9. Sınıf tarih. Yazar İbrahim Kaygısız. Sevgili Öğrenciler,

Transkript

1 9. Sınıf tarih ÖZET Sevgili Öğrenciler, Bu özet kitap, okul müfredatına uygun olarak hazırlanmıştır. Kitaptaki konular, ders kitabınızla uyumlu olarak sıralanmış ve açıklanmıştır. Özet kitabımızın hazırlanış amacı, sizleri yoğun ve boğucu ayrıntılarla dolu yardımcı kaynaklardan kurtarmaktır. İhtiyacınız olan her bilgiyi öz ve anlaşılır olarak kitabımızda bulacaksınız. Uzun konu anlatımları yok, gereksiz bilgi yığınları yok, yorucu ayrıntılar yok. Doyurucu, eksiksiz ama yormayan bir kitap bu. Tam ihtiyaç duyduğunuz bir kaynak. Konu anlatımlarında çok önemli noktaları larla belirttik. Bazı konuları daha anlaşılır görsellere çevirdik. Ünite sonlarında tarama testlerine yer verdik. Kendinizi sınamanız için dört yazılı sınav ve iki deneme sınavı koyduk. Ayrıca üniversite giriş sınavlarına hazırlanmanız amacıyla, konu anlatımlarının içine sık sık çözümlü YGS-LYS soruları yerleştirdik. Kitaptaki tüm yazılı ve test-deneme sorularının ayrıntılı çözümleri da yer almaktadır. Derslerinizde ve tüm sınavlarınızda yararlı olacağını umar, başarılar dileriz. Delta Kültür Yayınevi Yazar İbrahim Kaygısız Yayın Yönetmeni Vedat Aydoğan Yayın Koordinatörü Yusuf Doğan Dağıtım Sorumlusu Metin Keskin Kapak ve Düzenleme Deltakitap Y.S. No ISBN Baskı - Cilt Altan Özyurt Matbaacılık Hatay Sokak 17/B Kızılay / ANKARA T F info@deltakitap.com Bu kitabın bütün basım, yayın hakları Delta Kültür Basım Yayın Dağıtım Kırtasiye Ltd. Şti'ne aittir. Yayınevinin yazılı izni olmadan tamamı veya bir kısmı mekanik, elektronik, fotokopi ve benzeri yöntemlerle kopya edilemez, çoğaltılamaz, basılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.

2

3 1. DÖNEM 1. YAZILI SINAVI (SAYFA 16) Tarama (Kaynak Arama) 2. Tasnif (Sınıflandırma) 3. Tahlil (Çözümleme) 4. Tenkit (Eleştiri) 5. Terkip (Sentez) 2. MÖ XIII. Yüzyıl MÖ 1280 MS 1280 I. Yarı I. Çeyrek XIII. Yüzyıl II. Yarı IV. Çeyrek Hayvanlı Türk Takvimi 2. Hicri Takvim 3. Celali Takvim 4. Rumi Takvim 5. Miladi Takvim 4. Neden: Tarihi bilgiler, olayın geçtiği döneme ait verilere dayanır. Zamanla yeni belge ve bulguların elde edilmesiyle, yeni bir bilgi elde edilebileceği gibi, mevcut bilgiler de değişime uğrayabilir. Örnek: Yakın zamana kadar Osmanlı Devleti nde ilk paranın Orhan Gazi zamanında bastırıldığı görüşü egemenken, yapılan araştırmalar sonucunda bulunan yeni paralar, Osmanlı Devleti nde ilk paranın Osman Gazi zamanında bastırıldığını kesinleştirmiştir. 5. Döngüsel zaman anlayışına göre, zaman rastlantısal olup, başlangıcı ve sonu belli değildir. Bu nedenle tarih sürekli olarak tekrar etmektedir. Nedensel bir bağlantı da yoktur. Çizgisel zaman anlayışına göre ise tarihsel süreç belli bir başlangıca sahiptir ve kıyamete kadar sürecektir. Dolayısıyla geçmişle gelecek birbiriyle bağlantılı hale gelmiştir. Bu süreç, tanrı tarafından bilindiği için asla rastlantısal değildir. Bu nedenle tarih, döngüsel zaman anlayışının aksine tekrar etmeyen bir süreçtir Hikayeci tarih yazıcılığı 2. Öğretici (pragmatik) tarih yazıcılığı 3. Araştırıcı tarih yazıcılığı 4. Sosyal tarih yazıcılığı 5. Annalles Okulu 6. Vakanüvislik 7. Anakronizm: Bazen bir tarihi olgunun var olmadığı bir dönemde varmış gibi düşünülmesi ve yansıtılması şeklinde, bazen de tarihçilerin tarihi olguları açıklarken kendi yaşadıkları zaman yaklaşımlarına, kavramlarına ve değerlerine başvurmalarıyla ortaya çıkar. Örnek: Osmanlı Devleti nin Yükselme Dönemi nde imparatorlukta yaşayan milletler için yurttaş terimini kullanmak bir anakronizmdir Bilim dalları Nasıl faydalanılır? 1. Epigrafi: 1. Anıtlar üzerindeki kitabeleri ve yazıları inceler. 2. Paleografya: 2. Eski yazı bilimi olan paleografi, anıtlar üzerindeki yazıların incelenmesinde epigrafi bilimiyle iş birliği yapar. 3. Filoloji: 3. Dil bilimi olan filoloji, anıtlar üzerindeki yazı dilini incelemekle epigrafiye yardımcı olur. İlk köy yerleşimi İlk şehir yerleşimi İlk dini mimari eserin yapıldığı yer Diyarbakır da bulunan Çayönü Konya da bulunan Çatalhöyük Şanlıurfa'da bulunan Göbeklitepe 10. Tarihsel empati ile insanların geçmişi anlama becerisi gelişir. Ayrıca diğer toplum ve milletlerle yapılan karşılaştırmalar, bireye özgüven kazandıracağı gibi başka milletlere empati duymasını sağlar. Bu empati dünyanın mirasını anlayan insanı kendisi ve çevresi ile barışık bir birey olarak geliştirir. 9. Sınıf Tarih Özet

