T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI

Transkript

1 tr A S T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI

2 Ajtmoioır Editör Ramazan Korkmaz T.C. KÜLTÜR VE TU RİZM BAKANLIĞI YAYINLARI

3 T. C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 3226 ANMA VE ARMAĞAN KİTAPLARI DİZİSİ 13 ISBN: www. kulturturizm. gov. tr gov. tr Cengiz Aytmatov / Ed. Ramazan Korkmaz.- Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, s.: rnk. res.; 28 cm.- (Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınlan; Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü anma ve armağan kitapları dizisi; 13.) ISBN: I. Korkmaz, Ram azan II. Seriler YAPIM M RK Baskı ve Tanıtım Hizmetleri Ltd. Şti. Uzayçağı Caddesi Sokak No: 2 Ostim Yenimahalle / ANKARA Tel BİRİNCİ BASKI 2000 Adet. BASIM YERİ-TARİHİ Ankara

4 idncmer 1. BÖ LÜM 11 SULARIN SIRRINI ÖDÜNÇLEYEN İNSANA DAİR U Suların Sırrını Ödünçleyen İnsan: Aytm atov - Ramazan KORKMAZ 13 İnanm ak Kabullenm ektir Biliyorum - M aria U rm atovna AYTMATOVA 21 Yolun A çık Olsun - M uhtar AVEZOV 25 Repressiya ve Aytm atov - Ahmet BURAN 29 Roza A ytm atova'nın Günlüğünden - Roza AYTMATOVA 37 Aytm atov'un A şkları ve Kadın Kahramanları - Orhan SÖYLEMEZ 41 Sesinin İçinde A k Bir Güvercin İdim - Güzel Sarıgül ŞONBAEVA 53 Ölümsüz - Zülfü LİVANELİ 61 Louis Aragon'un Gözüyle Cengiz Aytm atov - Kemal ÖZMEN 55 Filozof, Şair, Romancı Yüzyılım ızın Yeni Velisi Cengiz Bey - Sadık Kemal TURAL BÖ LÜM 81 BOZKIRIN BİLGESİNE BAKIŞLAR 81 Dünyanın A şkı Anlatan En Güzel Hikâyesi - Louis ARAGON 83 Evrenin Bilinci: İnsana Dönüş İzleği - Ramazan KORKMAZ 93 Cengiz Aytmatov: Toprağın Türküsünden Toprakların Türküsüne - Laurent MİGNON 105 Yaşamak... ve Ölmek H akkında... - Georgiy GAÇEV 115 Sanatsal Karakterin Tasviri - Keneşbek ASANALİEV 121 Bir Kültür Milliyetçisi Olarak Cengiz Aytmatov - Zülfü LİVANELİ 127 Cengiz Aytm atov'un Eserlerinde Kültürel Kriz ve Bunalım Felsefesi - Umut ASANOVA 131 Cengiz Aytm atov ve Modern Psikoloji - Çınara Asel ŞAKİYEVA 137 Aytm atov Anlatılarında "Yüce A n a" Arketipi ve Bu Arketipin Kişisel Görüntü Seviyeleri - Sema ÖZHER 143 Cengiz Aytm atov ve Kahramanları - Galina GUSEVA 153 Cengiz Aytm atov ve Eserlerinde Babalık Psikozu - Ali İhsan KOLCU 157 Elveda Gülsarı Romanında Yüklendiği Değerler Bakımından Gülsarı ve Tanabay - Yakup ÇELİK 165

