DÜNYADA TİCARİ ÖNEME SAHİP HAMSİ TÜRLERİ VE AVCILIĞI. Murat DAĞTEKİN 1

Transkript

1 1. Ulusal Hamsi Çalıştayı: Sürdürülebilir Balıkçılık Haziran 21 DÜNYADA TİCARİ ÖNEME SAHİP HAMSİ TÜRLERİ VE AVCILIĞI Murat DAĞTEKİN 1 1 Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Kaşüstü Beld. 6125, Yomra/Trabzon. mdagtekin@sumae.gov.tr Giriş Dünyada sosyal ve ekonomik açıdan oldukça büyük bir öneme sahip olan balıkçılık, FAO (Food and Agricultural Organization) verilerine göre, yaklaşık olarak 12.5 milyon kişiye dolaylı veya dolaysız olarak istihdam sağlamaktadır. Aynı zamanda balıkçılıktaki uluslararası ticaret hacminin de 99.5 milyar US$/yıl olduğu tahmin edilmekte olup, bu miktarın ¼ ünden daha fazlası (28 milyar US$/yıl) avcılıkta kullanılan ağlardan elde edildiği bildirilmektedir. Dünyada avcılık yoluyla yapılan balıkçılık üretimine bakıldığında, son 5 yılda büyük aşamalar kaydedildiği ve üretimin milyon ton seviyelerine ulaştığı görülmektedir (URL 1; URL 2; Şekil 1) Miktar (*1 ton) Şekil 1. Dünyadaki avcılık miktarı. Dünyada avcılık yoluyla yapılan balıkçılığın yaklaşık olarak ¾ ünü oluşturan küçük pelajik balık türleri; hem ekonomik hem de ekolojik açıdan, özellikle upwelling bölgelerinde, deniz ekosisteminin önemli bir parçasını oluşturmakta; aynı zamanda düşük enerjinin yüksek enerjiye dönüşümde de etkin rol oynamaktadırlar (Barange vd., 29; FAO, ; Curry vd., 2). Küçük pelajik türler, karakteristik olarak kısa ömürlü olup, büyümeleri oldukça hızlıdır (Jacobsen vd., 21). Bu türlerin en önemli parçasını ise Engraulidae (Hamsi) familyası oluşturmaktadır (FAO, ). Engraulidae (Hamsi) familyası, Clupeiformes takımına ait olup, Amazonsprattus, Anchoa, Anchovia, Anchoviella, Cetengraulis, Coilia, Encrasicholina, Engraulis, Jurengraulis, Lycengraulis, Lycothrissa, Papuengraulis, Pterengraulis, Setipinna, Stolephorus ve Thryssa olmak üzere 16 cins ve 139 tür (17 tanesi tatlı suda olmak üzere) ile ifade edilmektedir. Hamsi ailesi içerisinde en çok avlanan ve neredeyse dünyadaki avcılık yoluyla yapılan üretiminin %1 unu veren cins ise Engraulis tir. Dünyada bu cinsin hem ekonomik değeri 148

2 Dünya da Ticari Öneme Sahip Hamsi Türleri ve Avcılığı yüksek hem de yüksek av değerleri olan başlıca türleri; Engraulis ringes (Peru hamsisi), Engraulis japonicus (Japon hamsisi), Engraulis encrasicolus (Avrupa hamsisi), Engraulis anchoita (Arjantin hamsisi), Engraulis capensis (Güney Afrika hamsisi), Engraulis mordax (Kaliforniya hamsisi) ve Cetengraulis mysticetus (Pasifik hamsisi) dur. FAO verilerine göre yılında bu 7 türün toplam av değeri ton iken, bu miktarın dünyadaki toplam av değerine oranı %1.8 seviyesindedir. Bu türlerden en önemli olanının tonluk toplam av değeri ile Peru hamsisi olduğu görülmektedir. Peru Hamsisi (Engraulis ringens (Jenyns, 1842 )) Peru hamsisi (Engraulis ringens) deniz ve okyanuslarda yaşayan en önemli hamsi türü olup, denizlerin özellikle sığ (3-8 m) ve tuzluluğun az olduğu bölgelerini tercih etmektedir. Bu türün en fazla 2 cm kadar büyüyebildiği ve 3 yıldan fazla yaşayamadığı belirtilmektedir (Whitehead vd.,1988). Bu canlı için optimum deniz suyu sıcaklığı C arasında olup, Güneydoğu Pasifik, Peru ve Şili de yoğun olarak bulunmaktadır (Jordan,1971; Şekil 2) Şekil 2. Peru hamsisi ve yıllara göre üretim miktarı. 195 yılında balıkçılığın gelişmesiyle pamuk ipliğinden yapılmış ağların yerine naylondan yapılan ağların kullanılmasıyla üretim artmıştır. lı yıllara gelindiğinde Peru dünya balıkçılığında en yüksek üretime sahip olmuş ve yıllık av değeri 12 milyon tonun üzerine çıkmıştır. Bu dönemde özellikle balık işleme fabrikalarının sayısı artmış ve 154 fabrika faaliyete geçmiştir. 197 yılında 12 milyon seviyelerinde olan üretim çok hızlı bir düşüş yaşamış ancak, Peru hamsisi tarihinin en önemli düşüşünü 198 yılında yaşamıştır. Bu sürecin ilginç sonuçlarından biri olarak pelajik balıkların özellikle sardalyanın miktarında artışın gözlenmesi ile birlikte hem hükümet hem de balık endüstrisi tarafından stokların tekrardan iyileştirilmesi için çalışmalara başlanmış ve lı yıllarda bu çalışmalar daha fazla önem kazanmıştır. Bu dönemde, hamsi popülasyonunda kota sistemine geçilmiş ve üreme dönemlerinde avcılık yasaklanmıştır. Buna rağmen 1997/1998 yılındaki El-Nino 149

3 1. Ulusal Hamsi Çalıştayı: Sürdürülebilir Balıkçılık Haziran 21 kasırgası sonucu stoklarda keskin bir düşüş yaşanmıştır. Bu kasırga sonucunda normal şartlarda C arasında değişen su sıcaklığı C ye kadar yükselmiştir. Bunun yanı sıra 2 li yıllarda diğer bir El-Nino kasırgası yaşanmış ancak stoklar bu süreçten sonra önceki dönemlere nazaran daha yüksek seviyelere ulaşmıştır. Bu süreçten sonraki dönemlerde ekosisteme dayalı balıkçılık yönetime geçildiği bildirilmektedir (URL 3). Japon Hamsisi (Engraulis japonicus (Temminck & Schlegel, 1846)) Japon Hamsisi (Engraulis japonicus) ticari olarak ikinci derecede önemli olan hamsi türü olup, küçük planktonik organizmalarla, krustaseler, küçük mollusklar ve balık yumurtları ile beslenmektedir. Dağılımına bakıldığında Japonya ile Uzakdoğu arasındaki çok geniş bir alanda yayılım gösterdiği görülmektedir. Bu türün maksimum boyu 18 cm olabilmektedir (Şekil 3). Yaşadığı optimum sıcaklık değerleri 8-3 C olan bu tür, kıyısal suları tercih etmesine karşın 1 km açıklarda da bulunabilmektedir. (URL 4; Şekil 3). Japon hamsisi isminden de anlaşılacağı üzere Japonya, Çin, Kore ve Tayvan ticari balıkçılığı açısından çok önemlidir (Chiu vd.,1997). Bu tür, en yüksek av değerlerine ve 25 yıllarında ulaşmış olmasına rağmen, daha sonraki yıllardaki av verileri keskin bir düşüşün yaşandığını göstermiştir. Burada aşırı avcılık ve diğer etkenlerin etkisinin olup olmadığının düşünülmesi gerekmektedir. Bunun yanı sıra diğer yıllarda bu döneme benzeyen çok büyük dalgalanmaların olmadığı Şekil 3 te de görülmektedir Şekil 3. