TÜRKİYE DE SOSYAL BİLİMLERDE TOPLUMSAL DEĞİŞİM. Dr. Lütfi Sunar

Transkript

1 TÜRKİYE DE SOSYAL BİLİMLERDE TOPLUMSAL DEĞİŞİM Dr. Lütfi Sunar

2 TÜRKİYE DE TOPLUMSAL DEĞİŞİM ÇALIŞMALARI Toplumsal değişim Türk sosyolojisinin kayıp halkalarından birisidir Modernleşmenin Türkiye de sosyal bilimlerde tuttuğu yer göz önüne alındığında bu gerçek çok şaşırtıcı bir mahiyet kazanmaktadır. Mübeccel Kıray dışında konuyla teorik doğrudan ilgilenen neredeyse hiç kimse yoktur. Bu derste Mümtaz Turhan, Şerif Mardin, Mübeccel Kıray ve Kemal Karpat ın değişimle ilgili teorileri ele alınacaktır

3 MÜMTAZ TURHAN

4 MÜMTAZ TURHAN 1908 yılında Erzurum da doğdu de Kayseri Sultanîsi nin (lise) ilk ve orta kısımlarını, 1927 de de Bursa Lisesi nden naklen geldiği Ankara Lisesi ni bitirdi yılları arasında toplam yedi yıl Almanya da kaldı. Berlin ve Frankfurt Üniversiteleri ni bitirdi. Bu sonucu üniversitede 1935 de doktorasını verdi. Ertesi yıl İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ne asistan olarak girdi da doçent oldu de İngiltere ye gitti de Tecrübî Psikoloji Kürsüsü profesörlüğüne yükseldi yılları arasında Birleşmiş Milletler Sosyal Komisyonu nda Türkiye temsilcisi olarak çalıştı.

5 KÜLTÜR DEĞİŞMELERİ Mümtaz Turhan'ın 1948 yılında kaleme aldığı Kültür Değişmeleri isimli eseri Türkiye de yaşanan modernleşmeyi etnolojik bir bakış açısıyla eleştirel bir gözle değerlendiren bir çalışma olarak toplumsal değişmeye farklı bir yorum getirmiştir. Eserin yazılış koşulları: Türkiye nin tek partili dönemi geride bırakmaya ve Batı blokunda yer almaya hazırlandığı bir dönem Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren devam eden batılılaşma çabalarının eleştirel bir değerlendirmesi Etnolojinin kültür kavramına merkezi bir yer verir. İngiliz Okulu mensuplarının görüşlerinden oldukça faydalanır

6 KÜLTÜRÜN ÜÇ FARKLI ANLAMI 1. İlk olarak kültür insan hayatında sosyal yoldan sahip olunan maddi - manevi her unsuru kapsar. Bu çerçevede Kızılderili'nin tıbbı, Afrika yerlilerinin avlanma tarzları, modern endüstrinin dinamosu birer kültür unsurudur çünkü bunların hepsi kolektif insan ruhunun bir eseri olma niteliğini taşır. 2. İkinci olarak kültürün insana atfettiği sıfat söz konusudur. Kişisel incelik ve zarafet idealize edilir. Buna göre kültürlü insan asil, kibar ve zarif olmalı, halk kütlesinden uzak durmalıdır. 3. Üçüncü olarak kültür dünya görüşü, medeniyetin önemli etkileri ve genel sosyal tutumları ifade etmek üzere başvurulan bir kavramdır. İnsan ihtiyaçlarını tatmin etme görevi çerçevesinde kültür biyolojik, sosyal, manevi olmak üzere üç gruba ayrılır.

7 TURHAN IN ARAŞTIRMASI Turhan araştırmasına temel teşkil edecek gözlemleri 1932 yılında kendisinin içinden çıktığı köye yaptığı bir ziyarette gerçekleştirmiştir. Göç ve geriye göçün kültür üzerindeki etkileri Göç edenlerin değişime daha açık oluşu

8 YENİ BİR KÜLTÜR UNSURUN ALINMASI VE YAYILMASI Turhan a göre yeni bir kültür unsurun alınmasında olduğu gibi bir cemiyet içinde yayılmasında da müessir olan en mühim faktörler esas itibariyle şunlardır: Fayda temini itibar kazanma yenilik arzusu veya temayülü yeni unsurun mevcut kültür şekillerine, sistemine uyması

