Biyolojik İstila. Egzotik* Canlı Türlerinin Kestirilemeyen Yayılımı

Transkript

1 Biyolojik İstila Egzotik* Canlı Türlerinin Kestirilemeyen Yayılımı İnsanlığın giderek daha çok hareket halinde olması çeşitli canlıların bir ekosistemden diğerine geçme hızlarını radikal bir biçimde arttırmış bulunuyor. Egzotik türler doğal toplulukları işgal ettikçe, bu yayılma ile başa çıkamıyan yerli türler yok oluyor. Egzotik canlılar küresel biyolojik çeşitliliği tehdit ediyor ve giderek ekonomik bir yük oluşturuyorlar. Geçmiş kuşaklar Amerika'nın Florida eyaletindeki bataklıklara bir çare bulunması gerektiğini düşünüyorlardı. Florida yarımadasının ucundaki büyük bataklık sivrisinek yuvası, testere otlarıyla dolu, sıcak ve berbat bir mekandı. Uygarlık ve sanayi gelişmesine bir engel olarak görülüyordu. Asrın başında, ABD Tarım Bakanlığı yetkilileri yerel halka melaleuca ağacı (melaleuca quinquenervia) tohumları dağıtmaya başladılar. Bu hızlı gelişen, Avustralya kökenli ağaç suyu emiyor ve hastalık kaynağı bataklıkları kurutuyordu. Ağaç o kadar tutundu ki, 1930lu yıllara gelindiğinde, fidanlık sahipleri talebi karşılayamaz olmuşlardı. O günden beri, ağacın zararları yararlarını kat kat aşmış bulunuyor. Neredeyse geçit vermez biçimde sık büyüyen ağaçlar, etraftaki bütün diğer bitkileri kovdu. Köklerinin çıkardığı zehirli bir madde diğer bitkileri öldürdüğü gibi, havaya saldığı zerrecikler de insanları zehirliyor, deri kaşıntıları ve solunum güçlüğüne neden oluyor. Üstelik yangına dayanıklı, yandıkça daha çok yayılıyor. İçi su çekmiş sünger gibi, dış kabuğu çıra gibi kuru ve yapraklarında kolay tutuşan bir nevi yağ var. Hızla su çekmesine rağmen, patlar gibi yanıyor. Yangından birkaç gün sonra, ağaçlar yeniden dal veriyor ve yanmış topraklara milyonlarca tohum saçılıyor. Bu tohumlar üç gün içinde filizlenmeye başlıyor ve bir yılın sonunda yeni ağaçların boyu iki metreye yaklaşıyor. Florida sulak alanlarının 600,000 hektarını istila eden maleleuca, önlem alınmazsa yakında bu alanların hepsini kaplayacak. Bu ağacın istilası, yabancısı oldukları ekosistemlere taşınan türlerin tipik davranışının bir örneği. Doğal ortamlarında büyüme ve yayılmalarını engelleyen hastalık ve yırtıcılardan kurtulunca, egzotik türler ekosistemlerin altını üstüne getirebiliyorlar. Yayıldıkça da daha nazenin ve ender türleri yok ediyorlar. ABD'nin nadir ve tehdit altındaki canlılar listesindekilerin %30u, egzotik türler yüzünden bu duruma düşmüş bulunuyorlar. Türlerin bir mekandan bir başka mekana göçü aslında bir doğa olayı. Ama, işin içine insan eli girince, boyutları çok büyüyor ve tarihte rastlanmamış bir ölçüye ulaşıyor. Yabancı türlerin istilalarının salgın boyutlarına ulaştığı Hawaii'de, her yıl 18 yeni tür böcek adanın faunasına katılıyor. Hawaii çok abartılı bir vaka olabilir. Ancak, dünyanın her köşesinde yabancı türlerin yerel biota içindeki oranı artıyor. Bu durum tersine çevrilemiyor, çünkü günlük ekonomik eylemlerle iç içe oluşuyor. Egzotik tür istilalarının çevresel bedeli genelde yüksek oluyor yılında, Nil nehrinin tatlı su levreği (lates niloticus), balık miktarını