4 1. DÖNEM 2. YAZILI SINAVI (SAYFA 33) 1. Sümer Mısır Hitit Site Nom Feodal Krallık 2. Kuşatıcı İmparatorluk Bu imparatorluklar ele geçirdikleri yerlerdeki kişileri ve kültürleri dışlamayıp oradaki insanları devlet sistemi içinde kullanmış ve onlardan faydalanmıştır. Bu imparatorluklara Hititler örnek verilebilir. Dışlayıcı İmparatorluk Bu imparatorluklar ele geçirdikleri bölgelerin zenginliklerini yağmalamaya ve bölge insanlarını köleleştirmeye çalışan imparatorluklardır. Bu imparatorluklara Yeni Asur İmparatorluğu örnek verilebilir. 3. Mısırlılar ölümden sonra yaşama inandıkları için ölülerini mumyalamışlardır. Mumyalama sayesinde insan vücudunu tanıyarak tıp ve eczacılıkta gelişmişlerdir. 4. Urkagina Kanunları Hammurabi Kanunları On Emir Bu kanunların kaynağı ilahi kökenlidir. Kral Urgakina, kanunlarını hükümdarlığını kendisine veren Baş Tanrı adına koymuştur. Babil Kralı Hammurabi kendini adaletin kralı olarak ifade etse de kanunlarını Tanrı Şamaş ın önünde durduğu bir sitelin alt kısmına yazdırmıştır. Bu bakımdan Hammurabi Kanunlarının kaynağı yarı dünyevi, yarı ilahi kökenlidir. Tek tanrılı semavi din inancını ilk benimseyen İbranilerle birlikte ilahi kökenli hukuk kuralları görülmeye başlanmıştır. On Emir olarak bilinen bu hükümler, Tanrı tarafından Hz. Musa ya bildirilen emirlerdir Asurlular 2. Fenikeliler 3. Lidyalılar 4. Soğdlar 5. Yahudiler 6. Büyük İskender Asya Seferi sırasında Mısır da Tanrı-Kral, Batı Anadolu da Zeus un Oğlu olarak ilan edilmiştir. Böylece Büyük İskender gücünün meşruiyet kaynağını tanrısallaştırmıştır. Sasani İmparatorluğu nun başındaki hükümdarlar da güçlerinin meşruiyet kaynağını tanrısallaştırmışlardır. Şehinşah unvanlı bu hükümdarlar, Tanrı Ahuramazda nın yeryüzündeki temsilcisi olarak kabul edilmişlerdir. Moğol İmparatorluğu nun kurucusu Temuçin e (Cengiz) Büyük Şaman, Tanrının Temuçin ile çocuklarına dünyanın bütün topraklarını bağışladığını söylemiştir. Böylece Cengiz Han ve nesli ilahi soya dayandırılmıştır. 7. Dağlık bir coğrafyada yaşayan ve yerleşik kentlere sahip olmayan Kaşkalara karşı Hititlerin savaş arabaları etkisiz kalmıştır. Bu nedenle Hititler, Kaşkalarla savaşırken ani baskınları ve kuşatmaları tercih etmişlerdir. Savaş taktiği olarak Persler, savaşa önce okçu atışlarıyla başlar, daha sonra ağır silahlı piyade ve süvarilerle rakip orduları kanatlardan çökertmeye çalışırlardı. Yunan ordularının üstünlüğü ise uzun mızraklı, geniş kalkanlı piyadelerle güçlü savunma yapmaları ve yakın dövüş konusunda usta olmalarıydı. Bu nedenle Persler, Yunan ordularına karşı etkisiz kalmışlardır. 8. İş Gücü: Vergi: Köleler, serfler ve hür köylüler Emek yoluyla ödeme, ayni ödeme ve nakdi ödeme Kral Yolu 2. İpek Yolu 3. Kürk Yolu 4. Baharat Yolu 10. Çivi Yazısı Hiyeroglif Yazı Alfabe Sümer Mısır Fenike Delta Kültür Yayınevi

5 2. DÖNEM 1. YAZILI SINAVI (SAYFA 56) Anav 2. Afanesyevo 3. Andronova 4. Karasuk 5. Tagar 2. a. Avarlar b. Karluklar c. Türgişler 3. Töre Eski Türklerde ülke, devlet ve toplum ilişkileri töre adı verilen yazılı olmayan hukuk kurallarına göre yönetilirdi. Kurultay (Toy) İlk Türk devletlerinde hükümdara devlet yönetimi ile ilgili konularda kurultay adıyla bilinen; hanedan üyeleri, boy beyleri ve önemli devlet görevlilerinin bir araya gelmesiyle oluşan büyük meclis yardımcı olurdu. 4. Kut Ayukı Ülüş Türk kağanının hükmetme, hükümdarlık güç ve yetkisi yani siyasi iktidar sahibi olması demektir. Kurultay kararlarının uygulanmasını sağlamak ve takip etmek için buyruklardan (bakanlar) oluşan hükümettir. TanrınınTürk ülkesinde bolluk ve bereketi artırarak iktisadi bir güç kazandırması ve kağanın da bunu adil bir şekilde halka dağıtmasıdır. 5. Sosyo-ekonomik Yaşam: Manihaizmin et yemeyi yasaklaması Uygurların tarımla uğraşmalarına ve yerleşik yaşama geçmelerine ortam hazırlamıştır. 6. Kültürel Yaşam: Manihaizmin etkisiyle yerleşik yaşama geçen Uygurlarda mimari gelişmiş, kağıt ve matbaa kullanılmış, birçok sanat dalında eserler verilmiştir (duvar süslemeleri, portre sanatı, minyatür vb.). 1. Margus Antlaşması (434) 2. Anatolios (Anatolyus) Barışı (447) 7. İstemi Yabgu İpek Yolu nun bir bölümünü elinde tutan Ak Hunlar a karşı Sasanilerle işbirliği yapmıştır. Bu devleti yıkarak topraklarını Sasanilerle paylaşmıştır. İpek Yolu nun hakimiyeti meselesinden dolayı Sasanilerle olan iyi ilişkiler bir süre sonra bozulmuştur. Bunun üzerine İstemi Yabgu, Sasani hükümdarına karşı Bizans İmparatorluğu ile temasa geçmiş İstanbul a bir elçi heyeti yollamıştır. Kurulan bu ittifak Sasanileri çok zor durumda bırakmıştır. 8. Onlu teşkilat Ordu-millet Turan taktiği Türk ordusunda ilk teşkilatı kuran Mete Han ın orduyu onlu sisteme göre teşkilatlandırmasıdır. Bu teşkilatta en büyük birlik olan tümen, on bin kişiden meydana gelmiştir. Tümenler binlik, yüzlük ve onluk birimlere ayrılmıştır. Devlet güçlerinin tümünün onluk sisteme göre bölünmesi ve merkezden atanan komutanlar aracılığıyla hükümdara bağlanmasıdır. Devletin bütün idarecileri, aynı zamanda asker-komutandırlar. Türklerin en çok kullandığı savaş taktiğidir. Bu taktik iki aşamalı olarak uygulanırdı: Sahte geri çekilme (sahte ricat) ve Pusu. 9. Bedir Savaşı sonunda elde edilen ganimetlerin beşte biri devlete bırakılırken, geri kalanlar savaşa katılanlar arasında bölüştürülmüştür. Daha sonra bu uygulama bütün İslam devletlerinde kural haline gelmiştir. 10. a. Bedir b. Mute c. Tebük 9. Sınıf Tarih Özet