9 KÜLTÜR DEĞİŞMELERİNİN TÜRLERİ Turhan a göre iki tür kültür değişmesinin mevcuttur 1. Serbest kültür değişmeleri: Halkın bir fayda mülahazası ile kendiliğinden edindiği ve neticesinde faydasını analiz ederek sürdürdüğü veya bıraktığı yeni kültürel unsurlara tekabül etmektedir 2. Cebri kültür değişmeleri: bir otorite tarafından kültürün belirli unsurlarının yenileri ile değiştirilmesi

10 TÜRKİYE DE BATILILAŞMANIN AŞAMALARI Turhan Turhan Lale devrinden başlayarak batılılaşma sürecini yedi döneme ayırır: 1. Lale Devri - III. Selim Dönemi'ne kadar olan süreç, 2. III. Selim Devri, 3. II. Mahmud Dönemi, 4. Tanzimat Devri, 5. II. Abdülhamid Devri, 6. Meşrutiyet Devri, 'ten günümüze kadarki (1948) dönem.

11 KÜLTÜR DEĞİŞMELERİ ÜZERİNDE ETKİSİ OLAN FAKTÖRLER Bir kültür unsurunun alıntılama esnasında değişmesine en çok sebep olan etkenlerin en önemlisi anlama faktörüdür. Bir kültür unsurunun maruz kaldığı değişimlerde, diğer faktörlerin rolünü belirlemek adına öncelikle bu değişimin bir yanlış anlama neticesinde meydana gelip gelmediğini bilmek lazımdır. Yine buna göre kültür değişmesinin nitelikli olması açısından yabancı kültürden alınmak istenen fikir sistemlerinin veya kurumların toplumda aksaklık doğurmadan verimli bir şekilde işlemesi için öncelikle fonksiyonları anlaşılmalı ve bilinmelidir.

12 MÜBBECCEL KIRAY

13 MÜBBECCEL KIRAY 1923 yılında İzmir de doğdu 1940 yılında liseyi fen kolunda bitiren Kıray Ankara da DTCF de Sosyoloji bölümünü bitirir. Bu yıllarda eğitimlerini ABD de yapmış olan Muzaffer Şerif Başoğlu, Behice Boran, Niyazi ve Mediha Berkes gibi isimler bulunmaktadır Kıray burada aldığı lisans eğitiminin ardından Behice Boran la Tüketim Normları Üzerine doktorasını yapmıştır. Daha sonra Northwestern Üniversitesi nde tanınmış bir antropolog olan Herskowitz in yanına giderek burada ikinci bir doktorayı Dört Farklı Kültürde Gösterişçi İstihlak Eğilimleri konusu üzerine yapmıştır de Türkiye ye döndükten sonra üniversitede kendisine yer bulamamış ve ODTÜ ye girdiği 1960 a kadar özel sektörde çalışmıştır ta ODTÜ de Sosyal Bilimler Bölümünü kuran Kıray 1960lar ve 1970 lerin ilk yarısında toplumsal değişme ile ilgili önemli araştırmalar yapmıştır. Türkiye de ampirik sosyolojinin gelişmesinde önemli çalışmalar yapan Kıray sadece yatığı çalışmalarla değil yetiştirdiği öğrencilerle de Türkiye de sosyal bilimlerin gelişiminde önemli bir rolü bulunmaktadır.

14 1950 LERDE HIZLI TOPLUMSAL DEĞİŞİM Türkiye de toplumsal değişme ile alakalı hem teorik hem de uygulamalı olarak doğrudan ve kapsamlı çalışmalar yapan tek isim Mübecdel Kıraydır ler Türkiye de çok hızlı bir toplumsal değişimin yaşandığı bir dönemdir. Sanayileşme filiz vermekte, yoğun bir biçimde kentleşme yaşanmaktadır. Kıray doğrudan bu değişimin kaynağı, dinamikleri ve biçimi ile ilgilenmiş ve neticesinde sorunların değişimin yeterince hızlı olmamasından ya da eksik olmasından- kaynaklandığını ifade etmiştir. Bu sebeple Kıray ın değişim sorunlarına önerdiği çözüm biraz totolojik gibi görünse de değişimi hızlandırmak ya da tamamlamaktır.

15 TOPLUMSAL DEĞİŞİMİN TEMEL SEBEBİ Toplumsal değişimin temel sebebi iktisadi sahada yaşanan değişimlerdir. Kırda yaşanan nüfus artışını besleyebilecek bir üretkenlik artışı yaşanmadığı için emek fazlası ortaya çıkmıştır. Kırda yeterli geçim imkanlarını bulamayan bu kişiler, kentte yeni gelişmekte olan sanayi tarafından da kente çekilmektedirler. Böylece kırdan kente yoğun bir göç yaşanmaya başlar. Gelenler marjinal işlerde çalışmakta, kentin düzenine ayak uyduramamakta ve kentin çeperlerinde varlıklarını sürdürmektedirler. Dolayısıyla onların varlığı değişmenin bir sorun olarak görülmesine sebep olmuştur.

