Türkiye - Hazar Bölgesi Ekonomik İşbirliği

Transkript

1 Türkiye - Hazar Bölgesi Ekonomik İşbirliği Prof. Dr. William Hale Ekim 2012 tarihlerinde medyanın ilgisi Azerbaycan ın başkenti Bakü de gerçekleştirilen -o vakte kadar dikkatlerden kaçmış olan- Ekonomik İşbirliği Teşkilatı nın (EİT) toplantısına çevrilmiştir. Söz konusu ilgi artışının sebebi; Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ve İran Devlet Başkanı Mahmud Ahmedinejad arasında ana oturumlar sonrasında gerçekleşen beklenmedik görüşmedir. Her iki lider, Suriye çıkmazına bölgesel bir çözüm bulmak üzere, belli ki Suriye deki iç savaşa ilişkin ciddi görüş ayrılıklarının üstesinden gelmenin bir yolunu aramışlardır. 1 Bu hadise EİT nin önemli uluslararası konularda farklı görüşlere sahip hükümet liderlerinin yüz yüze görüşme yapabileceği bir platform olduğu izlenimini doğurmuştur. Akabinde normal olarak fazla bilinmeyen EİT nin başkaca yararlı işlevleri olup olmadığı sorusunu akla getirmiştir. Bu soru EİT üyesi olan Türkiye, Pakistan, dört Orta Asya Cumhuriyeti 2 ve Hazar milletlerinin -Rusya hariç Hazar Denizi ne kıyısı olan tüm ülkeler- ekonomik ve politik ilişkileri 1 SimonTisdall, Iran and Turkey s Meeting Reveals New Approach to Syria, The Guardian(London) 25 Ekim Özbekistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Afganistan. bağlamında önem arz etmektedir. Bu makale hâlihazırda karşılaşılan politik ve ekonomik sorunlarla birlikte EİT nin tarihi gelişimini özetlemek amacını taşımaktadır. Devamında, teşkilatın takip eden yıllardaki potansiyel önemi üzerinde durulacaktır. EİT, Hazar Bölgesi nde daha sıkı ekonomik ve politik bağların gelişmesi için önemli bir unsur mu olacak, yoksa herhangi bir uluslararası teşkilat olarak varlığını sürdürmeye mahkûm mu olacak? Faaliyet alanı ve amacı daha sonra tamamıyla değişmiş olsa da, EİT nin kökleri soğuk savaş dönemi ittifaklarına dayanmaktadır yılında Amerika tarafından desteklenen İngiltere, Türkiye, Irak, İran ve Pakistan, Orta Asya da batı yanlısı savunma birliği olarak Bağdat Paktı nı oluşturmuşlardır da Irak ta Haşemit monarşisinin devrilmesinin ardından teşkilat, yegane Arap üyesini kaybetmiş ve Merkezi Antlaşma Teşkilatı (MAT) adı altında kuzey kuşağı ittifakı olarak yeniden yapılanmıştır. 5 yıl sonra 1964 te, Türkiye, İran ve Pakistan ortak ticari ve ekonomik işbirliğini artırmak maksadıyla, paralel bir teşkilat olan 16 18

2 Kalkınma için Bölgesel İşbirliği ni (KBİ) kurmuş ve ortak politik eksenlerine ekonomik bir boyut katmışlardır. 3 MAT birliği ve Kalkınma için Bölgesel İşbirliği, İran Devrimi nden sonra 1979 da dağılmıştır. Ancak 1985 yılında bu teşkilatın üç eski üyesi MAT ın yerine geçecek şekilde EİT yi kurmuştur. Devam eden süreçte fazla bir gelişme yaşanmasa da, soğuk savaşın ardından 1992 yılında bağımsızlığını yeni kazanmış cumhuriyetler olan Afganistan ın yanı sıra, Özbekistan, Türkmenistan, Tacikistan, Kırgızistan, Kazakistan ve Azerbaycan ın birliğe katılımı ile bu teşkilat yeniden güç kazanmıştır. 