6 2. DÖNEM 2. YAZILI SINAVI (SAYFA 77) 1. Halifeler Çalışmalar a. Hz.Ebubekir a. Kur an-ı Kerim kitap haline getirilmiştir. b. Hz. Osman b. Kur an-ı Kerim in ayet ve sureleri sıralanarak düzenlenmiştir. 2. İdari Adli Mali Askeri Ülke toprakları yönetim birimlerine ayrılarak valilik sistemi kurulmuştur. Mahkemeler kurularak şehirlere kadılar atanmıştır. Devlet hazinesi Beytülmal adıyla sistemleştirilmiş, vergiler düzenli hâle getirilmiştir. Düzenli ordular ve ordugâhlar kurulmuş, askeri ikta sisteminin temelleri atılmıştır. 3. Samarra: Halife Mutasım, Türklerin Araplara karışıp savaşçı özelliklerini yitirmelerini önlemek amacıyla Türklerin yerleşmesi için bu şehri inşa ettirmiştir. 4. Avasım: Türklerin bir kısmı Anadolu nun güneyindeki şehirlerde Doğu Romalılara (Bizans) karşı kurulan Avasım hattına yerleştirilmiştir. Avasım hattına yerleştirilen Türkler Doğu Roma ya karşı İslamiyeti savunmak için savaşmışlardır. Divan'ı-tevki Divan'ı-mezalim Divanü l-ceyş Divanü Beytülmal Devletin yazı işleri Devletin adalet işleri Devletin askerlik işleri Devletin mali işleri 5. Beytü l-hikme Hazinetü l-hikme el-kanun fi t-tıb Abbasiler döneminde halife el- Me mun tarafından kurulan araştırma ve eğitim kurumudur. Bilgelik ve hikmet evi anlamına gelir. Grekçe, Süryanice, Sanskritçe ve Farsça gibi dillerden tercüme edilen çok sayıda eserin toplandığı yerdir. Ünlü İslam bilgini İbn-i Sina nın XIX.yüzyıla kadar Doğu ve Batı dünyasında tıp alanında el kitabı olarak kullanılan eseridir. 6. Dandanakan Savaşı sonucunda; Gazneliler Devleti zayıflayarak yıkılış sürecine girmiş, Büyük Selçuklu Devleti kuruluş sürecini tamamlamış ve Selçuklu Türklerinin batıya doğru ilerleyişi hızlanmıştır. Bu savaştan sonra gücünü iyice yitiren Gazneliler Devleti, Afgan asıllı Gurlular tarafından yıkılmıştır Malazgirt Savaşı ndan sonra Sultan Alp Arslan'ın Toprak fethedenin malıdır. demesiyle, Anadolu da ilk Türk beylikleri kuruldu. Böylece Türkiye Tarihi başladı. 8. Divan-ı İstifa Divan-ı Arz Divan-ı İşraf Divan-ı İnşa Devletin mali işlerinin görüşüldüğü divandır. Başkanı müstevfidir. Ordunun ihtiyaçlarının görüşüldüğü divandır. Başkanı emir-i arzdır. 9. Emir-i Alem: Devletin bayrağını taşıma Emir-i Candar: Sarayı koruma Devletinmali ve idari işlerinin denetiminin yapıldığı divandır. Başkanı müşriftir. Hacibü l Hüccab: Hükümet ve divanın sultan ile ilişkilerini sağlama Emir-i Çeşnigir: Sultanın yemeklerini ilk tatma Devletin iç ve dış yazışmalarının yapıldığı divandır. Başkanı tuğraidir. 10. Büyük Selçuklularda örfi hukuk ile devlet kurumlarının işleyişiyle ilgili siyasi davalar çözüme kavuşturulurdu. Örfi mahkemelerin başı ise Emir-i Dad idi. Delta Kültür Yayınevi