16 EREĞLİ ARAŞTIRMASI Bu çalışma sanayileşme faaliyetlerinin toplumsal yapıda meydana getireceği değişimleri anlamak üzere DPT için yapılmıştır yılında Karadeniz kıyısındaki küçük bir kasaba olan Ereğli de bir Demir Çelik Fabrikasının inşaatına başlanmıştır. Bu yıllarda yeni kurulan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) ülkenin gereksinimlerini saptarken toplumsal araştırmalara ayrı bir önem vermektedir. Türkiye'nin sanayileşme süreci içinde geçireceği dönüşümleri ve sorunları bir ölçüde anlayabilmek Ereğli'de yapılan fabrikanın yaratacağı toplumsal değişmeleri saptamak

17 TOPLUMSAL YAPININ TEMEL UNSURLARI Kıray a göre bir toplumsal yapıyı bütünsel bir biçimde oluşturan ve onu ele almamızı sağlayan dört temel unsur mevcuttur: 1. Ekoloji 2. Nüfus 3. Organizasyon 4. Değerler

18 TOPLUMSAL DEĞİŞMENİN İŞLEVSELCİ AÇIKLAMASI Kıray toplumsal yapıdaki değişimi işlevselci kuramı bazı yönleri ile genişleterek ele almıştır. Kıray toplumsal yapıyı dengeli bir bütün olarak görmektedir. Bu yapı içerisinde her bir unsurun belirli bir işlevsel karşılığı mevcuttur Bu işlevlerin değişimi toplumsal yapının da değişimine yol açmaktadır. Kıray işlevselci yaklaşımdaki sosyal düzensizlik ve bozuk sosyal işlevler yerine tampon kurumlar kavramını kullanmaktadır.

19 TOPLUMSAL DEĞİŞİMDE ESNAFIN ROLÜ Ereğli de yaptığı incelemede Kıray, toplumsal yapıyı tüketim normları, iletişim ve zaman, dakiklik ve uzaklık kavramları, aile yapısı ve aile üyeleri arasındaki ilişkiler kapsamında ele almıştır. Geleneksel bir kasabadan modern bir sanayi kentine doğru geçişte kasabada sayı bakımından en kalabalık, rol ve işlevleri bakımından en önemli grup olan tüccar-esnaflara özel bir yer vermektedir. kasabalı tüccarlar geçişte bir tampon mekanizma rolü oynamaktadırlar. Zira bu tüccarlar önceki geleneksel feodal yapıdaki toprak ağalarının bazı işlevlerini üstlenmektedirler.

20 BÜTÜNCÜL DÖNÜŞÜM iktisadi yaşamda ortaya çıkan değişimler diğer kurumlara da (toplumsal örgütlenme, nüfus, değerler) yansır Verimlilik ve ürün fazlasının kullanımı, toprak mülkiyetinde bir değişim meydana getirmiş, burada yaşanan değişim de aile yapısı etkilemiştir. Birbirini tetikleyen değişimler en nihayetinde formel bir topluma doğru gidildikçe toplumdaki dinsellik azalacak, seküler değerler daha fazla belirleyici hale gelecektir

21 KIRAY IN SOSYAL DEĞİŞME VE TOPLUM YAPISI ÜZERİNE ONTOLOJİK VE EPİSTEMOLOJİK VARSAYIMLARI (1) 1. Bu çerçevede İlhan Tekeli den (2000, pp ) özetleyerek aktaracak olursak Kıray ın sosyal değişme ve toplum yapısı üzerine ontolojik ve epistemolojik varsayımları şunlardır: 2. Esas olan sosyal değişmedir. Sosyal değişme evrenseldir. Sosyal bilimlerin merkezi konusu sosyal değişme olmalıdır. 3. Sosyal değişme bir temel toplumsa/ yapıdan diğerine geçiş olarak gerçekleşir ve bir ilerlemeyi içerir. 4. Bir toplumsal yapı bir topluluk halinde yaşayan insanların yaşam düzenini oluşturan ilişkiler biçimidir. 5. Toplumsal yapıların değişmesi hem kendi iç dinamikleriyle hem de dış dinamikleriyle gerçekleşir.