4 EİT nin asıl amacı üye ülkeler arasındaki ticaretin liberalleştirilmesi olmuştur. Bu doğrultuda ilk olarak 1991 yılında kurucular tarafından imzalanan Tercihli Ticaret Protokolü ve sonra 2003 yılının Temmuz ayında yürürlüğe giren diğer hedefler arasındaki ortak nakliye ağlarının geliştirilmesinin 5 yanı sıra, ticarette tarife engellerinin kaldırılmasına yönelik gümrük tarifelerinin düzenli olarak azaltılmasına 6 karar verdikleri EİT Ticaret Anlaşması 2003 Temmuz da yürürlüğe girmiştir. Teşkilatın gelecek hedefleri arasında EİT Ticaret ve Kalkınma Bankası 3 Bkz. William Hale ve Julian Bharier, CENTO, RCD and the Northern Tier: a Political and Economic Appraisal, Middle Eastern Studies, Vol.8. No. 2 (1972) pp Richard Pomfret, The Economic Cooperation Organization: Current Status and Future Prospects, Europe-Asia Studies, Vol.49, No.4 (1997) pp Ibid, Makale 9. 6 EİT Ticaret Anlaşması (ECOTA) (İslamabad, Temmuz 2003) 3. Makale: EİT Sekreteryası web sitesinden (www. ecosecretariat.org/ftproot/documents/agreements/ecota) 28 Ekim 2012 de erişim sağlandı. kurulmasının yanında bir reasürans şirketi ve EİT gemicilik ve havayolu şirketlerinin kurulması da bulunmaktadır Ekim ayında Bakü de liderlere seslenen Başbakan Erdoğan, EİT nin serbest ticaret bölgesi oluşturma hedefinden çok uzakta olduğunu itiraf etmiştir. Üye ülkelerin toplamda 400 milyonluk bir nüfusa sahip olduğunu vurgulayarak, şayet Ekonomik İşbirliği ve Ticaret Anlaşması tam anlamıyla uygulanırsa ortak ticaretin sekiz kat kadar artacağına dikkat çekmiştir. 8 Benzer olarak, Türkçe günlük gazete Zaman ın köşe yazarı Kadir Dikbaş ın vurguladığı üzere 2012 nin ilk 8 ayında Türkiye nin Avrupa Birliği ne ihracatı 2011 in aynı dönemine göre % 9.1 oranında azalırken EİT ülkelerine yapılan ihracat % 115 oranında bir artış göstermiştir. 9 Bu durumu izah ederken çok dikkatli olmak gerekir. Türkiye nin en problemli ve istikrarsız politik ilişkilere sahip olduğu İran, çelişkili biçimde EİT ülkeleri içerisinde ticaret hacminin en fazla olduğu ülkedir. Türkiye nin 2011 deki resmi ticaret istatistiklerini de hesaplarsak, İran, EİT ülkeleriyle % 60 ın biraz üzerinde bir ticaret gerçekleştirmiş (% 39 ihracat, % 72 ithalat) 10 ve EİT üyelerinin üzerinde çok az kontrolü olduğu dış politik nedenlerden çok fazla etkilenmiştir. Türkiye nin 2012 yılında EİT ye yaptığı ihracatın katlanarak artmasındaki en 7 Pomfret, op.cit., pp Serbest Ticaret Anlaşmasını Herkes İmzalasın, Ticaretimiz 8 Kat Artsın, Zaman (İstanbul, günlük gazete) 17 Ekim Kadir Dikbaş, Zor Zamanda İhracat Rekoru Kırdığımız Bölge, ibid, 16 Ekim Türkiye İstatistik Kurumu ndan alınan veri ( tr), dış ticaret istatistikleri: 29 Ekim 2012 de erişim sağlandı. HAZAR RAPORU 19 17