7 TARAMA TESTİ: TARİH VE TARİH YAZICILIĞI (SAYFA 12) 1. Soru kökündeki görüşü savunan tarihçi, ünlü İslam düşünürü İbn-i Haldun dur. Ona göre hem doğadaki olaylar hem de toplumsal olgular, birtakım genel yasalardan oluşur. Örneğin devletin ve insanın ömrü arasında bir benzerlik vardır. İnsan gibi devlet de çocukluk, gençlik, olgunluk ve ihtiyarlık devreleri geçirir. 4. Tarih biliminde birinci el yazılı kaynaklar, tarihi olayın geçtiği döneme ait her türlü bulgudur. Buradan yola çıkarak, soru şıklarında yer alan tarihi eserlerden Fuat Köprülü nün Osmanlı Tarihi dışındaki bütün eserler birinci el yazılı kaynak niteliğindedir. Fuat Köprülü nün eseri ise birinci el yazılı kaynaklardan yararlanılarak meydana getirilen ikinci elden yazılı kaynaktır. 2. Hikayeci Tarih Yazıcılığında genellikle yerzamandan bahsedilmekle birlikte, sebep-sonuç ilişkileri üzerinde durulmaz. Öğretici Tarih Yazıcılığında milli birlik ve ahlaki değerler geliştirilerek topluma fayda sağlanması amaçlanır. Araştırıcı Tarih Yazıcılığında ise tarihi olaylar tek bir sebebe dayandırılmadan dönemin toplumsal, ekonomik vb. yapıları ayrıntıları ile ele alınarak olayların sebep ve sonuçları bir bütün olarak değerlendirilir. 5. Tarih araştırmaları sonucunda bulunacak her yeni bilgi ve belge, mevcut bilgileri tamamlayabilir, daha anlaşılır hale getirebilir veya tamamen değiştirebilir yıllık Göbeklitepe Tapınağı nın bugüne kadar bilinen Malta Adası ndaki tapınaklardan yıl daha öncesine ait olduğunun anlaşılması, uygarlık tarihinin tekrar değerlendirilmesini gerektirmiştir. Bu durum mevcut tarihi bilgilerimizi değiştirebilir özelliktedir. 3. Tarih biliminin araştırma yönteminin son aşaması olan terkip (sentez) aşamasında toplanan bilgi ve veriler esere dönüştürülmek üzere gözden geçirilir. Eksik bilgiler tamamlanır, fazlalıklar çıkarılır. Bilgi ve verilerde yer alan olaylar değişik açılardan (kültürel, ekonomik vb.) incelenerek eserin yazımına geçilir. 6. Paleografya, eski yazıların okunmasını sağlayan, bu yazıların tür ve şekillerini inceleyen bilim dalıdır. Epigrafi, anıtlar üzerindeki kitabeleri ve yazıları inceleyen bilim dalıdır. Diplomasi, siyasi belgeleri, tür, şekil ve içerik bakımından inceleyen bilim dalıdır. 9. Sınıf Tarih Özet

8 TARAMA TESTİ: İLK VE ORTA?????? ÇAĞLARDA AVRASYA (SAYFA 50) 1. İslamiyet öncesi Türk devletlerinde hükümdarlara devleti yönetme yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine inanılmış, bu yetkiye kut adı verilmiştir. Böylece hükümdarın devlet ve ülke üzerinde mutlak, tek ve en büyük otorite olması sağlanmıştır. 5. İlk Türk devletlerinde hükümdar eşi olan hatunların, ülke yönetiminde en yüksek siyasi organ olan kurultayın üyesi olmaları, kağan olmadığı zamanlarda kurultaya başkanlık yapabilmeleri ve yine kağan olmadığı zamanlarda dış ülkelerin hükümdarlarını temsil eden elçileri kabul edebilmeleri, hatunların siyasi yetkilere sahip olduklarını gösterir. 2. Ordu millet; milletçe savaşan, gerektiğinde herkesin asker olduğu topluluktur. Bu toplulukta kadın-erkek, yaşlı-genç herkes asker kabul edildiğinden, askerlik meslek olarak görülmez, ücretli askerlik uygulanmaz. Bunun yanı sıra siyasi yöneticilerin birer komutan olarak kabul edilmesi, bu topluluklarda yönetim ve askerlik işlerinin bir arada yürütüldüğünü gösterir. Ancak bütün bunlar, ordu-millet anlayışının uygulandığı devletlerde, düzenli ordu sisteminin oluşmadığı şeklinde bir yorum yapmamıza yetmez. 3. İlk Türk devletlerinde hükümdarın oğullarına tigin/ tekin denirdi. Tiginler diğer hanedan üyeleri gibi şad unvanıyla boylara yönetici veya ordu komutanı olarak gönderilirlerdi. Bu uygulamadaki amaç, her biri geleceğin hükümdar adayı olan bu prenslere yönetim tecrübesi kazandırmaktı. 6. Uygurlarda değişim aracı olarak kamudu denilen bir çeşit para sisteminin kullanılması, borçalacak, alım-satım gibi işlemler için belgeler düzenlenmesi, gümrük teşkilatı kurulması, ticari faaliyetleri, mülkiyet, ticaret ve borç gibi konulardaki itilafları çözüme kavuşturmak üzere adliye, noter teşkilatlarının kurulması hukuk sisteminin geliştiğinin göstergesidir. 7. Attila nın Margus Antlaşması na, ülkedeki iç sorunlar ve devletteki anlaşmazlıklar nedeniyle Bizans a sığınmış olan Hun kaçaklarının kendisine geri verilmesini sağlayan maddeyi koydurması, Bizans ın bu kaçakları kullanarak Avrupa Hunlarının iç işlerine karışmasını engellemek amacı taşımaktadır. 4. İlk Türk devletlerinde ülkenin hanedanın ortak malı kabul edilmesi, hanedan üyeleri arasında sık sık taht kavgalarının yaşanmasına ve devletin zayıflamasına neden olmuştur. Devletin doğu ve batı olmak üzere ikili yönetim teşkilatı ile idare edilmesi, taht kavgalarının çıkması veya merkezi yönetimin bir şekilde zayıflaması durumunda, devletin kolayca parçalanıp yıkılmasına yol açıyordu. Boy beyleri ve tabi kavimlerin yöneticilerinin kurultayda söz sahibi olmaları ise, devletin yıkılmasına bir etken değil, aksine birlik ve beraberliği güçlendiren bir durumdur. Delta Kültür Yayınevi