5 Beyaz Gemi'de Tükeniş ve Yeniden Doğuş - Cafer GARİPER/Yasemin KÜÇÜKCOŞKUN 177 Cengiz Aytm atov ve Yaşar Kemal'de Dramatik Öge Olarak Tasvirler - Emel KEFELİ 189 Toprak Ana'da Mekân-İnsan İlişkisi - Ramazan KORKMAZ/Nesibe Didem NAKİPLER 199 Yıldırım Sesli M anasçıda Anlatı Kahramanının "M itik Sese" Dönüşümü - M itat DURMUŞ 209 Derin Anlatı Yapısı Olarak "Deniz Kıyısında Koşan Ala Köpek"te Hayal Etme Unsurları - Fatih ARSLAN 223 Cengiz Aytm atov'un Vatan Anlayışı - Talip ALİBAYEVA 233 M it Yaratıcı Cengiz Aytm atov - Layli ÜKÜBAYEVA 239 Gün Olur Asra Bedel Romanında Özgürlük Sorunu - M utlu DEVECİ 247 Gün Uzar Yüzyıl Olur Romanında M itik ve Modern M ankurtlar - Kamuran ERONAT 261 Cengiz Han'a Küsen Bulut Romanında Simgesel Söylem - Ülkü ELİUZ 271 Aytm atov'un Beyaz Gemi Romanında Ötelerin Çağrısı ve Kaçış - Veysel ŞAHİN 283 Kötülük ve İyiliğin Yolunda (Aytmatov'un Kıyamet adlı romanından etik bir kesit) - Vladimir Mihail LEYBNİN 291 Elveda Gülsarı Romanında İnsanların Dünyası - Ramazan KAPLAN 303 Kendini Tüketen Birey(ler)in Öyküsü: Kassandra Damgası - M uhammet Fatih KANTER 311 Kassandra Damgasının Eksiltilen Mesajı: Tevarüs Eden Kötülük ve Yeniden Doğan İnsan: 317 "Uzay Rahibi Filofey" - İbrahim TÜZER Dağlar Devrildiğinde/Ebedî N işanlıda Kader Fikri ve İnancı - İsmail ÇETİŞLİ 33ı 3. BÖLÜM 343 BİLGELİK DURAĞINDA SÖYLEŞİLER 343 Cengiz Aytm atov ile Dil ve Edebiyat Üzerine Söyleşi - İsmail PARLATIR 345 Edebiyatın Misyonu - Vladimir KORKİN 353 Baş Başa: Cengiz Aytmatov ile Söyleşi - Mehmet SOYSAL 3 71 Türk Dünyası Yazarları Aytm atov'u Tartışıyor - Bahtiyar ASLAN 381

6 Kendini Tüketen Birey(ler)in Öyküsü: Kassandra Damgası M u h am m et Fatih KANTER Doğa ile insan arasındaki ontolojik bağ, varo lu şu n gizem ini içerisinde b arın dırm aktadır. Varoluşun gizemini sorgulayan birey, Yaratıcı Güçün koyduğu ekolojik dengeyi algılamakla birlikte kendi çıkarları doğrultusunda kullanm aktan da kaçınmaz. A ytm atov'un Kassandra Damgası rom anında da özellikle doğa ile birey arasındaki dengenin insan tarafından tahrip edilişinin trajik sonuçları üzerinde durulur. Yaşamak adına çevreyi kendileştiren ve çevresiyle bütünleşen birey, hırslarını ve tu tk u ların ı dizginleyemediği sürece hep daha fazlasını elde etm ek ister. Bu istekleri yerine getirm ek adına çevresine zarar verm ekten de çekinmez. Oysa ekolojik dengenin kendine özgü yasaları bulunm aktadır. Bu yasaları yoksayan ve görm ezden gelen birey, aslında kendi sonunu hazırlam aktadır. Roman kahram anı, Uzay Rahibi Filofey dünyaya gönderdiği m ektubunda dünya düzenini bozanın insanoğlu olduğu noktasını irdeler. Bu noktayı ise dünyaya gelmek istemeyen em briyolardan hareketle aktarır: "Ben, Kassandra embriyosu, hiç doğmadan hiç kimseye fa zla acı vermeden yok olm ak istiyorum." (Aytmatov 2008: 25) D ünyanın geleceğini ve doğal olarak kendi geleceğini belirlem ek isteyen em briyoların kaygılarına insanoğlu duyarsız kalır. İnsanoğlu, hiç kimseye acı vermeden yo k olm ak isteyen em briyoların gönd erd ik leri işaretleri görm ezden gelerek kendi geleceğine kötülük tohum larını bırakır. Bu tohum ların gelecekteki sonuçlarının farkında olan ve dünyanın nasıl yaşanmaz halde olduğunu bilen em briyoların doğm ak istem edikleri dünya Filofey'in m ektubunda dikkatlere sunulur: * Yrd. Doç. Dr, Ardahan Üniversitesi, İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Öğretim Üyesi. Cengiz Aytmatov 311

