN KORUNMASI İÇİN GEREKEN HARCAMALARA GÖRE SUYUN MALİYETİNİN HESABI

10 TABLO 5. FIRAT VE DİCLE HAVZALARINDA SULAMA SUYU İHTİYACI, SU ÜRETİMİ, SU FAZLASI VE KURAK YILLARDA SU GELİRİNİN AZALMASI DURUMUNUN İRDELENMESİ ÖNCELİKLE SULANACAK TARIM ALANI VE SU İHTİYACI 1. SULAMA SUYU İHTİYACI ALAN (I+II+III) (ha) (%) 49.7 SU AÇIĞI (7 710 m 3 /ha için) AÇIK SU YÜZEYLERİNDEN BUHARLAŞMA İLE KAYIP SU (% 20) SULAMA SUYU İHTİYACI (*) (milyar m 3 /alan/yıl) Hesaplanan sulama suyu ihtiyacı yer altı sulaması veya damlama sulama yöntemleri için geçerlidir. SU AÇIĞININ % 70 i (7710x0.70= 5400 m 3 /ha) SULANABİLİR TARIM ALANI VE SU İHTİYACI SULANMASI GEREKEN TARIM ALANI VE SU İHTİYACI AÇIK SU YÜZEYLERİNDEN BUHARLAŞMA İLE KAYIP SU (% 20) SULAMA SUYU İHTİYACI (milyar m 3 /alan/yıl) I+II+III. SINIF ARAZİDE SULAMA SUYU İHTİYACI (milyar m 3 /alan/yıl) IV. SINIF ARAZİDE (ha) SU AÇIĞI (5 400 m 3 /ha için) AÇIK SU YÜZEYLERİNDEN BUHARLAŞMA İLE KAYIP SU (% 20) SULAMA SUYU İHTİYACI (milyar m 3 /alan/yıl) I+II+III.+IV SINIF ARAZİDE SULAMA SUYU İHTİYACI (milyar m 3 /alan/yıl) ORTALAMA SU GELİRİ YÜZEYSEL AKIŞ HALİNDE (Genellikle sel halinde) (milyar m 3 /yıl) TOPRAKTAN SIZINTI SUYU HALİNDE KULLANILABİLİR SU GELİRİ ORTALAMA SU FAZLASI ( = ) (milyar m 3 /yıl) 4. KURAK YILLARDA SU GELİRİNDEKİ YAĞIŞLARIN %25 AZALMASI ( x0.25) AZALMA VE BUHARLAŞMADA BUHARLAŞMANIN %20 ARTMASI ( x0.20) ARTMA PAYI (milyar m 3 /yıl) YAPILMASI ÖNGÖRÜLEN 131 BARAJDA BİRİKTİRİLEBİLECEK SU MİKTARI (milyar m 3 ) 6. BARAJLARDAKİ SUYUN TAMAMI KULLANILABİLDİĞİNDE SU EKSİĞİNİN KARŞILANABİLECEĞİ KURAK YIL SAYISI 4 7. SONUÇ : FIRAT VE DİCLE (ZAP DAHİL) HAVZALARINDA ANCAK YAĞIŞLI YILLARDA milyar m 3 /yıl SU FAZLASI VAR. SURİYE YE SÖZÜ EDİLEN 500 m 3 /sn ( milyar m 3 /yıl) SU ANCAK YAĞIŞIN YETERLİ OLDUĞU YILLARDA VERİLEBİLİR. KURAK YILLARDA FAZLA SUYUMUZ YOK. KURAK YILLARDA IV. SINIF ARAZİNİN SULANMASINDAN VAZGEÇİLEBİLİR. ANCAK BUNUN BİR BEDELİ OLMALIDIR. M. DOĞAN KANTARCI

11 (4) Havzalarda yapılabilecek toplam 131 barajın yapılması ve bu barajlarda tutulabilecek toplam 145 milyar m³ suyun depolanması gerekmektedir. Ancak bu baraj göllerinin su yerine materyal ile dolmasının önlenmesi için de havzalarda ağaçlandırmalar ve otlak islâhı çalışmaları yapılmalıdır. O otlaklardaki otun ete ve süte dönüştürülmesi gerekmektedir. (5) Ülkemizin de etkisi altında kaldığı ısınma / kuraklaşma sürecinde sulu tarım alanlarımızın ihtiyacı olan su ile yerli ve temiz enerji olan hidroelektriğin üretilmesinde Fırat, Dicle ve Zap nehirlerinin havzalarının önemi daha da belirginleşmiştir. (6) Havzalara yapılacak olan yatırımların üretilen suyun birim maliyet fiyatına eklenmesi gerekmektedir. Çünkü bu havzaların suları sınır aşan sulardır. Sınırın öte yanındaki ülkeler sel yerine, dengeli bir akış düzeni ile su verilmesini