9 TARAMA TESTİ: İSLAM MEDENİYETİNİN?????? DOĞUŞU (SAYFA 66) 1. İslam da fidye, bir kimsenin harpte esirlikten kurtulması için verilen bedel (para, mal) anlamına da gelir. Esirler, Müslümanların mal ve paraya ihtiyaçları varsa, fidye karşılığında serbest bırakılabilir. Bu bilgiden hareketle Bedir Savaşı nda Müslümanların esir aldığı Mekkelilerin büyük bir kısmının fidye karşılığında serbest bırakılması, daha kuruluş aşamasının başlangıcında olan İslam Devleti ne ekonomik kaynak yaratılmak istendiğini gösterir. 2. Dört Halife Dönemi'nde halifelerin bir tür seçim yoluyla belirlenmesi, Emeviler döneminde ise halifeliğin babadan oğula geçmesi, halifelerin tayininde kesin bir kuralın bulunmadığını ortaya koymaktadır. İlk dört halifenin bir tür seçim yoluyla belirlenmesi, o dönemde halife seçiminde demokratik yöntemin uygulandığını, Emeviler döneminde halifeliğin babadan oğula geçmeye başlaması Emevilerin halifeliği saltanat haline getirdiklerini, Abbasiler döneminde ise saltanat sisteminin devam ettirilmesi Abbasilerin yönetimde hanedan egemenliğini sürdürdüklerini gösterir. Ancak halifelerin belirlenmesindeki bu değişim sürecinden yola çıkılarak yönetimin dinsel karakterinin giderek güçlendiği sonucuna ulaşılamaz. 3. Kıbrıs, Girit ve Rodos adalarının alınması İslam Devleti nde denizcilik alanında başarılı olunduğunun açık bir göstergesidir. Doğu Roma ya karşı ilk deniz zaferi olan Zatü s Savari Savaşı'yla bu başarının devam ettiği görülür. Müslümanların Cebelitarık Boğazı nı geçerek Endülüs adını verdikleri İspanya yı fethetmeleri bu başarılarını taçlandırdıklarını gösterir. Ancak İslam ordularının bir nehir olan Ceyhun Irmağı'nı geçerek Maveraünnehir bölgesinde fetihler yapması, Müslümanların denizcilik alanında değil, karadaki fetihlerinde başarılı olduklarının bir göstergesidir. 5. İslam ordularının yaptığı fetihlerle Hristiyan, Yahudi, Berberi ve Mecusilerin yaşadığı toprakları ele geçirmeleri ve İslam Devleti nde ülke sınırlarının genişlemesi, Zımmi denilen gayrimüslimlerin sayısında artışa yol açmıştır. Zımmilerin cizye denilen bir vergi ödemeleri koşuluyla kendi din ve inanışlarını sürdürmelerine izin verilmesi, İslam Devleti ne karşı yükümlülüklerin belirlenmesinde dinsel inanışların etkili olduğunu ve bu uygulamayla devletin ekonomik açıdan da güçlenmesinin sağlandığını gösterir. 6. Zekat, İslam da, sahip olunan mal ve paranın kırkta birinin her yıl sadaka olarak muhtaçlara dağıtılmasıdır. Bu uygulamadan hareketle, zekatla İslam Devleti nde toplumsal dayanışmayı güçlendirmek ve sosyal devlet anlayışını gerçekleştirmek amaçlanmıştır. 7. Hukukun üstünlüğü, temel olarak hukukun bir topluluktaki veya ülkedeki yayılmışlığını ve yetkisinin yüksekliğini ifade eder. Özellikle de devlet ve hükümet yetkisini elinde tutanlara karşı üstünlüğünün altı çizilir. Bu bilgiden hareketle Bağdat kadısının halife Harun Reşit i yargılayıp onu haksız bulması, Abbasiler döneminde kanunun üstünlüğü anlayışının var olduğunu gösterir. 4. Hz. Ali Dönemi'nde meydana gelen Deve Olayı, Müslümanlar arasındaki ilk çatışmadır. Bu olaydan sonra meydana gelen Sıffin Savaşı Hz Ali nin halifeliğine karşı çıkan İslam Devleti nin Şam valisi Muaviye taraftarlarıyla yapılmıştır. Hakem Olayı nda ise Müslümanlar Hz. Ali den yana olanlar, Muaviye den yana olanlar ve her ikisine karşı olanlar şeklinde üç gruba ayrılmıştır. Bu bilgilerden hareketle, Hz. Ali Dönemi'nde meydana gelen üç gelişme de Müslümanlar arasında ayrılıkların çıkmasına ortam hazırlamıştır. 8. Abbasiler Dönemi'nde başkent Bağdat ta Beytü lhikme adıyla bilim ve eğitimin yapıldığı bir akademinin kurulması, tercüme edilen çok sayıda eserin Hazinetü'l-hikme denilen bir çeşit kütüphanede toplanması, bu dönemde eğitim ve bilime önem verildiğinin kanıtıdır. Devletin yazı işlerinin yürütülmesi için Divan'ı-tevki'nin kurulması ise eğitim ve bilimle ilgili bir gelişme değil, ülkenin iç ve dış idari mekanizmasını düzenleme amacı taşıyan bir gelişmedir. 9. Sınıf Tarih Özet