3 büyük pay İran ındır. Ancak bu durum Türkiye nin İran a altın satışındaki keskin yükselişten kaynaklanmaktadır. Bu durumda, İran ın nükleer silah geliştirme çabasına yönelik iddialar neticesinde; Birleşmiş Milletler, Amerika ve Avrupa nın ekonomik yaptırımlar uygulanması hususundaki zorlamaları ve İran parasının devam eden süreçteki düşüşü; İranlı tacirlerin direkt olarak Türkiye den yahut dolaylı yollarla Dubai den yüklü miktarda külçe altın ihraç etmelerine yol açmıştır. Geçici olduğuna ilişkin net bir delil olmamakla beraber bu durum her hâlükârda, Türkiye nin 2012 nin ikinci yarısında uluslararası yaptırım uygulama kampanyası nedeniyle İran dan petrol alımını kısmasını dengelemek için yapılıyor izlenimi doğurmaktadır. 11 EİT ye ilişkin temel eleştirilerden bir tanesi tamamıyla politik ve stratejik önceliklerle yönetildiği ve ekonomik yaklaşımın eksik kaldığı yönündedir. Bu yaklaşım EİT nin ekonomik hedeflerine ulaşmaktaki genel başarısızlığı nedeniyledir itibarıyla Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Ticaret Anlaşması (EİTTA) 10 üye ülkenin yalnız 5 i tarafından kabul edilmiştir (Afganistan, İran, Pakistan, Tacikistan ve Türkiye) 12 ve serbest ticaret bölgesi kurulması adına çok küçük ilerleme belirtileri bulunmaktadır. 11 Aydın Albayrak, Turkey-Iran Relations Economically Strained As Well, Today s Zaman (İstanbul, günlük gazete) 9 Ağustos Bu yazıya göre, üçüncü taraflar tarafindan temin edilen altın ihracatı İran Merkez Bankası tarafindan desteklenmiş olabilir. 12 EİTTA İşbirliği Konseyi 3. Toplantı, Ekim 2012, Ankara, htm web sitesinden: 29 Ekim 2012 de erişim sağlandı e kadar EİT Bankası Anlaşması yapılamamış ve birçok ülke hala anlaşmayı imzalamamış yahut onaylayarak yürürlüğe koymamıştır. Dahası 450 milyon dolarlık ödenmiş sermaye ile çok sınırlı bir bütçe söz konusudur ve İran la ilgili uluslararası yaptırımlara ilişkin sorun yaşamamak adına çok dikkatli hareket edilmesi gerekmektedir. 13 Ticaretin liberalleştirilmesi doğrultusunda çok kısıtlı ilerlemeler yaşanmakta olup, grup arasındaki ticaret hacmi hala sınırlı boyuttadır itibarıyla 10 üye ülkenin yapmış olduğu uluslararası ticaretin yalnızca % 7 si grup içerisindedir. 14 EİT üyeleri başta Rusya ve Çin olmak üzere başka ortaklarla da ilişkilerin geliştirilmesi hususunda aktif durumdadır. EİT nin Hazar üyeleri arasında 2009 yılı Aralık ayında Rusya ve Belarus ile gümrük birliği oluşturmayı kararlaştıran Kazakistan, politik ve ekonomik açıdan Rusya Federasyonu na en yakın olanıdır. Bunu Rusya ve diğer altı Bağımsız Devletler Topluluğu ile 2011 Ekim ayında imzalanan serbest ticaret anlaşması takip etmiştir. 15 Dünya Ticaret Örgütü istatistiklerine göre Avrupa Birliği, Kazakistan ın en önemli ticaret ortağı olarak gözükmektedir. Avrupa Birliği ni Rusya Federasyonu ve Çin takip etmektedir. EİT üyesi devletlerin hiçbiri listede ilk beşe girememiştir. Diğer Hazar devletleri arasında (Türkmenistan için 13 Abdullah Bozkurt, Iran to Turn ECO into Paper Organization, Today s Zaman, 15 Ekim Ibid. 15 Russia, Belarus and Kazakhstan Agree on Customs Union, Turkish Weekly ( 5 Aralık 2009: 5 Kasım 2012 de erişim sağlandı: Greg Delaney, Kazakhstan signs Free Trade Agreement with Russia & other CIS States, from 19 Ekim 2011, 5 Kasım 2012 de erişim sağlandı