7 "İşte m üstakbel annenin düşünmeden edemeyeceği tehlikeler zinciri: -A ç lık, -varoşl a r -hastalık, -savaşlar, -ekonomik krizler, -sosyal patlam alar, -cinayetler, -fuhuş, -uyuşturucu bağımlılığı ve uyuşturucu mafyası, -etnik çatışmalar, -ırkçılık, -ekolojik ve enerjik felaketler, -nükleer denemeler, -kara delikler vs. Bütün bunlar yapay, insanoğlunun kendi ürünü. Nesilden nesile, insan felaketlerinin ölçüleri hep büyüyor ve hepim iz buna katkıda bulunuyoruz." (A ytm atov 2008: 41-42). D ünyanın genel görünüm üne ve olum suz gidişatına vurgu yapan Filofey, insanın kendi k ad erin i o lu ştu rd u ğ u düşün cesin i ima eder. Zira nesilden nesile insan felaketlerinin ölçülerinin büyümesi de bunun göstergesidir. Gelecek kaygısı olmadan yaşamaya alış(tırıl)an insanlar kötülük tohum larının başlangıcı olduklarının da bilincinde değillerdir. Bu anlam da Filofey'in gönderdiği m ektubu yorum layan fütürolog Robert Bork ise şu çözümlemeyi yapar: "M aalesef tüm belaların biz insanlardan kaynaklandığını hiç kim se anlam ak istemiyor. Şuurlu yaratıklar olan bizler giderek kötüleşen hayat için sorumluluk üstlenmekten devamlı kaçınıyor ve bunun için bir sürü bahaneler buluyor, iyi ile kötüyü ayırt etmiyor ve sadece kendim izi kurtarm aya çalışıyoruz. Ve tüm bu olanların illa da böyle olması gerektiğine, başka tür bir hayatın olamayacağına kendimizi inandırıyoruz." (Aytmatov 2008: 121). Ekolojik dengeyi hiçe sayan ve görm ezden gelen birey lerin yaşam alanlarına dışarıdan (uzaydan) yapılan bir m üdahale sonrası gösterdikleri tepki, kendilik değerlerinin sarsıldığı anlam ını taşır. Tüketim çılgınlığını yaşam felsefesi haline getirdikten sonra hırslarının esiri olan insanın trajik durum u, doğa ile insan arasındaki kaçınılmaz ilişki, anlatıda iki boyutlu olarak görülür. Etki-tepki prensibinin yansıması olarak da nitelendirilebilecek bu u n su rları şöyle sıralayabiliriz: 1. D üzensizliğin düzeni içinde hiçleşen bireyler/d oğayı "etk i"ley en bireyler. 2. Doğanın tepkisi karşısında çıkan karm aşa/d oğa'nm tepkisi". 1. D ü z e n s iz liğ in d ü z e n i iç in d e h iç le ş e n b ir e y le r /D o ğ a y ı " e tk i" le y e n in sa n Kendilik d eğ erlerin d en uzaklaşarak dünyayı yaşanm az hale getiren birey, d ışarıdan gelen uyarılara karşı da duyarsızlaşır. Bu anlayış içerisindeki bireyler, çevresi ile barışık yaşam ak yerine kendi tü k etim arzu ların ın nesnesi olur. Yaşamı yalnızca tüketmek için yaşam ak felsefesi haline dönüştürerek "aşırıcılık salgınına" (Aytmatov 2008: 18) tutulan dünya insanlarının varoluş nedenleri de böylelikle yitim e uğrar. Doğal alanı yaşamak yerine yapay arzuların peşinde koşan ve her an hayaller tüketen birey, kendi oluş serüveninden uzaklaşmaya başlar. Bu nedenle de ekolojik düzen bozulmuş, yerini kaos ortam ı almıştır. İşte böylesine karm aşık bir dünyanın içerisinde yaşamak gittikçe güçleşirken bireylerin hiçleşm esi de kaçınılm az bir d u ru m olarak görülm ektedir. Cengiz Aytmatov 312