10 1. DÖNEM SONU DENEME SINAVI (SAYFA 34) 1. Alman tarihçi Ranke nin soru kökünde yer alan görüşlerine dayanarak tarihi olaylar incelenirken tarafsız bir biçimde, sadece tarihin gerçekliğinin ortaya konulması sonucuna varıyoruz. Tarafsızlığın sağlanmasında en önemli kriterlerden biri de olayın meydana geldiği dönemin şartlarının dikkate alınmasıdır. 2. Zaman anlayışları ile ilgili olarak soru kökünde verilen I.öncül döngüsel zaman anlayışını; II. öncül çizgisel zaman anlayışını, III. öncül ise ilerlemeci zaman anlayışını ifade etmektedir. 5. Sosyal tarih yazıcılığı öğretici (pragmatik) tarih yazıcılığı değildir. Sosyal tarih yazıcılığında, tarihi olaylardan genel sosyal kanunlara ulaşılmaya çalışılır. 6. Tarih biliminin araştırma yönteminin aşamalarıyla ilgili; toplanan verilerin tarih sırası ve konudaki yerleri belirlenerek bir sistem dahilinde (zamana, mekâna ve konuya göre) sınıflandırılmasına tasnif, toplanan belgelerin doğruluk derecesi ve belgelerdeki bilgilerin güvenilirliğinin tespit edilmesi çalışmasına tenkit denir. 3. Kadeş Antlaşması nın kendisi diplomasi biliminin, antlaşmanın Akadça olarak yazılması paleografya biliminin, antlaşmanın yazılı içeriğinde belirtilen imzalanma tarihi MÖ 1280 ise kronoloji bilimin araştırma alanına girmektedir. 7. Tarih öncesi çağlar, insanlık tarihinde eş zamanlı olarak aynı gelişim çizgisinde yaşanmadı. Çünkü coğrafi koşullar ve insan topluluklarının birbiriyle olan etkileşimi (savaş, göç, ticaret vb.) hemen her bölgede farklı özelliklerin ön plana çıkmasına neden oldu. Buradan hareketle, MÖ 3000 dolaylarında Batı Avrupa da yaşayan topluluklar avcı ve toplayıcı iken, Yakın Doğu daki toplumların tunç madenini kullanmaya başlaması, tarihsel gelişmenin bölgelere göre farklılık gösterdiğini ortaya koymaktadır. 4. Soruda verilen bilgilerden hareketle, Anadolu nun fethi genellik ve süreklilik gösteren tarihi bir vakıa yani olgu değil, belirli bir süre içerisinde meydana gelmiş tarihi bir vaka yani olaydır. 8. Hitit Devleti nin ilk döneminde Pankuş Meclisi nin soylulardan meydana gelmesi, toplumun ayrıcalıklı en üst katmanına mensup kimselerin yönetimde geniş siyasi yetkilere sahip olduğunu, yani bu dönem Hititlerde bir nevi feodal yönetim biçiminin var olduğunu gösterir. Fakat imparatorluk döneminde Pankuş Meclisi nin yetkilerini kaybetmesi ve eyalet yöneticilerinin merkezden atanmaya başlanması, bizi Hititlerin bu döneminde merkeziyetçi ve mutlakiyetçi yapısının güçlendiği yargısına götürüyor. Delta Kültür Yayınevi

11 9. Denetim; yönetim faaliyetlerinin verilen emirlere ve konulan ilkelere uygun olarak etkin bir şekilde yapılıp yapılmadığının kontrol edilmesidir. Bunun için de denetleyecek bir kimsenin ve organın varlığına ihtiyaç duyulur. Böyle bir teşkilatın oluşturulmasıyla yapılan denetim, merkezi yönetimi (siyasi otorite) güçlendirir. Bu bilgiden hareketle, Perslerin Şahkulağı yahut Şahgözü denilen kralın müfettişlerinin, eyaletlerin yöneticisi olan her satrabı (vali) sık sık denetlemeye gitmesi, merkezi otoriteyi güçlendirmeye yönelik bir uygulamadır. 13. Ribatlar İslamiyet in ilk döneminde sınır bölgelerinde karakol ve ordugah olarak inşa edilmişlerdir. XI.yüzyıldan sonra sınırların genişlemesiyle birlikte iç bölgelerde kalan ribatlar işlev değiştirerek ticari konaklama amacıyla kullanılmışlardır. Kumaş ve kıymetli eşyalar satılan kapalı çarşıya bedesten denmiştir 10. Yahudiler, Musa peygamber tarafından yayılan din ve onun kutsal kitabı olan Tevrat ın sadece kendilerine gönderildiğine inanmışlardır. Bu nedenle, dinleri olan Museviliği dünyaya yaymak için çaba göstermemişlerdir. Bu durum, Museviliğe evrensel değil, tersine milli bir din özelliği kazandırmıştır. Museviliğin milli bir din olması, Yahudilerin kültürel özelliklerini korumasını kolaylaştırmıştır. Tevrat ın özgün biçimini koruyup koruyamaması konusu ise bu kategorinin dışında olan bir tartışma konusudur. 11. Monarşi, siyasi gücün tek bir kişinin elinde bulunduğu ve yönetimin genellikle kan yoluyla aile bireylerine geçtiği yönetim biçimidir. Siyasi gücün soyluların elinde bulunduğu yönetim biçimine aristokrasi denir. 14. Site, İlk Çağ da kendi yasalarıyla yönetilen bir ya da birkaç kentten oluşan devlettir. Sümerlerde kralların unvanları, komşu sitelere ya da bütün ülkeye egemen olmalarına göre Lugal (kral), Lugal Kalma (büyük kral) gibi değişiklik göstermiştir. Soruda verilen bilgilerden, Sümerlerdeki kral unvanlarının hanedanda tahta geçiş sırasına ve saltanatta kaldıkları süreye göre değiştiğine dair bir sonuç çıkarılamaz. 15. Eski Mısır da Firavun IV. Amanofis, çok tanrıcılığı ortadan kaldırıp, Mısır ı bir tanrı (Güneş Tanrısı Aton) etrafında birleştirmek isterken, bulundukları bölgelerde ayrı ayrı tanrıları kutsayarak büyük bir otoriteye sahip olan rahiplerin gücünü kırmayı ve böylece ülkenin tümünde merkezi yönetimi sağlamlaştırmayı amaçlamıştır. 12. İlk Çağ uygarlıklarının kuruldukları bölgenin tarıma elverişli olmaması, bu uygarlıkların ekonomik faaliyetlerini etkilemiştir. Bölgede tarıma elverişli toprakların sınırlı olması halinde bu uygarlıklardan denize kıyısı olanlar deniz ticaretine, denize kıyısı olmayanlar ise kara ticaretine yönelmişler ve ülke sınırları dışında ticaret yapmak amacıyla merkezler yani koloniler oluşturmuşlardır. Ekonomik faaliyetlerin ihtiyaçlara göre ortaya çıkışı ile toprak mülkiyetinin kime ait olduğu arasında doğrudan bir ilişki yoktur. 16. On Emir Perslere değil, İbranilere ait ilahi kökenli hukuk kurallarıdır. Bu hükümler, Tanrı tarafından Hz. Musa'ya bildirilen emirlerdir. Diğer seçeneklerde yer alan İlk Çağ uygarlıkları ve bu uygarlıklara ait olan hukuk kuralları doğru olarak eşleştirilmiştir. 9. Sınıf Tarih Özet