yükseltmek için Afrika'daki Victoria Gölü'ne salındı. Çok yırtıcı olan balık, 400 yerel balık çeşidini yok etti. Üstelik, yiyecek olarak da avantajlı çıkmadı. Yağlı derisinin füme edilmesi gerektiğinden, çevrede bir sürü ağaç kesildi. Gölde levrek de artık azalıyor. Çünkü avlayacağı türler bitmeye başladı, aşırı balık tutuldu, ve ot yiyen balıkların yok olması sonucu alg yoğunlaşması suyun oksijenini eksiltti. Gölün kıyısındaki ülkeler, Uganda, Kenya ve Tanzanya, artan nüfusları için yeterli balık tutamadıkları gibi ormanlarının bir kısmını da yitirdiler. Bu istilaların toplam bedelini henüz bilemiyoruz, ama bazı zararları hemen açığa çıkıyor yılında, Avrupa çıkışlı çingene güvesinin (Lymantia dispar) ABD'de neden olduğu zararların bedeli 764 milyon dolar olarak hesap edilmişti. Hazar Denizi yöresinden Kuzey Amerika'ya yayılan çizgili midye (Driessana polymorpha), ABD'nin enerji üretimi maliyetlerini etkileyeceğe benzer. Çok süratle üreyen midye her türlü sathı kaplıyor. Enerji istasyonlarının su borularını tıkarsa, tesislerin yeniden tasarımlanması 800 milyon dolara mal olacak. 1

2 Yabancı türlerin yayılması ciddi sağlık sorunları da yaratıyor. Asya'dan Brezilya, Güney Avrupa, Güney Africa, ve ABD'ye atlayan kaplan sivrisineği (Aedes albopictus) sarı humma, ensafalit ve dang humması hastalıklarına neden oluyor. Domino Etkisi Şüphesiz, her yabancı türe canavar gözüyle bakamayız. Bahçemizdeki tek bir Ginkgo ağacının bütün çevreyi sarması olası değil. Hatta, egzotik türlerin birçoğu yeni bir vatanda yaşayamayabilirler. Bazı egzotik türler, yayılsalar bile, hiç zarar vermeyebilirler. Ancak, hangisinin başa bela olacağını önceden kestirmek mümkün değil. Bu, zararları ortaya çkınca belli oluyor. Bunun bir nedeni egzotik canlıların zarar verme biçimlerinin çok değişken olması. Bazen bir çeşit ekolojik domino etkisi yaratabiliyorlar. Örneğin, çizgili midye Kuzey Amerika göllerindeki planktonları* temizliyor. Zaman içinde, göllerde planktonla beslenen balıklar yok olacak, deniz diplerinde beslenen su solucanları ve böceklerin sayısı artacak. Bu gibi etkiler yakın çevredeki ekosistemi de aşıp, uzaklara ulaşabilir. ABD'nin Montana eyaletindeki Flathead nehrine, somon balıklarına besin olsun diye, opossum karidesi (Mysis relicta) salınmıştı. Karides yerel planktonları tüketti, oysa ki bunlar bebek somon balıklarının belli başlı gıdasıydı. Somon balıkları tükenince, bu balıkla beslenen bazı kara canlıları - kartallar, martılar, su samurları, ayılar ve çakallar - kaybolan yabanıl hayat saflarına katıldı.. Bazen de verilen zarar çok daha doğrudan olabilir; sonradan gelenler yerlileri yiyebilirler. Yeni Zelanda açıklarındaki Big South Cape adasına yabancı sıçanlar erişince, beş kuş türü ve bir yarasa cinsinin soyları tükendi. İstilacılar hastalıklarını veya parazitlerini yeni vatanlarına taşıyabilirler. Sudaki zararlı otların kontrolünde kullanılan bir nevi Çin sazan balığı (Ctenopharyngodon idella), Avrupa ve Kuzey Amerika'nın tatlı su balıklarına tenya paraziti (Bothriocephalus opsarichthydis) geçirdi. Bazen, en fazla zarar yerel türlerle