8 Çevreyi k endine hizm et am acıyla tü k e te n insanoğlu, doğanın geleceği ü z e rin de tehlikeli bir oyun oynar. Bu durum ise "doğanın geri tepmesi ilkesi"n\ (Kışlalıoğlu, Berkes 1990: 22) harekete geçirir. Doğanın ve dolayısıyla kendinin geleceği ile oynayan insanın durum u anlatıda doğanın tahrip edilmesi ve insan genleriyle oynanm ası şeklinde iki alt başlıkta irdelenir. Doğanın kurallarını kendine dönüştürerek altüst eden insan, doğadaki canlıların dengesini de bozar. "İnsanlık tarihinin temelleri, eko sistemlerin işleyiş biçimine dayanır." (Ponting 2000: 345). Bu işleyiş biçimi ise doğal olanın korunum u sayesinde gerçekleşir. Doğal olanın yerine yapayı yerleştirerek rahata/huzura erme düşüncesinden hareketle böyle bir eylem e girişen insanoğlu, m odernleşm eyi de doğayı binalar yığ ın ın a dönüştürm ek olarak algılar. Dolayısıyla verimli araziler, ormanlar, göller, denizler insanın doğal olarak değil, yapay olarak hazırlad ık ları m ekânlar haline dönüşür. B ununla birlikte çevreyi yapaylaştıran insanın korkunç planı, kendi ırkını yapaylaştırm a düşüncesi olarak K assandra Damgası rom anında d ik k atlere sunulur. Hayallerini tüketirken arzularının esiri olan bireyler, artık yeni dünya düzeni içerisinde sıradanlaştırılan çağdaş köle ya da başka deyişle robot insan olma yolunda adımlar atar. Bireysel çıkarlarını dayatm ak ve dünyaya hükm etm ek isteyenler, x-fertler projesini başlatarak çağdaş robot-insanlar ordusu yaratm ak için uğraşırlar. İnsan genleriyle oynayarak köksüz bireyler yaratm a çabası içerisinde olanlar kendi politik çıkarları uğruna, dünya düzenini ve insanlığın kaderini çizme noktasında çaba gösterirler. A nlatıda Uzay Rahibi Filofey olarak kendini tanıtan A ndrey Krilstov ve arkadaşları, Sovyet Rejimini tüm dünyaya kabul ettirm ek am acıyla k u ru la n m erkezde hapisteki kadınları ö zg ü rlü ğüne kavuşturm ak vaadiyle çocuklar (x-birey)için "kuluçka araçlığı" (Aytmatov 2008: 232) yani taşıyıcı annelik yaptırırlar. Bu d u ru m aslında "dünyanın ve insanlığın kaderini değiştirecek bir buluşun ideolojik bir üstünlük aracı şeklinde kullanılm ak istenmesi ve bunun hiçbir etik ölçüsünün bulunmayışı, Stalin-H itler siyam ikizlerinin uğursuzluklarını besleyen bir bilincin arka-plan kültürünü göstermektedir." (Korkmaz 2008: 29). Dünyayı anlam lı kılan değerlerd en soyutlan arak köksüz ve anonim insanlar o lu ştu rm ak d ü şü n cesi Krilstov ve onu yönlendirenler için başlangıçta yeni dünya düzeni ve yeni bir insan m odeli düşü n cesiy le kabul ed ilebilir olarak algılanır. Fakat K rilstov'un bu proje sırasında tanıdığı Runa adlı kadının tepkisi, onu Uzay Rahibi Filofey olma yoluna sevk eder. Doğal olanı yapay hale dönüştürm ek, özellikle de insan genleriyle oynamak ve geleceğini belirlem ek tehlikesi, dünyanın sonunu hazırlayan felaket işaretleri olarak gösterilir. Doğayı kendi yasaları ve işleyişi içerisinde bırakm ayarak etkilem ek onun da karşı tepkisine razı olm ak anlam ını taşır. 2. "'D oğanın te p k isi" k a r şısın d a çık a n k a r m a şa /D o ğ a n ın te p k isi" Doğa, kendi içerisinde Yaratıcı Güç tarafın d an dengelenm iş ve o şekilde insana sunulm uştur. Ekolojik sistem in kendi içerisindeki b ü tü n lü ğ ü ve insanın asırlardır Cengiz Aytmatov 313