12 17. Tarih boyunca uygarlıklar arasındaki kaynaşmalar; genelde ticari faaliyetler, göç hareketleri, istilalar, savaşlar gibi faktörlerin etkisi sonucunda gerçekleşmiştir. Buradan yola çıkarak, Fenikelilerin kolonici faaliyetleri doğu ülkeleri ile Akdeniz ülkeleri arasında, Lidyalıların Kral Yolu nu yapmaları Anadolu ile Mezopotamya uygarlıkları arasında, Akadların imparatorluk oluşları Ön Asya toplulukları arasında, Büyük İskender in Asya Seferi doğu ile batı kültürleri arasında kaynaşma yaratmıştır. Hititlerin Pankuş Meclisi ni açmaları ise kendi yönetimsel işleyişleriyle ilgili olup, uygarlıklar arasında kaynaşma sağlayıcı bir etkiye sahip değildir. 18. Orta Çağ da Batı ve Orta Avrupa ülkelerinde büyük toprak sahibi olan Senyörlerin; siyasi, ekonomik, hukuki ve askeri haklara sahip olduğu ve temeli toprak köleliğine dayanan toplum düzenine Feodalizm denir. Delta Kültür Yayınevi

13 2. DÖNEM SONU DENEME SINAVI (SAYFA 78) 1. Pazar yerinin; bir köyün, kasabanın ya da kentin merkezinde kurulan ve ürünlerin getirilip satıldığı bir alım satım yeri olduğu göz önüne alındığında, Kök Türklerle Çinliler arasındaki sınır kasabalarının zamanla serbest pazar yeri olarak kullanılmasından, Kök Türklerle Çin arasında ticari ilişkilerin geliştiği ve iki ülkenin bazı ekonomik ortaklıklar kurduğu sonucuna ulaşırız. Ancak, Çin in Kök Türklere bağlı bir devlet haline gelmesi için yıllık vergi vermesi veya yöneticilerinin Kök Türkler tarafından atanması gerekir. Soruda bunlara dair herhangi bir bilgi verilmediğinden, Çin in Kök Türklere bağlı bir devlet haline geldiği şeklinde bir sonuç çıkarılamaz. 4. Abbasiler Dönemi'nde eski Yunanlılara ait eserlerin Arapçaya çevrilmesinden, Müslümanların kendilerinden önceki uygarlıkların bilgi birikimini kullandıkları; eski Yunan eserlerinin Arapçaya ilk çevirilerinin Süryanice metinlerden yapılmasından, Abbasilerin eski Yunan kültürünü araştırırken Süryanilerden faydalandıkları sonucuna ulaşırız. Ancak, Abbasilerin bilim ve kültür alanında Süryaniler ve Süryanice metinlerden faydalanmaları, İslam Devleti nin yönetiminde Süryanilerin etkinliğinin arttığı anlamına gelmez. 2. Damgalar, eski Türkler tarafından çeşitli amaçlarla oluşturup kullanılan simgelerdir. Tarihsel kökeni çok eskilere dayanan damgalar, bir iletişim gereksinimi olarak türemiştir. Bu sebeple hayvan, eşya ve hatta silahların damgalanması gibi, harmanda elde edilmiş olan hububat da damgalanırdı. Ancak zamanla özellikle Kök Türkler döneminde damga basma yerine eşyaların üzerine kime ait olduklarının ya da nasıl kullanılmaları gerektiğinin açıkça yazıyla belirtilmeye başlanması, Türklerin kültürel açıdan geliştiklerini gösterir. 5. Hz. Muhammed in ele geçirdiği Yahudi topraklarını devlet mülküne dönüştürüp vergi karşılığında yine onların kullanımına bırakması, İslam Devleti nde toprak yönetim sisteminin oluşmaya başladığını gösterir. Fethedilen toprakların Yahudilerin elinden tamamen alınıp başkasına verilmesi ya da boş bırakılması söz konusu olmadığından üretimde sürekliliğin sağlanmasına özen gösterildiği, devlet mülküne dönüştürülen toprakların haraç vergisi vermeleri şartıyla Yahudilerin kullanımına bırakılması, gelir kaynaklarının artırılmaya çalışıldığını göstermektedir. Aynı uygulamaların Müslümanlar için geçerli olmaması, yönetimde dinsel farklılık gözetildiğine kanıttır. Ancak toprak yönetim sisteminin oluşturulmaya çalışıldığı bu uygulamada, sosyal adaleti sağlamanın amaçlandığı söylenemez. 3. Macarların X. yüzyılda Hristiyanlığı kabul ettikten sonra, yetkileri tümüyle elinde bulunduran yöneticilerin bulunmadığı ve kararların ortak olarak alındığı kabile sistemini bırakarak krallığa dayalı bir siyasi yapıyı benimsemeleri, Macarların dinin etkisiyle yönetim yapılarını değiştirdiğini ortaya koymaktadır. 6. Emeviler Dönemi'nde halifelerin seçimle değil babadan oğula geçen saltanat sistemiyle iş başına gelmeleri, Emevilerin uyguladığı milliyetçilik politikasının bir sonucu değil, onların yönetimde hanedan egemenliğini kurmak istemelerinin bir sonucudur. Kaldı ki halifeliğin saltanata dönüşmesiyle devlet Arap-İslam kimliğini yitirmemiş, halifeler yine Arap hanedanlarından iş başına gelmişlerdir. 9. Sınıf Tarih Özet