egzotik türlerin karışık üretiminden doğabilir. Ortaya çıkan melezin çevreye umulmadık zararları olabilir. Peki, yabancı istilacıların başarılarının sırrı nedir? Bunu kimse kesin olarak bilmiyor. Sadece "arsızlık" özelliğinden bahsediliyor. Bu özelliğin tipik bir örneği Brezilya'dan gelip ABD'nin güneydoğu bölgesinde dehşet salan kırmızı ateş karıncaları (solenopsis invicta). Çok kötü ısıran bu karınca, sürülmüş tarla gibi topraklarda süratle yayılıyor. Akıl almayacak bir hızla ürüyor ve önüne ne çıkarsa yiyebiliyor. Bu karıncalar bazı bölgelerde 40'ı aşkın böcek türünün kökünü kuruttular. Çabuk üreme, kötü şartlara dayanıklılık, etkili yayılma ve ne bulursa yeme "arsız türlerin" ortak özellikleri. Bu türler arasında saman nezlesine yol açan ragweed (ambrosia), sıçanlar ve sığırcık kuşları (Sturnus vulgaris) sayılabilir. Bazı yöreler istilaya karşı daha dayanıksız oluyor. Bunların arasında ada ve adacıklar ve ekosistemi zaten tahribat görmüş olan yerler var. Yabancı türler hakkında bilinen en önemli özellikleri şöyle özetleyebiliriz: Nerede yayılacakları, ne yapacakları ve ne zaman yapacakları tahmin edilemez. Yakalı güvercin (streptopelia decaocto) Osmanlılar tarafından, 200 yıl kadar önce, Güney Avrupa'ya getirilmişti. Peki, neden Avrupa kıtasını istilaya 1930 yıllarında başladı? ABD'de zararsız kabul edilen bir bahçe çit bitkisi yakın zamanlarda istilacı özellikleri kazandı. Belki de bazı türlerin çevrelerine uyum sağlamaları belli bir zaman dilimi gerektiriyor. Kaplan sivrisineği gibi bazı türlerse bu uyumu çok kısa bir zamanda yapabiliyorlar. İnsanlar asırlardır değişik türleri bir yerden başka bir yere taşıyorlar. Ama, türlerin gezginciliği son 500 yılda hem ivme hem de çeşitlilik kazandı. Fransız sömürgeciler 1560 yılında Florida'ya vardıklarında, kendilerinden önce gelen Avrupalılar'ın getirdiği domuzlarla karşılaştılar. 17. yüzyılın sonunda, Avrupa bitki ve hayvanlarının çoğu Yeni Dünyaya taşınmıştı. Bazı türler de Amerika'ya kazara ulaştılar ve bu yerli halk için bir felaket oldu. Amerika kıtası yerlilerinin tahminen üçte ikisi, 30 milyon insan, Avrupalılar'ın taşıdığı hastalıklardan - frengi, çiçek vs.- kırılıp yok oldular. Gemilerle birlikte sıçanlar ve egzotik bitkiler kıtadan kıtaya göç etti. 2

3 Avrupalılar kendi ülkelerindeki canlıların mutlaka Yeni Dünyada da olmasını istiyorlardı. Kuzey Amerika'daki sığırcık kuşu istilası, Shakespeare'in eserlerinde adı geçen bütün kuşların Yeni Dünya'ya taşınmasını sağlayan bir derneğin çabaları sonucunda başladı. Avustralya'da hala baş belası olan tavşanlar, bu kıtaya tavşan avından mahrum kalmak istemeyen İngilizler tarafından getirilmişti. Günümüzde insanların ve canlıların hareketi daha da hızlı ve uzun mesafeler içinde oluyor. Ticaret gereği, gemiler ve uçaklar dünyanın bir köşesinden öbürüne gidip geliyorlar. Gemi konteynırları limanlardan doğrudan alınıp trenlere yükleniyor ve iç kesimlere yollanıyor. Asya kaplan sivrisineği, böylece, ABD'ye Japonya'dan gelen gemi konteynırları ile girdi. Gemilerin balast suları da*, okyanuslarda adeta nehirler oluşturuyor ve bu nehirlerde her