istiyorlarsa suyun havza islâhından kaynaklanan birim maliyet fiyatını da ödemelidirler. (7) Havzalardaki ağaçlandırma, otlak islâhı, teraslama, bakım vd. bütün çalışmalar Devletin görev alanı içindedir. Bu çalışmalar ve yatırımlar Devlet kurumları tarafından kamu yararı kapsamında yapılmalıdır. Bu çalışmaların ve yatırımların Devlet kurumları dışında başka kurum ve kuruluşlara devredilmesi hükümranlık hakkının ve görevinin devredilmesi anlamına geldiği için Anayasamıza aykırıdır. KAYNAKLAR DSĠ Genel Md lüğü 1989, Haritalı Ġstatistik Bülteni. DSĠ Genel Md lüğü 1995, DSİ Bölge Md lüğü 1999 yılı programı bütçe toplantısı raporu Kantarcı, M.D. 1995, GAP ın bazı sorunları üzerine görüģler. Agro Tech Uluslararası Tarım ve Hayvancılık Haber Araştırma Dergisi, sayı 1, Ağustos 1995 (5052), Uzman Yayın A.Ş. Cenkler Matbbası İstanbul. Kantarcı, M.D. 1997, Güneydoğu Anadolu projesi (GAP) alanında kalkınmanın devamlılığı için toprak koruması ve su üretiminin önemi GDA Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayını, Dergi C1, Sayı 1(1735) ISSN Elazığ. Kantarcı, M.D. 2000, Fırat ve Dicle havzalarında otlakların islâhı ve ormanların ağaçlandırılması ile toprak koruma çalıģmalarının su üretimine, akıģ düzenine ve suyun maliyetine etkisi üzerine bir inceleme GAP Çevre Kongresi (1618 ekim 2000) kitabı cilt 1 (323334). Harran Üniversitesi Mühendislik Fakültesi ve Ziraat Fakültesi Yayım Şanlı Urfa. Kantarcı, M.D. 2005, Türkiye nin YetiĢme Ortamı Bölgesel Sınıflandırması ve Bu Birimlerdeki Orman Varlığı ile Devamlılığının Önemi. İstÜni.Yay.nu 4558, Orman Fakültesi Yay. nu. 484, ISBN (XVII + 321) İst. Üni. Basım ve Yayınevi Md lüğü İstanbul. Kantarcı,M.D. 2006,Effects of Climate Change and Arid,ty of Ergene River Basin Water Productivity. International Conference on Climate Change and the Middle East Past, Present and Future İ.T.Ü.İstanbul.Editors: Y.Ünal, C.Kâhya, D.Demirkan Barı (246258).Devlet Meteoroloji İşleri Gnl.Md. lüğü MatbaasıAnkara Kantarcı,M.D.2007, Ġklim DeğiĢikliği Sürecinde Çatalca ve Kocaeli Yarımadalarındaki Sıcaklık artıģının Ġzmit ĠĢletmesi Ormanlarında Çamkese Böceği zararları ile ĠliĢkisi Üzerine AraĢtırmalar. I.Türkiye İklim Değişikliği Kongresi İstanbul. Tokgöz,N.2007, Dünya CO 2 Emisyonlarının Fosil Enerji Kaynakları Bazında Genel Bir Değerlendirmesi ve Türkiye deki Atmosferik Isınma Üzerine Etkisi.Mühendislikte,Mimarlıkta ve Planlamada ÖLÇÜ Dergisi Haziran 2007 Çevre Sayısı (143153),TMMOB İstanbul İl Koordinasyon Kurulu, Yapım Tanıtım Yayıcılık Basımeviİstanbul Meteoroloji Gnl. Md lüğü 1974, Ortalama ve Ekstrem Kıymetler Meteoroloji Bülteni. DMİ Genel Müdürlüğü Başbakanlık Basımevi Ankara. Toprak Su 1978, Türkiye nin Arazi Varlığı Toprak Su Genel Müdürlüğü Toprak Etüd ve Haritalama Dairesi Başkanlığı Ankara.