22 KIRAY IN SOSYAL DEĞİŞME VE TOPLUM YAPISI ÜZERİNE ONTOLOJİK VE EPİSTEMOLOJİK VARSAYIMLARI (2) 6. Her toplumsal yapı değişirken her an iç bütünlüğünü kurmaya çalışır. 7. Değişmesini yeterli hızda gerçekleştiremeyen bir toplum iç bütünlüğünü sağlamak için tampon mekanizmalar (ara formlar) yaratır. 8. Bir toplumun yaşadığı temel yapısal değişmelerin nasıl bir yön izlediği gözlemlere dayanarak evrensel olarak saptanır. 9. Bir toplumda temel yapılara geçişleri gözlemlemek için uzun zaman birimlerindeki değişkenleri ele almak ve bu değişmeleri açıklamak için sadece ana değişkenler üzerinde durmak gerekir. 10. Sosyal değişmeye temel toplumsal bir yapıdan daha ilerideki bir toplumsal yapıya geçiş açısından yaklaşılması içsel bir iyimserlik taşır. Böyle bir yaklaşım, sosyal bilimin siyasal çıkarlarla manipulasyonuna kapalıdır.

23 ŞERİF MARDİN

24 ŞERİF MARDİN Şerif Mardin, 1927 yılında İstanbul da doğdu. Galatasaray Lisesi nde başladığı orta öğrenimini ABD de tamamladı. Stanford Üniversitesi Siyasal Bilimler Bölümü mezuniyetinin ardından 1954 te Siyasal Bilgiler Fakültesi ne asistan olarak girdi ve doktorasını Yeni Osmanlıların Düşünsel Yapıtları konulu teziyle Stanford Üniversitesi nde tamamladı. Boğaziçi, Columbia, California ve Oxford Üniversitesi nde dersler verdi. Halen Sabancı Üniversitesi inde görev yaptı

25 MODERNLEŞME VE DEĞİŞİM Türk sosyolojisinde toplumsal değişim veya modernleşme konusu bağ ele alındığında hiç şüphesiz akla gelebilecek en önemli isim Şerif Mardindir. modernleşme sürecine ve toplumsal değişim mekanizması düşünce tarihçiliği ile şekillenen kavramsal dünya toplumsal ilişkileri fikirlerin değişimi ekseninde ele almak toplum ve kültürün evrimi

26 BİR ANAHTAR OLARAK MERKEZ-ÇEVRE siyasasını açıklayabilecek bir anahtar olarak merkez-çevre Edward Shils ten alarak kullanır Sağlamlığı, büyüklüğü ve bileşenleri değişse de her "toplumun bir merkezi vardır. Eisenstadt tan aldığı bir kavramsallaştırma ile Orta Doğu toplumlarında serbestçe devinip duran kaynağı düzene sokmak için kısa da sürse çeşitli çabalar vardır Orta Doğuda toplumsal merkezlerin kurumsal çerçevesini kurmanın uzun tarihi Kalıcı bir merkezin yokluğu

27 OSMANLI DA MERKEZİN UZUN TARİHİ Osmanlı İmparatorluğunda karmaşık ve incelmiş bir kurumlar şebekesine dayanan uzun ömürlü bir merkezin varlığı Uzun bir yönetim geleneğine sahip komşu İran'la bir karşılaştırma yapılırsa Osmanlıların bu başarıları, daha açık bir biçimde ortaya çıkar. Osmanlıların bu konudaki başarılarını anlamak üzere ortaya çıkmakta olan merkezileşmiş Batı devleti ve daha sonra onun yerine geçen modern ulus devleti ile karşılaştırmak gerekir Batı da onyedinci yüzyıl boyunca ortaya çıkan Leviathan modernleşme süreci boyunca oluşan bürokratik ulus devlet Osmanlı Devletinde ulus devlet merkeziyetçiliğinin erken bir biçimi

28 BATI DA MERKEZ-ÇEVRE İLİŞKİLERİ Batıda modern siyasal biçimin kökenleri merkezdeki feodal unsurlar ile çevredeki kentler, kasabalar (burghers) ve daha sonra endüstri emeği arasındaki çatışma ekseninde açıklanması Bu güçler arasında yaşanan çatışmalar çeşitli uzlaşmalar ile neticelenmiştir. Yaşanan bu uzlaşmalar neticesinde çevresel gücün bir bölümü kendi özerk durumunu koruyarak merkezle bütünleşmekteydi. Merkez ile çevre uzlaşma potansiyeline sahip bir çatışma içerisinde bulunmaktadırlar. Sivil toplum analizi

29 SİVİL TOPLUM VE ARACI KURUMLAR Batılı siyasal biçimin temel kurumları aracı kurumlar tampon mekanizmalar Sivil toplum Osmanlı da şark despotizmi ve aracı kurumların yokluğu Batılı siyasal biçim merkez ile çevre arasındaki bir dengeye bağlıyken Osmanlıda böyle bir denge yoktur çünkü merkez dışında bir unsur bulunmamaktadır.