4 Dünya Ticaret Örgütü verisi mevcut değildir.) = T ürkiye, özellikle de en önemli üçüncü ihracat kaynağı olan Azerbaycan başta olmak üzere, tüm EİT ülkelerinin en çok ticaret yaptığı ilk beş ülke sıralamasında yer alan tek ülkedir. EİT oluşturulurken öngörülmemiş olan Çin in, ciddi bir küresel oyuncu olarak ortaya çıkması dış çevreyi değiştirmiştir. Bu durum özellikle Kazakistan ve Türkmenistan örneklerinde kendini göstermektedir. Her ikisi de Asya nın yükselen ekonomik gücüne istinaden devamlı artarak ithalat yapmanın yanında, Çin doğal gazı için büyük boru hatları döşemiş ya da döşemektedirler. 16 Ekonomik ve teknik faktörler EİT nin bir ticaret grubu olarak açık başarısızlığını açıklamaya yardım etmektedir. Hazar Bölgesi nde üyeler genellikle ilk üreticidirler ve birbirlerinden ziyade dünyanın diğer ülkelerine petrol ve gaz ihraç ederler. Türk ekonomisi ve diğer EİT ülkeleri ekonomileri arasında tamamlayıcılık derecelendirmesi söz konusudur. Türkiye bir istisna olarak sanayi ürünleri de ihraç edebilmektedir. H er ne kadar Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan ı birbirine bağlayacak şekilde, Kars- Bitlis-Bakü demiryolu inşa edilmeye başlandıysa da nakliyat ağı yetersizliği ayrıca bir problemdir. 16 Vladimir Socor, China to Increase Central Asian Gas imports through Multiple Pipelines, Eurasia Daily Monitor, Vol.9, No.152 (9 Ağustos 2012) and Kazakhstan Expands Gas Transit Pipeline Capacities and Own Exports to China, ibid, Vol.9, No.153. Genel olarak Hazar devletleri petrol ve gaz rezervlerini ithalatı finanse etmek için kullanarak ve bölgesel ticaret ağlarının gelişimini öncelik listelerinin alt sıralarında tutarak uluslararası gelişim stratejilerinden ziyade daha içe kapalı hedefler tercih etmişlerdir. Bunun yanında, politik faktörler EİT nin etkin bir şekilde gelişmesi adına çok ciddi engeller teşkil etmiştir. Bu hususta İran ın üyesi bulunduğu, bölgedeki tek teşkilat olan EİT den dışlanması, büyük bir problem olarak gözükmektedir. Bu yüzden İran Hükümeti kendisine uygulanan izolasyona karşı politik destek çekmeye çalışarak EİT yi istismar etmekle suçlanmaktadır. İran ın EİT yi, kendisiyle ilgili ihtilaflara ilişkin bir propaganda aracı olarak kullandığı iddia edilmektedir. İran ın bu çerçevede 2012 Ağustos ayında Tahran da düzenlenen tarafsız bir eylemi kullanması gözleri diğer EİT hükümetlerine dikmiştir. Eylül 2012 de EİT; İran ın, teşkilat yapısını bölgenin gerçek sorunlarının tartışıldığı bir forumdan ziyade batı karşıtı bir kulübe dönüştürmeye çalışması korkusuyla bir Parlamenterler Meclisi kurma planını görüşmüştür. 17 İran ve diğer EİT ülkeleri arasındaki ikili ilişkiler; İran ın Türkiye ve Azerbaycan la aralarını açacak şekilde Ermenistan ile olan sıkı ilişkileri ve Ankara ile Tahran ın Suriye politikalarındaki keskin farklılıklar nedeniyle zarar görmüştür. Türkiye, İran ın nükleer tesislerinin Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı tarafından denetlenmesi adına İran ı ikna etmek 17 Bozkurt, op.cit. HAZAR RAPORU 21 19