9 doğa ile birlikte yürüyen yaşamı, insanoğlunun bitm ek bilmeyen arzuları ile birlikte değişime ve dönüşüm e uğram ıştır. Kassandra Damgası rom anında doğanın dengesini bozan in san o ğ luna tepki işaretleri gönderen bir doğa tablosu çizilir. Doğanın ve insanın genleriyle oynayan "tiranlaşmış insan-tanrılar"a (Korkmaz 2008: 30) karşı doğanın tepkisi bazı işaretler biçim inde gönderilir. Bu işaretler özellikle iki noktada toplanır, doğm ak istem eyen çocuklar ve intihar eden balinalar. lı toplantısında, R am azan Korkm az ile (Bişkek, 1998)... j ~ ı i j ı j - r J Yaşamı doğal olandan yapay olana doğ ru sürüklerken kendilik değerlerini de yitiren insan neslinin devamı sorunlu bir biçimde devam etm ektedir. Bu sorun, yine insanın kendi elleriyle doğaya bıraktığı saatli bomba gibi patlam aya hazır halde bekler: "Bir kişi tarafından yapılm ış kötülük onun ölümüyle fizik i olarak yok olmaz, zaman ayarlı bomba gibi genetik ormandaki mukadder tohum misali kendi muhtemel saatini bekler." (Aytm atov 2008: 31). Genetik olarak bir sonraki nesle aktarılan kötülük tohumları, ortaya çıkacağı zamanı beklem ektedir. Bununla birlikte rom anda doğanın tepki işareti olan doğm ak istemeyen çocuklar, kötülük tohumlarının Kassandra damgası biçimine dönüşüm ü olarak görülür. Uzay Rahibi Filofey eski adıyla A ndrey K rilstov'un bir nevi günah çıkarm ası biçim inde dünyaya sunduğu " Kassandra Damgası" buluşu, doğanın insan karşısındaki tepkisinin işaretidir. Bu işaret anlatının düğüm ünü çözecek biçimde vurgulanır: "Gerçek şu ki yeryüzünde biz insanlar dışında bir kötülük kaynağı yok. A m a her bir insan kötülük kaynağının kendisi, kendi ailesi, nesli, milleti, devleti ve biraz daha ileri gidersek ırkı, dini, ideolojisi... dışında, yani bir başkasında görüyor. Ve hayat kötülüklerle sürüp gidiyor. Nihayet embriyoların hayatı protesto etmesine kadar geldik. Dur! İleri yol yok! Daha ileride mutasyon ve yozlaşm a var! Giderek bu tehlike daha da korkunç oluyor, teknolojik gücümüz arttıkça hatalarım ız, hayâsızlığımız, günahlarım ız da m üthiş derecede artıyor. Filofey bu bozuk genetik orkestranın sadece bir teline dokundu ve hemen ortaya çıkan öfke ve hiddete bak!" (A ytm atov 2008: 121). K ötülüğün kaynağı ve arzularının nesnesi olan insanların oluşturduğu ve kurg u ladığı dünyaya doğm ak istem eyen em briyoların annelerinin alnındaki lekeler, insanlığın» aslında kendisiyle yüzleşm esinin bir işareti sayılır. Kendi yanlışlarını, hayâsızlıklarını ve g ü n ah ların ı örtbas etm ek isteyen insanoğlu, çareyi bu işareti görm ezden gelm ek ya Cengiz Aytmatov 314