30 MODERNLEŞME BOYUNCA MERKEZİN SUNİ BİR BİÇİMDE ORTAYA ÇIKIŞI Modernleşme boyunca bu merkezin suni bir biçimde ortaya çıkışı ve oluşturduğu çevre ile girdiği ilişkiler Osmanlı da modernleşme boyunca eksikliği hissedilen şey merkezi dengeleyecek çevresel siyasal unsurların olmamasıdır Bu unsurlar ortaya çıktığında çatışmayı uzlaşmaya dönüştürecek kurumsal yapıların yoktur. Mardin bu modeli merkez-çevre kopukluğu olarak adlandırır

31 MERKEZ-ÇEVRE ARASINDAKİ KOPUKLUK Merkez ile çevre arasındaki ilişki karmaşık bir mahiyet arz etmektedir. Geleneksel Osmanlı sisteminde merkez ile çevrenin kopukluğunun bazı temelleri mevcuttur. 1. Osmanlıların yerel siyasal unsurlara ve soylulara bağımlılıktan kendilerini kurtaracak bir bürokratik merkezi ordu sistemi kurmadaki başarıları 2. Osmanlıda idare kentler ile kır (yerleşikler ve göçebeler) arasındaki bir karşılıklı denge üzerine bina edilmişti. 3. Merkez askeri tekele sahiptir. Çevrede askeri bir güç bulunmaz. 4. Merkezin sahip olduğu yüksek kültür ile çevrenin halk kültürü arasında da bir kopukluk vardı. 5. Çevrede yer alan bütün toplumsal unsurlara (soylular, dinsel önderler ve tarikatlar gibi) karşı bir şüphe kendisini kuran merkez bir toplumsal çevrenin üzerine oturmamaktaydı. 6. Genel ve bütünsel anlamda, birbirleriyle çok gevşek bağlar içinde bulunan birbirinden kopuk iki farklı dünya olarak merkez ve çevre ortaya çıkmıştır

32 MERKEZ-ÇEVRE ARASINDAKİ GEÇİŞLİLİKLER Mardin bu kopukluğu tamamlayan bazı geçişliliklerden bahseder: 1. Çevredeki eşrafın zaman zaman devlet görevi üstlenmesi, 2. vakıf sistemi ile sağlanan iktisadi geçişlilik, 3. adalet siteminin toplumun tüm katmanlarına yayılması, 4. Tımar ve zeamet sistemleri 5. Ancak bu kadar yaygın bir geçişlilik sisteminin farkında olmak Mardin i merkez ile çevrenin kopuk olduğunu tasvir etmekten alıkoymaz.

33 ŞARK PATRİMONYALİZMİNİN İDEAL TİPİ Batı da Ortaçağ toplumunu ayırt eden patrimonyalizm ve feodalizm ilkeleri Türkiye de yalnızca patrimonyalizm ağır basar Sadece sarayın isteklerini yerine getirmekle yükümlü, toplumdan kopuk sultanın kölesi (kulu) olan bir bürokrasi

34 MODERNLEŞME VE MERKEZ-ÇEVRE İLİŞKİSİNİN YENİ BİÇİMİ Despotik idarenin modernleşme süreci ile birlikte bir ulus-devlete dönüşme süreci Devletin meşruiyet anlayışının ve bürokrasinin aldığı yeni biçim Suni bir çevrenin oluşumu İmparatorluk gerilemeye başlayınca çevreden kopuk merkez çevre ile kurduğu ilişkileri sürdüremez Dağılma sürecinde hem merkez zayıflar, hem de onun çevre üzerindeki tahakkümü gittikçe çevreye ağır gelmeye başlar Ortaya çıkan zaruretlerden ötürü devletin uzunca bir süre başarıyla birbirinden uzak tuttuğu çevre ile merkezin teması

35 ÇEVRENİN BİR TEMSİLCİSİ OLARAK EŞRAF Merkez ile çevrenin bitişme noktasında 18. Yüzyılda yeni aktörlerin ortaya çıkması Yerel halkın gittikçe güvenmeye başladığı yerel çıkarları dile getiren yerel eşraf Bir burjuva arayışı Eşraf Avrupa feodalitesi gibi özerk bir mülkiyete ve siyasi konuma sahip değildir. Eşraf ın varlığı ve zenginliği devlet ile temasına bağlıdır. Halk (esnaf ve zanaatkarlar) rahatsızlığını ifade etmek için kendisi de zaman zaman sahneye çıkmaya başlamıştır. Örnek Patrona Halil isyanını bu çerçevede bir başlangıç olarak görür.