5 için uluslararası çabaları desteklemiş ancak netice alınamamıştır. Deniz yatağı sorununun dışında, Azerbaycan ın İsrail le insansız hava araçları ve füze savunma sistemi temini kapsamında Şubat 2012 de imzaladığı 1,6 milyar dolarlık silah anlaşmasını da beraberinde getiren askeri bağları nedeniyle İran ve Azerbaycan ilişkileri ciddi oranda zarar görmüştür. Her iki taraf reddetse dahi İsrail ile yapılan anlaşmanın, İran a karşı gerçekleştirilecek olası bir saldırıda Azerbaycan hava sahasının İsrail hava kuvvetlerine kullandırılmasını da kapsadığı söylenmektedir. 18 Nisan 2012 de Azerbaycan ın direkt olarak İran ı hedef aldığı düşünülen Hazar daki tatbikatıyla tansiyon yükselmiştir. 19 Bu ve bunun gibi, bölgedeki devletler arası ihtilaf ve çekişmeler EİT nin bazı temel yönlendirmeler yahut yeniden inşalar olmaksızın konuşma kulübü seviyesinden öteye gidemeyeceği izlenimi doğurmaktadır. Açıkçası, bu gibi engellerin üstesinden gelmek zor, hatta imkansız bile olabilir. Politik çekişmelerin dışında, tüm EİT üyelerinin ekonomik kalkınma stratejilerindeki değişim ve daha iyi bir 18 Mark Perry, Israel s Secret Staging Ground, Foreign Policy, 28 Mart İsrail ve Azerbaycan arasındaki bağların gelişmesinin arka planı için, bkz. Alexander Murinson, Turkey s Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and Security in the Middle East and Caucasus (London and New York, Routledge, 2010) özellikle pp.57-61, İsrail in Azerbaycan la gelişen askeri ilişkilerinin, Türkiye nin lehine olacak şekilde, İsrail yanlısı lobinin Amerikan kongresinde Ermenistan la birlik oluşturmasına engel teşkil ettiği söylentilerine neden olmuştur. 19 Anar Valiev, Azerbaijan s Military Exercises in the Caspian: Who Is thetarget? Eurasia Daily Monitor, Vol.9, No 94, 17 Mayıs ekonomik ortaklığa erişim planları, mesela bir tarafta Türkiye diğer tarafta Afganistan ve Tacikistan arasındaki ekonomik eşitsizlik nedeniyle çok az başarı umudu teşkil etmektedir. Bölge siyasetindeki yalnız kurt İran, komşularıyla ideolojik ve stratejik hedeflerde ters düştükçe EİT nin Hazar Bölgesi nde etkin bir bölgesel blok haline gelmesi mümkün gözükmemektedir. Ancak bu, EİT nin diğer üyelerinin teşkilatının tam anlamıyla bitmiş olduğunu ilan etmelerinin tavsiye edildiği anlamına gelmemektedir. Şayet böyle yapılmış olsa, İran bunu kendisinin uluslararası arenadan dışlanması için başka bir girişim olarak görecek ve bu durum diğer EİT üyesi ülkeler için daha büyük sorunlara yol açabilecektir, örneğin; Türkiye de terörist saldırılar düzenleyen PKK ya tam destek vererek. Bu bağlamda, diğer üyeler muhtemelen İran ın ormanda başıboş dolaşmasına müsaade etmekten ziyade, onu kendi bahçelerinde tutmayı tercih edeceklerdir. Diğer taraftan, EİT nin çok ciddi politik farkları olmayan ve bu projenin daha çok ilerlemesini isteyen üyeleri arasında serbest ticaret veya başkaca ortaklıklar geliştirerek Avrupa Birliği ni taklit ettiği söylenebilir. Bu durum başkalarının, tamamen teşkilatın dışında kalmaksızın geri çekilmesini sağlayabilir ve çok az başarı şansı olan herkese tek beden elbise modeline uymaktan daha etkili olabilir. Bu suretle esnek geometri en uygun yol olabilir. Daha spesifik olmak gerekirse, özel olarak Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan 22 20