çeşit canlı yaratık yüzüyor, geziyor. ABD'nin Oregon eyaletinde bir körfezde, yılları arasında balast suyu ile gelmiş 400 egzotik tür tesbit edildi. Çizgili midye Amerika'ya, taraklı deniz anası (Mnemiopsis leidyi) Karadeniz'e balast suyu ile ulaştılar. Taraklı deniz anası Karadeniz'deki balık yuvalarını mahvetti ve şu anda denizdeki yaş ağırlığının %95ini oluşturuyor. Birçok ekonomik sistem egzotik türlerin yayılımını teşvik ediyor. Tarimda yabancı tür bitki ve hayvanlar kullanılıyor, sonra da bunların taşıdığı egzotik haşaratlarla mücadele etmek gerekiyor. Çiçekçilik ve akvaryum işiyle uğraşanlar, binlerce değişik canlıyı bir ülkeden öbürüne taşıyorlar. Amerika'daki yabancı balık türlerinin %65i akvaryum balığı ticaretiyle bu ülkeye gelmiş. Yeni bir sanayi dalı, biyoteknoloji, bu süreçleri daha da hızlandırabilir. Yeni teknoloji transgenik* organizmalar, yani başka türlerin DNA'lerini taşıyan canlılar, üretiyor. Biyolojik mühendislik yöntemi ile geliştirilen ekinlere verilen bazı özellikler, mesela haşare ilaçlarına ve tuza dayanıklılık, bu ekinlerin yaban akrabalarına geçerse, bunlar tuzlu bir sulak alanı veya bir buğday tarlasını istila edebilirler. Transgenik bir organizma genlerini devretmeden de kargaşa yaratabilir. Birkaç yıl önce, Oregon Devlet Üniversitesi'nde çalışan bilim adamları yakıt olarak ethanol üretme amacıyla laboratuvarda yeni bir toprak bakterisi geliştirmişlerdi. Bakteri, topraktaki mycorrhizal mantar * sayısını yarıya indirgedi. Oysa, bu mantar bitkilerin topraktan gıda alabilmeleri için çok gerekli. Bilim adamlarından birisine göre "Eğer bu bakteriyi toprağa salsaydık, çok ciddi bir sorunla karşı karşıya kalacaktık. Bu bakterinin kontrolü için ayrı bir makenizma geliştirmemiz gerekecekti.." Bu güne kadar ABD'de genetik mühendislik ürünü organizma ile deney yapılmış bulunuyor. Eski biyolojik sınırların aşılması veya biribirine karışması çoklukla bir politika seçimi. Doğal kaynakların idaresinde egzotik tür kullanımı genelde kolaya kaçmanın bir sonucu. Çok kirlenmiş bir ırmağa bu şartlarda yaşayabilecek yeni bir balık salmak, ırmağı temizleyip yerli canlılara yaşam şansı vermekten daha kolay. Çabuk büyüyen yabancı bir cins ağaçla kereste ihtiyacını karşılamaya çalışmak, sürdürülebilir orman idaresinden daha kolay. Burada kaybeden sadece ırmaklar veya yerli ormanlar da değil. Yerli ahali, onların kültürü ve ekonomileri de sarsılıyor. Tarımda kitlesel pazar bitkileri geleneksel ekinlerin yerine geçince, uluslararası alıcılar ve satıcılara bağımlılık doğuyor. Şili'de, sübvansiyonlardan yararlanan bir ağaçlandırma programı yabancı çamlar ve ökaliptus ağaçları ekimini öngörmüştü, çünkü bunların kerestesine talep yoğundu. Programdan yararlanan yatırımcılar giderek ağaç ekim arazilerini genişlettiler ve çok sayıda küçük çiftçi yerinden edildi. Aynı durum balık yatakları için de geçerli. Viktorya gölünde Nil levreği üretilmesinin yerli ahaliye bir yararı olmadı. Kazançlı çıkanlar balıkları işleyip dışarı satan sanayicilerdi. Kırılan Yumurtayı Tamir Etmek Egzotik türlerden kaynaklanan tehditle başedebilmek için ekolojik