36 MERKEZ İLE ÇEVRENİN MOZAİKLEŞMESİ Gayrimüslim grupların ve Müslüman öğelerin ulus-devlet içinde bütünleştirilme çabası imparatorluğun mozaik yapısına yeni düzen Devletin kurduğu toplumsal dengenin baştan ayağa değişmesi "birbirinden ayrı öğelerin" siyasal sisteme anlamlı bir katılımda bulunmaları Çevrenin çok aktif bir biçimde merkezle temasa geçmesi

37 MERKEZ İLE ÇEVRENİN KOPUŞU Devlet ile toplum arasındaki ilişkinin yeni bir mekanizması koruyucu bir baba olarak devlet fikri Tanzimat devrinde iki kültür arasındaki uzaklığın azaltılamaması yönetilenler ile yönetenler arasındaki bölümlenme daha açık kültürel bir biçim aldı: Bir yanda cilalı, Paris yönelimli devlet adamları öte yanda kaba taşralılar vardı (Mardin, 2008, p. 132).

38 KEMAL KARPAT

39 KEMAL KARPAT 1924 te Romanya Dobruca da doğdu İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi nden mezun olduktan sonra, Washington ve New York Üniversitelerinde siyasal ve sosyal bilimler üzerine master ve doktora yaptı yılında Wisconsin Üniversitesinde Ortadoğu Çalışmaları Bölümünü kurdu ve 1988 e kadar başkanliği nı yürüttü yılları arasında Wisconsin Üniversitesi Orta Asya Çalışmaları Programının bölüm başkanlığı görevinde bulundu. ABD de Türk Araştırmaları Derneği ve Orta Asya Çalışmaları Derneği nin başkanlıklarını yaptı. Halen İstanbul Şehir Üniversitesi Tarih Bölümünde Tarih Profesörü olarak çalışmaktadır.

40 OSMANLI İLE CUMHURİYET ARASINDAKİ SÜREKLİLİK Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı İmparatorluğu nun kesintisiz bir devamıdır Cumhuriyet dönemi boyunca yaşanan bütün çatışma, çelişki ve yönelimler, Osmanlı döneminden miras olarak aktarılmıştır. Osmanlı yla Cumhuriyet arasında olsa olsa bir siyasî rejim kopukluğu vardır. Ancak toplum ve kültür devam etmiştir. İslam ın toplumsal konumu bu sürekliliği sağlayan en önemli unsurdur.

41 DİNİN TOPLUMSAL YAPIDAKİ BİRLEŞTİRİCİ ROLÜ Dinin toplumsal yapıdaki birleştirici rolü Modernleşme politikalarının ve modernleşme analizlerinin en zayıf tarafı dini ihmal etmeleridir Cumhuriyet dönemi boyunca, laikliğin uygulanma biçimi Cumhuriyet elitlerinin halkın ulusal kimliğinin en önemli ideolojik ögesi olan İslam dinini hesaba katmamaları Bir Türk İslamı vurgusu

42 MODENLEŞMEDE İÇSEL DİNAMİKLERİN ROLÜ Karpat ın modernleşmeyi ele alırken içsel dinamikler vurgu yapar Orta Doğu nun modernleşmesi hakkındaki çalışmaların çoğu genellikle dışarıdan Avrupa etkisine vurgu yapmakta, Orta Doğu toplumlarının tepkisine pek az yer vermektedirler. İçsel dinamiklere vurgu yapanlar da ondokuzuncu yüzyıl Orta Doğu ve Balkan tarihlerini genellikle dogmatik ve ulusal perspektiflerden ele almaktadırlar. Osmanlı imparatorluğunun sosyal ve siyasal yapısındaki değişimler ve bu değişimlerin bölgede yeni doğan ulus devletler üzerindeki etkisi genellikle göz ardı edilmiştir Karpat a göre Osmanlı kültürel siteminin dönüşümünün Batı dan farklı bir biçimde ortaya çıkmıştır.

43 MODERNLEŞMEDE SOSYO-KÜLTÜREL VE SOSYO- EKONOMİK BAĞLAMIN ETKİLERİ Toplumsal değişimi sadece elitlerin siyasi kararları ile gerçekleşen devlet mekanizmasının farklılaşması olarak ele almaz Değişimin içinde gerçekleştiği sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik bağlamın etkiler Osmanlı-Türk modernleşmesi dâhili ve harici etkenlerin altında değişik düzeylerde işleyen bir yapıda görülmek durumundadır.