14 7. Abbasiler Dönemi'nde Türklerin ordu komutanlıklarıyla sivil yöneticiliklere getirilmeleri, Abbasilerin Türklerden askeri ve idari alanlarda yararlandıklarını, yine bu dönemdeki Bizans sınırındaki Avasım eyaletlerinde valiliklerin Türklere verilmesi, Türklerin Hristiyanlara karşı İslam dünyasının korunması görevini üstlenmeye başladıklarını ortaya koymaktadır. Soruda verilen bilgilerde Türklerin isimlerini değiştirmeleri, Arapça konuşmaya zorlanmaları gibi bir baskıya maruz bırakılmadıkları, Türklerin Araplaştırılmasına çalışıldığı gibi bir sonuca ulaşılamaz. 8. Hz. Ömer zamanında kadılar ile valilerin yetkileri faklı kılındığı için bu dönemde İslam Devleti nde idari ve hukuki işlerin ayrı yürütüldüğü sonucuna ulaşıyoruz. Bunun yanı sıra, kadıların gerektiğinde bölgelerindeki en üst idari yönetici olan valileri yargılama yetkisine sahip olmaları yargı bağımsızlığının korunduğunu gösterir. Bu durumlardan kadıların yönetimde ayrıcalıklı tutulduğu sonucuna değil, kadılara hukuki teminat sağlandığı sonucuna ulaşabiliriz. 9. İslam Devleti nde Emevi halifesi Abdülmelik e kadar devlet kayıtlarının bazı bölgelerde Grekçe, bazı bölgelerde de Farsça tutulması, bu döneme kadar devletin resmi bir dilinin olmadığı anlamına gelmektedir. 11. İslam Devleti nde Abbasiler Dönemi'nde oluşturulan Divan-ı Beytü l Mal, devletin gelir ve giderlerini düzenlemiş, Divanü l Ceyş devletin askerlik işleriyle ilgilenmiş, Divan-ı Mezalim devletin adalet işlerine bakmıştır. 12. Hz. Ömer döneminde fethedilen toprakların verimli kullanılması için askeri ikta sisteminin temelleri atılmıştır. Daha sonra İslam ve Türk-İslam devletlerinde geliştirilen bu sistemden, Osmanlı Devleti nde dirlik/tımar sistemi olarak azami ölçüde fayda sağlanmıştır. 13. Dandanakan Savaşı ndan sonra Selçukluların topladıkları kurultayda, o zamana kadar ele geçirdikleri toprakları hanedan üyeleri arasında bölüştürmeleri, ülke ve iktidarın hanedanın ortak malı olduğunu gösterir. Bu ortak mal anlayışı, saltanat kavgalarını önleyici bir unsur değil, aksine sık sık taht kavgalarının yaşanmasına ortam hazırlayan bir etken olmuştur. Yine ortak mal anlayışı, iktidarın uzun süre tek elde olmasını engellediği için yönetimde merkezi otoritenin zayıflamasına yol açmıştır. 10. Abbasiler, Arap olmayan diğer Müslümanlar da dahil, bütün Müslümanlara yeniden değer vererek, eşit davranarak, Emeviler döneminde Arap milliyetçiliği doğrultusunda ve Arap olmayan Müslümanlara azatlı köle muamelesi yapan mevali politikasına son vermişlerdir. 14. Siyasette veraset, devlet yönetiminde hak sahibi olmak veya yönetenlerin mirasçısı olmak demektir. Büyük Selçuklu Devleti nde hanedan yönetimi olduğu göz önüne alındığında, devlete bağlı hanedan mensubu meliklerin bağımsızlık için mücadeleye girişmeleri, devletin yıkılmasında veraset sisteminin etkisini gösterir. Delta Kültür Yayınevi

15 15. Bursluluk, memleketteki ihtiyaç sahibi başarılı öğrencilerin eğitim harcamalarının devlet tarafından karşılanmasıdır. Bu durum eğitimde fırsat eşitliğini de yaratmaktadır. Bu bilgilerden hareketle Karahanlıların tarihte bilinen ilk burslu öğrencilik sistemini uygulamaları, ülkelerinde eşit ve parasız eğitimin sağlandığını gösterir. Bu uygulamanın ulusal kültürü geliştiren dil ve tarih çalışmalarıyla ilgisi yoktur. Karahanlı medreselerinde dini eğitim de verildiği için din ve eğitim işlerinin ayrı yürütüldüğü şeklinde bir sonuç da çıkarılamaz. 18. Mısır da kurulan ilk Türk devletlerinden Tolunoğulları ve İhşidilerin resmi dilinin Arapça olmasının, Mısır halkının neredeyse tamamının Arap olduğunu göz önüne alarak, halka idari işlerde kolaylık sağladığını söyleyebiliriz. 16. Bağdat Seferi nden sonra Abbasi halifesinin dünyevi yetkilerini Büyük Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey e devretmesi, Selçukluların İslam dünyasının siyasi ve askeri liderliğini üstlenmeye başladığını gösterir. Ancak, halifelerin dini yetkilerini devretmemesi, Büyük Selçuklu hükümdarlarının halife unvanını kullanamadıklarını göstermektedir. O dönemde yaşanan bu gelişmeler, Abbasi halifelerinin siyasi otoritelerini yitirmiş olmalarına rağmen dini liderliklerini koruduklarını ortaya koymaktadır. 19. Büyük Selçuklular zamanında medreselerde, bilgili ve yetenekli devlet adamları ile Batınilerin yıkıcı propagandalarına karşı toplumu bilinçlendirmek üzere din adamı yetiştirilmesi, bu medreselerin açılmasında siyasi etkenlerin rol oynadığına kanıt olarak gösterilebilir. Eğitim ve bilim çalışmaları için uygun ortam yaratılması ise, medreselerin ileri düzeyde eğitim programları, zengin kütüphaneler ve eğitim araçları ile donatılması gibi eğitim uygulamalarını kapsadığından, siyasi bir etkenden söz edilemez. 17. Ulusçu devletlerde, ülkedeki yer, kişi adları ile kurum ve yönetici unvanları o ulusun adıyla ifade edilir, ulusal dil resmi dildir ve resmi yazışmalarda o ulusa ait alfabe kullanılır. Bu bilgilerden hareketle Karahanlılarda hükümdar ve yöneticilerin Türkçe unvanlar kullanması, devletin resmi dilinin Türkçe, yazışmaların Türklere özgü Uygur alfabesi ile yapılması, Karahanlılarda ulusçu bir devlet anlayışının benimsendiğini kanıtlamaktadır. Din ve ulus kavramları birbirinden farklı kategorilerde olduğundan, Karahanlıların İslamiyetin Türkler arasında yayılmasında rol oynamaları, onların ulusçu bir devlet anlayışını benimsediklerinin kanıtı değildir. 9. Sınıf Tarih Özet