gerçekçilik gerekli. Günümüzün teknolojisi bir ekosisteme bir kere yerleşen yabancı bir türü söküp atmaya yeterli değil. Egzotik bir türü sistemden çıkarmak, adeta kırılmış bir yumurtayı tamir etmeye benzer. Ancak başlangıçta, yani yabancı tür yeni mekanına uyum yapma aşamasında iken, canlıyı ekosistemden silmek mümkün olabiliyor. Uzun vadede yerleşmiş türleri yok etmede başarılı olmuş, ve böylece kaideyi bozmuş, bazı istisnai durumlar da yok değil. En başarılı örneklerden birisi sıtma sivrisineğinin (Anopheles gambiae) 1930lu yıllarda Brezilya'da kökünün kurutulmasıdır. Bunun için çok yüksek miktarda arsenik kullanıldı ve sineğin yeni vatanına alışmada zorluk çekmesinden yararlanıldı. 3

4 Ama, bu konuda daha tipik bir örnek yüzyılın başından beri sarı humma sivrisineğini (aedes aegypti) batı yarı küresinden kovma çabalarının sonuçsuzluğudur. ABD 1960 yıllarında, bu sinekle savaşında 100 milyon dolarlık DDT kullandı ama türü, yine de, yerinden oynatamadı. Başarısızlığın önemli nedenlerinden biri canlının bütün yaşam noktalarını bulabilmenin çok güç olmasıdır. Her ağaç kovuğu, boş bir bira kutusu, parçalanmış bir araba lastiği bu sivrisineğin yuvası olabilir. Bir türü kovmak veya yok etmek istediğimizde karşılaştığımız bir başka sorun üreme hızıdır. "Arsız" türler ne kadar çok kayıp verirlerse versinler, tekrar toparlanma kapasitesine sahiptirler. Onun için kökünü kurutma yöntemleri bazan yarardan çok zarar sağlar. ABD Tarım Bakanlığı ateş karıncaları ile savaşında 200 milyon dolar harcayıp tonlarca haşare öldürücüsü ile hücuma geçmişti. Sonuçta ilaçlar yerli karıncaları yok etti ve meydanı boş bulan ateş karıncaları daha rahat yayıldılar. Allahtan, çoğu kez tamamen yok etme yerine "kontrol" altına alma yeterli olabiliyor. Bu fiziki veya kimyasal önlemlerle yapılabilir. Mesela, ABD Tamarisk ağaçlarını devamlı keserek kontrolü sürdürüyor. Ancak, bu işlemler zamanında ve ihmal edilmeden yapılmalı. Kimyasal madde kullanımı da ciddi ekolojik sorunlara yol açabiliyor. Akdeniz meyva sineğini (Ceratitis capitata) yok etmek için Kaliforniya eyaleti yoğun ilaçlama yaptı ve başarlı oldu. Ama kamuoyu uygulamalara karşı çıktı ve bir sürü kişi yönetime dava açtı. Şu ana kadar 3,7 milyon dolar tazminat ödenmiş bulunuyor. Bir başka yöntem, biyolojik kontrol, yabancı canlıyı yok edecek başka yabancıları sisteme sokmak şeklinde tarif edilebilir. Aslında bu yöntem yüzyıllardır kullanılıyor ama geçmişte inanılmaz dertlere yol açmıştı yılında, Jamaikalı bir şeker kamışı üreticisi saldırgan bir cins olan Küba karıncalarını (Formica omnivora) arazisine getirmişti. Niyeti karıncaları sıçanlara karşı kullanmaktı. Karıncalar çoğaldı ama sıçanlara dokunmadılar. Bu defa, hem karıncaları hem sıçanları kontrol etsin diye büyük bir Güney Amerika kara kurbağısı (Bufo marinus) ithal edildi. Kurbağa da yeni yerini çok sevdi ve hızla çoğaldı. Öyle ki, zamanla bir adı da şeker kamışı kurbağası oldu. Ama sıçanlarla o da baş edemedi. Derken, bir çeşit Hindistan gelinciği (Herpestes auropunctatus) ada nüfusuna eklendi. Bu yaratık, 26 yıl içinde ada kuş ve sürüngenlerinin çoğunu ve önemli sayıda çiftlik hayvanını yok etmeyi başardı. Çağdaş biyolojik kontrol daha dikkatle ve geçerli yöntemlerle yapılıyor, yokedilecek türün yerli ve doğal düşmanları kullanılıyor. Suda üreyen bir tür eğreltiotu (Salvinia molesta) Papua Yeni Gine'nin Sepik nehrine girdikten 10 yıl sonra öyle bir çoğaldı ki nehirden ne geçiliyor ne de balık tutulabiliyordu. Civar köylerin ahalisi açlıkla yüz yüze kalmışlardı yılında, eğreltiotunun Brezilya'daki vatanından getirilen ve bu ot ile beslenen bir tip hububat bitinin nehire sokulmasıyla sorun çözülebildi. Çok şükür, bu bit henüz eğreltiotu yemekten vazgeçip, başka canlılara saldırmaya başlamadı. Tekniğin sınırları yine de çok geniş değil. Geçerli biyolojik kontrolde kullanılan ajan sadece hedeflenen organizmaya yönelir. Ne ajan ne de hedefin tamamen yokolması gerekmez. Ama hedefin nüfusu artarsa ajanın nüfusunda da artış olması gerekir. Biyolojik kontrol uygulamasına başlamadan önce yeterli sayıda test ve deney yapmak gereklidir. Birçok böceğin diyeti çok çeşitlilik gösterdiğinden biyolojik kontrol ajanı olarak kullanılmaları mümkün olmamaktadır. Aynı durum omurgalılar için de söz konusudur. Sivrisinekleri yeyip bitiren bir çeşit gambusia türü balık dünyanın birçok yerinde kullanılmış, fakat sivrileri tüketeceğine yerli balıkları, larvalarını yiyerek, yok etmiştir. Biyolojik kontrol için her hedef canlının bir de yok edeni vardır diye düşünmek yanlış. Araştırmacılar 35 yıldır, Kuzey Amerika köknarlarına musallat olan Avrupa kökenli bir böceğe (adelges piceae) biyolojik kontrol arıyorlar. Bu dönem içinde böcek, bir cins köknar ağacını (A.balsamea var.phanerolepsis) neredeyse yok etmiş, Fraser köknarını da (A.fraseri) yok etmek üzere. Her derde deva değilse de, biyolojik kontrol bir çok vakada en iyi çare olarak görülüyor. Florida'daki melaleuca ağacının önünü kesmek için en geçerli ajan Avustralya kökenli bazı böcekler olabilir. Zaten seçenekler de çok fazla değil. Bazı yeni teknolojiler belli sınıftan yabancılara karşı kullanılabilir. Mesela, böceklerde çiftleşme reflekslerini bozacak suni pheromones* veya memelilerde kısırlık yapacak ve ağızdan alınacak aşılar geliştirilebilir. Ama şu anda, geniş bir canlı yelpazesine karşı en geçerli yöntem hala biyolojik kontrol. Egzotik Politikalar 4

5 Yabancı istilacılarla uğraşırken karşılaşılan en önemli engeller biyolojik değil siyasi. Uluslararası alanda yapılan anlaşmalarda bu konu ciddiyetle ele alınmıyor. Biyolojik Çeşitliliği Koruma Sözleşmesi konuya kısa bir atıfta bulunup, tehlikeli yabancıların "mümkün olduğu kadar" kontrol edilmesi gereğine değiniyor. Deniz Hukuku Sözleşmesinde deniz canlıları bu yönden daha fazla ayrıntıyla ele alınıyor, ama uygulamaların ne olacağını henüz bilemiyoruz. Birçok ülke yabancı türler konusuna bunlar ancak bir sanayi dalını sarstıkları veya ciddi bir kamu sağlığı sorunu yarattıkları zaman eğiliyor. Kanunlar veya hükumet kararları bu konuda boşluklarla dolu olabiliyor. Asya kaplan sivrisineğinden dolayı, ABD bu kıtadan lastik ithalatını durdurdu. Ama kendisi lastik ihracına devam ediyor. Uzmanlara