44 OSMANLI TOPLUMSAL DÜZENİNİN İKİ TEMEL KURUMU Karpat a göre Osmanlı toplumsal düzeninin iki temel kurumu vardır: 1. Dini ve etnik sınırları aşan dört tabakalı (askerler, bürokratlar, zanaatkar ve tüccarlar ile reaya, yani üretici sınıflar) hiyerarşik toplumsal düzen, 2. Millet sistemidir. Osmanlı tabakalaşma sisteminde onyedinci yüzyılın sonlarından itibaren başlayan ve modernleşme sürecinde hızlanan değişimler söz konusudur

45 TABAKALAŞMA SİSTEMİNİN DEĞİŞİMİNE VURGU Klasik dönemde toplumsal dönüşüm güçleri sabit olduğu için bu dört zümrenin işlevleri etrafında şekillenen değişim öngörülebilir vaziyetteydi. Onyedinci yüzyılın başlarında yeni değişim güçlerinin ortaya çıkması ile birlikte üçüncü (tüccarlar ve zanaatkarlar) ve dördüncü (köylüler ve çobanlar) zümreler geleneksel öngörülebilir değişim döngüsünü kırdılar. Bu yapısal değişim birinci (askeriye) ve ikinci (kalemiye/ilmiye) zümrenin sosyo-ekonomik temellerini sarstı ve siyasi-kültürel işlevlerini yeniden şekillendirdi.

46 YENİ TOPLUMSAL ÖNDERLER: AYANLAR Orta sınıfın Müslüman kesimi Onsekizinci yüzyıl boyunca sosyo-ekonomik düzende yaşanan dönüşümler neticesinde yeni bir zümre olarak ortaya çıkan eşraf Ayan hükümet tarafından verilen bir unvan iken eşraf genellikle toplum tarafından atfedilen bir sosyal konumdur. Ayanların bürokratik düzen ve bu düzenin çatışan ideolojik grupları ile olan ilişkisi onsekizinci yüzyıl boyunca ve ondokuzuncu yüzyılın başlarında Osmanlı toplumunun dâhili değişimin merkezi dinamiklerini teşkil eder

47 OSMANLI DEVLETİNİN DÖNÜŞÜMÜ Yapısal değişimin tarihsel-işlevsel bir perspektifi Müslüman ve gayrimüslimler arasında tabakalaşmanın değişen biçimleri Osmanlı toplum yapısını zümreleri ve bu zümrelerin işlevlerini- değiştiren sanayi devrimi sonrası Avrupa piyasası ile ilişkiler Osmanlı toplumunda yeni sosyo-ekonomik dinamiklerin ortaya çıkması İktisadi değişime işlevsel bir cevap oluşturmak üzere siyasi sistemin dönüşümü Devletin yeni düzenleme işlevleri Osmanlı toplumsal değişimi bütün bu sosyo-ekonomik hatlar (meslekler, mülkiyet örüntüleri, gelir düzeyleri ve kültürel-siyasi değerler) boyunca yaşanan değişimlerle yeni bir siyasal kadro ile şekillenen yeni bir siyasal yapının ortaya çıkışı ile açıklanabilir

48 MERKEZİLEŞME Osmanlı-Türk modernleşmesi ve daimi bir merkezileşme Devletin içeride sosyo-ekonomik alanda yaşanan hızlı farklılaşmalar ve dışarıda güç kaybı karşısındaki tavrı merkezileşme kanalıyla bütünleşme arayışı Karpat 1800 lerden başlayarak Türk modernleşmesinin toplumsal güçlerin dengeleyici etkisinden uzak bir merkezileşme ile ifade edilebileceğini düşünmektedir