6 ve Türkmenistan ı kapsayan bir proje en uygun ilerleme ihtimali olacaktır. (Gürcistan EİT üyesi olmasa da Türkiye ve Azerbaycan arasında asli bir coğrafi bağ olarak listeye dahil edilmelidir.) Şayet daha sonraki aşamalarda, İran da dış politikayı yeniden yapılandıracak temel bir iç değişim yaşanırsa gruba dahil edilmesi her zaman söz konusu olabilir. Bu dört ülke (kısaca TAKT) tartışmalı ideolojik bağlılıklardan öte makul iyi ilişkilere sahiptirler. Genel olarak, hepsi de uyumlu hedefler gütmekte, hususiyle global ekonomik sistemin karşısında yer almaktan ziyade ona bağlı hareket etmektedirler. Görünen o ki; böyle bir proje, son yıllarda petrol ve gaz sahalarındaki gelişmeler ve özellikle de çoğu Rusya yahut İran a bağımlı mevcut sistemlere gerçek bir alternatif olan Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TANAP) sayesinde kredibilite kazanmış olacaktır. Bu sayede uzun süredir tartışılan; Orta ve Doğu Avrupa için yeni bir gaz temin kaynağı olan Nabucco Projesi de tekrardan canlanabilir. TANAP ın mühim bir kısmı, mevcut arzı çok büyük oranda artıracak Türkmenistan ve Azerbaycan ı birbirine bağlayan Trans Hazar Doğal Gaz Boru Hattı olabilir. Buna ulaşmak için, Azerbaycan ve Türkmenistan Trans Hazar Boru Hattı nı beklemeksizin yahut sektörel sınırların belirlenmesinden etkilenmeksizin -Bakü ve Aşkabat arasındaki deniz sınırlarına ilişkin uyuşmazlık veya Rusya ve İran ın olası vetolarının projeyi tıkamayacağını ima ederek- devam edebileceği üzerinde mutabakata vardıklarını bildirmişlerdir Vladimir Socor, Turkey Seeks Opportunity in Trans-Caspian Pipeline Project, Eurasian Daily Monitor, Vol.9, No.164, Görünüşe göre Kazakistan, TANAP ın ana ortakları arasına dahil edilmemiştir. Ancak Azerbaycan üzerinden petrol ve gaz ihracatını artırmakla ilgilendiği söylenmektedir. Dahası, Kazakistan ın Ekim 2012 de Türkiye ile aralarında kurulan Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi sayesinde Türkiye nin bölgedeki en önemli ekonomik ortağı haline geldiği ifade edilmektedir. Bu vesileyle potansiyel bir TAKT birliğinde önemli bir rol üstleneceği düşünülebilir. 21 Tüm bunlar, TAKT ın EİT içerisinde ekonomik bir grup olarak kurulmasının sorunsuz bir şekilde gerçekleştirileceği anlamına gelmemektedir. Katılımcı ülkeler arasında trans-hazar ve kara nakil hatlarının geliştirilmesi ve enerji sahası dışındaki alanların geliştirilmesi gibi daha yapılması gereken birçok şey bulunmaktadır. Trans Hazar Boru Hattı açık biçimde Rusya nın Hazar enerji oyunundaki rolünü azaltacak olsa da, TAKT ülkeleri güçlü kuzey komşularıyla olan ilişkilerinde her zaman dikkatli olmak durumundadırlar. Her şeye rağmen EİT bünyesinde -ya da en azından bir parçası olarak- böyle bir birlik şimdiye kadar yapılanlara nazaran, uluslararası arenada çok daha etkin bir rol oynayabilir. 11 Eylül Richard Weitz, Kazakhstan-Turkey Presidential Summit Deepens Economic Ties, ibid, Vol.9, No.191, 19 Ekim HAZAR RAPORU 23 21