göre, sivrisinek bu yoldan komşu ülkelere yayılabilir. Bazen biyolojik kirlilik adı da verilen istilalar, o kadar çeşitli ve önemli ekonomik olaylardan kaynaklanıyor ki, engellemek için politikalar oluşturmak çok güç. Ama, aynı güçlük kimyasal kirlilikte de var ve buna rağmen bazı koruyucu düzenlemeler geniş kabul görmüş bulunuyor. Bunun bir nedeni, binlerce insanı öldüren Bhopal'daki gaz sızması gibi olayların kamuoyu tarafından çok iyi bilinmesi. İstilalar konusunda yeterli eğitim verilirse, bu konu da kamuoyunun tepkisini uyaralabilir. Mesela, Amerika'da kamuoyu ormanlara en büyük tehdidin odun için ağaç kesilmesinden geldiğini sanıyor. Oysa, yabancı kökenli haşereler aynı derecede tehlikeliler. Önce eylem için bir uzlaşma sağlamak sonra da şu hedeflere yönelmek gerekiyor: Bu türlerle karşılaşan ve uğraşan karantina memurları, ekologlar, ziraatçiler ve diğer kişiler bilgilerini bir araya getirip bir veri tabanı oluşturmalılar. Bu bilgiler konuyla ilgili herkese açık olmalı. Planlanan ithalat ve yabancı türlerin salınması belli bir "temiz listesine" göre yapılmalı. Bir organizma ülkeye sokulmadan önce zararsız - yani temiz - olduğu kesin olarak tesbit edilmeli. Şimdi genelde kullanılan yaklaşım bir "pis listesi"ne göre tür seçmek. Listede olmayan organizmaların girişine izin veriliyor. İthalatçılar ortaya çıkan zarardan sorumlu tutulmalılar. Bu kural ilk defa bir ülkeye sokulan egzotiklere ve genetik mühendislik sonucu yaratılan organizmalara da uygulanmalı. Bu canlıların yol veya geçiş aracı olarak kullandıkları ithal malları da bu kapsama alınmalı. Bir hukumet yeni bir türü - diyelim ki bir balık veya bir mera otu - ülkeye sokmak isterse, ayrıntılı ekolojik tetkikler yapılmadan böyle bir girişimde bulunmamalı. Başka bir ülkeye yeni bir tür yollarken de aynı standartların geçerli olması gerekir. Maalesef, düzenlemelerin hiçbiri kasıtsız sızıntılara çare olamayacaktır. Sorunun çözümü için yabancı türlerin göç yollarını hedefleyen belirli teknolojiler ve kurallar geliştirilmelidir. Son zamanlarda, gemilerin balast sularına yönelik alternatif uygulamalar tasarlanmıştır. Yeni usullerin yaygınlaşabilmesi için yaygın bir kamu oyu desteğini arkasına almış siyasi irade gereklidir. Bu çerçevede, kamuoyuna bazı ticaret şekillerinin taşıdıkları rizikoya değmedikleri anlatılmalıdır. Buna tipik bir örnek olarak Siberya'dan yapılan kereste ithalatını gösterebiliriz. Siberya kerestesi ile taşınan ladin kabuğu böceği (Ips typographus) Japonya ve Avrupa'da milyonlarca ağacı öldürdü. Engelleri aşarak davetsiz gelen egzotik türler, hemen bir değerlendirmeye tabi tutulmalı ve gerekirse kontrol önlemleri başlatılmalı. Yabancı türlerin kontrolü ilk yerleşme döneminde çok daha kolay olduğu için, her türlü kırtasiyecilikten kaçınarak acilen önlem alınmalıdır. Sonuç olarak, hükumetlerin yapacakları en akıllıca şey mümkün olduğu kadar yerli türleri tercih etmektir. Park düzenlemeleri, yol kenarı ağaçlandırması, erozyon kontrolü, mera yönetimi, av hayvanları nüfusu ve balık yatakları desteklenmesi ve her türlü ağaçlandırmada bu politikadan şaşmamaya çalışılmalıdır. Eğer uygun bir yerli tür bulunamadığı için illa da egzotik tür kullanımı gerekiyorsa, "temiz liste" yaklaşımı geçerli olmalıdır. Bu politikaların bir uzantısı olarak, ekolojik araştırmalar geliştirilebilir, kamuoyu egzotik türler hakkında bilgilendirilir, ve arazi ıslah programları hızlandırılabilir. Gelişmekte olan ülkelerde, bu politikalar yerli halka ve onların ekonomik yaşamına çok yardımcı olacaktır. Kazançların ne kadar parlak olabileceğini göstermek amacıyla bir kaç örnek verelim: 5

6 ABD'nin güneydoğu bölgesinde, yaban hayvalarına iyi bir besin kaynağı olacağı düşünülerek Asya kökenli testere diş meşesi (Quercus acutissima) yaygın olarak ekilmişti ve yerli meşeler yok olmaya başladı. Ama, Illinois eyaleti ormancıları 15 yerli tür meşeyi tercih ettiler ve bunlarla doğal yaşam gayet güzel bir şekilde devam etti. Honduras'da, Amerika Kıtası Kalkınma Bankası, El Cajon barajının yapımıyla bozulan su havzasında bir ağaçlandırma projesine destek veriyor. Projede ökaliptus ve diğer ezotik ağaçların dikimi öngörülüyor. Oysa, zaten bozulan ekosistem böylece yeni darbeler yiyebilir. Costa Rica'da aksini yapıyorlar, her türlü ağaçlandırma için kendi fidanlıklarında yerli türler üretiyor ve kullanıyorlar. Önemli olan, bir yöreye farklı özelliklerini veren yerli türlerin korunması.yabancı istilalara karşı en fazla tehlikede olanlar da bu türler. İstilalar binlerce yılda oluşmuş çeşitliliği kısa bir zaman döneminde silip götürebiliyor. Eğer, gittikçe artan biyolojik kirliliği durduracaksak, sadece egzotik türlere geçit vermemek yeterli değil. Bir türün ait olduğu mekanda yaşamını sürdürmesinin ne kadar büyük bir değer taşıdığını da anlamalıyız. * Bazı sözcüklerin tanımı Yazan: Christ Bright Worldwatch Institute dergisinden alınmıştır. Egzotik: Yabancı, belli bir ekosistemin yerlisi olmayıp dışarıdan gelen. Plankton: Çok küçük, mikroskopik ölçüde, su hayvan ve bitkileri. Deniz veya tatlı sularda dolanan bu canlılar balıkların besinidir. Sözcük Yunanca'da gezginci manasına gelen planktos'dan türetilmiştir. Balast Suyu: Türkçede safra da deniyor. Gemilerin mallarını indirip boşaldıkları zaman, dengelerini bulabilmek ve suda gerekli derinlikte kalabilmek için depolarına doldurdukları deniz suyu. Gemiler mal yükleyecekleri limana gelince bu suyu boşaltırlar. Böylece uzak ülkeden gelen deniz suyu içindeki canlılar yeni mekana yayılırlar. Transgenik: Genetik bilimin gelişmesi ve biyolojik mühendislik dediğimiz yeni bir bilim dalının kurulmasıyla, bir canlıdan öbürüne DNA aktarılarak, başka bir türün genlerini de taşıyan yeni organizmalar üretiliyor. Bunlara verilen isim. Mycorrhizal mantar: Bakteriler gibi toprakta ayrışım yapan çok ufak bir cins mantar. Botanikte fungus adı altında bilinen mantarlar çok büyük olabileceği gibi mikroskopik ebatta da olabilirler. Mesela küf bir mantar türüdür. İnsanda çeşitli hastalıklara yol açan mantarlar da vardır. Pheromones : Hayvanların çiftleşmelerinde yönetici rol oynayan bir cins, gözle görülmez, hormonal salgı: Araştırıcılar son zamanlarda insanların da pheromone salgıladıklarını iddia etmektedirler. 6