49 MERKEZİLEŞMENİN DAHİLİ VE HARİCİ MOTİVASYONLARI 1. Onyedinci yüzyıl boyunca güç kazanan ve ayaklanan ayan tehdidini ortadan kaldırmaktır. 2. Devlet bu ayanları güçsüzleştirirken Rumeli ve Anadolu da üst zümreden Müslümanların elindeki toprakları çoğunlukla gayrimüslümlere çiftlik olarak verdi. 3. Ayanlara ve yeniçerilere karşı dolaylı olarak gayrimüslim grupları güçlendiren bu uygulama ondokuzuncu yüzyıl Osmanlı siyasal yapısını ciddi bir biçimde etkilemiştir. 4. Osmanlı merkezi yeni bir askeri organizasyon ile denetimini sürdürmeye çabalamıştır. 5. Merkezi bir devleti ortaya çıkışının ilk emarelerini bünyesinde taşıyan bu askeri oluşum yeni bir mali organizasyonu da beraberinde getirmiştir. 6. Ayanların tasfiyesi ile sahipsiz kalmış olan tımarların gelirlerini ve yeni tür vergileri toplamak üzere oluşturulan mali örgütlenme yeni muhasebe yöntemlerini de beraberinde getirmiştir sonrasında toplum adına konuşan ayanlar ve ulemanın ortadan kalkması ile kontrolden kurtulan Sultan mutlak bir güce kavuşmuştur.

50 KAYIP BURJUVAZİNİN PEŞİNDE: ORTA SINIFIN EKSİKLİĞİ Orta sınıfın oluşumu çerçevesindeki çözümlemeler Osmanlıda bağımsız bir orta sınıfın meydana çık(a)maması Ondokuzuncu yüzyılda yeni temeller üzerinden ortaya çıkan yeni bir Müslüman orta sınıf Bir orta sınıfın oluşturulması Osmanlı dan Cumhuriyet e devreden en önemli gündemlerden biridir. uzun vadede toplumsal değişim ve modernleşmenin sorunsuz bir biçimde gerçekleştirilmesi böyle bir sınıfın varlığına bağlıdır.

51 NÜFUS VE GÖÇ DİNAMİKLERİ Göçün Türkiye deki toplumsal değişimdeki işlevi Karpat ın Türkiye de toplumsal değişmeye yaptığı en önemli katkılar Osmanlı nüfusuna dair çalışmalarıdır. Ondokuzuncu yüzyıl boyunca ve yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde eski Osmanlı coğrafyasındaki yoğun nüfus hareketleri Günümüz Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadoğu toplumlarını anlamak için nüfus hareketlerini anlamak bir önşarttır.

52 KIRSAL GÖÇ, GECEKONDU VE KENTLEŞME Osmanlı coğrafyasını şekillendiren göçler aynı zamanda Cumhuriyet Türkiye sinde şehirleri ve toplumsal yaşamı ciddi bir biçimde etkilemiştir Göç Osmanlı nın kurulduğu günden itibaren toplumsal yapıda değişmenin en önemli unsurudur ve bu unsur modern Türkiye de de işlemeye devam etmektedir. Gecekondu olgusu modernleşmenin ve toplumsal değişimin olağan bir neticesidir Gecekondulaşma köylülerin şehri işgali değil yaşanan iktisadi ve siyasi süreçlerin bir neticesidir

53 KARPAT IN DEĞİŞİMLE İLGİLİ GENEL ÇIKARIMLARI 1. Karpat ın Osmanlı-Türk modernleşmesi ve toplumsal değişimle ilgili temel çıkarımlarını ve hareket noktaları: 2. Karpat toplumsal değişime dair çalışmalarını ampirik verilere ve araştırmalara dayalı tarihsel bir perspektiften gerçekleştirmektedir. 3. Osmanlı ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki sürekliliğe vurgu yapmaktadır. 4. İslam ın Osmanlı toplumu ve devamında modern Türkiye için ideolojik anlamını vurgular. 5. Modernleşme ve toplumsal değişmeyi doğrudan harici etkilere dayalı olarak ele almaz. Aksine bu süreçte dâhili dinamikleri merkeze alan bir analiz geliştirir.

54 KARPAT IN DEĞİŞİMLE İLGİLİ GENEL ÇIKARIMLARI 6. Toplumsal değişimi sadece elitlerin siyasi kararları ile gerçekleşen devlet mekanizmasının farklılaşması olarak ele almaz; aynı zamanda bu değişimin içinde gerçekleştiği sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik bağlamın etkilerini çözümlemeye özel bir önem verir. 7. Bu bağlamda Osmanlı tabakalaşma sistemindeki değişimleri önemser. 8. Orta sınıfın oluşumunu ve dönüşümüne özel bir yer verir 9. Osmanlı-Türk modernleşmesini merkezileşme çerçevesinde ele alır 10. Demografik hareketler ve göçün rolünü vurgular 11. Demografik hareketliliğin (iç göç) aynı zamanda modern Türkiye de de toplumsal değişim açısından önemli bir unsur olduğunu gösterir 12. Toplumsal değişme ile ilgili çalışmalara siyasetin toplumsal temelleri çerçevesinde demokratikleşme ile ilgili çeşitli katkılar yapar