10 da o işareti ortaya çıkaran Filofey ve savunucularından Fütürolog Robert Bork'u öldürm ekte bulurlar. Çaresizliğin çaresi olarak şiddete başvuran insanoğlu, gelecek ile ilgili kaygılarını da bu şekilde örtbas eder. Kendilik değerlerini inkâr eden insanoğlu, köksüz insan olmak ya da kötülüklerle dolu bir dünyaya doğm am ak diyalektiği içerisinde bilinçsiz bir gelecek içerisine sü rü k lenir. Bu sürükleniş süreci içerisinde bilinç yitim ine uğrayan insanlar çevreye karşı da duyarsızlaşır. Ekolojik dengenin bozulması ile canlı varlıklar da tepkilerini ortaya koyarlar. "Kassandra Damgası nda büyük bir hızla sahile yüzen balina sürüsü, uzaydan bile fa rk edilirken; dünyada, günlük kaygı ve kişisel tutkuların körleştirdiği insanlara fazlaca bir anlam iletemezler." (Korkmaz 2008: 188). Doğmak istemeyen em briyolar gibi kıyıya vuran balinalar da dünyanın yaşanmaz hale gelişine karşı bir protesto içerisindedir. Doğanın doğal tepkisi olarak nitelendirilebilecek bu durum insanın ders alması için gönderilen bir başka işaret olarak algılanabilir. S o n u ç Yaşam ile doğa arasında zorunlu bir birliktelik kuran insan, kendi geleceğini kendi elleri arasında tutm aktadır. Bu zorunluluk bilincini yitirdiği andan itibaren ise çevreyi kendileştiren ve yapay bir biçime dönüştüren insan tipi oluşur. İşte Kassandra Damgası rom anında da dünyanın kaderini kendi bencilliği ile yönlendiren insanların durum u ele alınır. Özellikle doğanın korunum undan ya da başka bir deyişle ekolojik dengenin bozulm asından sorum lu olan insan, kendi sonunu da hazırlam aktadır. Kendi neslinin devamı noktasında tutarsız bir yol izleyen insanoğlu, engelleyemediği/dizginleyem ediği arzularının etkisi altında kalarak dünyanın kötüleşmesi karşısında duyarsız bir tavır içerisinde kalır. İşte böylesine bir dünyada ise doğm ak istemeyen em briyolar ve kendini sahile vurarak intihar eden balinaların tepkisi kaçınılm az bir hâl alır. KAYNAKLAR AYTMATOV, Cengiz, (2008), Kassandra Damgası, (çev. Prof. Dr. Ahmet Pirverdioğlu), Elips Yay., Ankara. KORKMAZ, Ramazan, (2008), Aytmatov Anlatılarında Ötekileşme Sorunu ve Dönüş İzlekleri, Grafiker Yay., Ankara. KIŞLALIOĞLU, Mine-BERKES, Fikret, (1990), Çevre ve Ekoloji, İstanbul. PONTİNG, Clive, (2000), Dünyanın Yeşil Tarihi, (çev. Ayşe Başçı-Sander), Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul. Cengiz Aytmatov 315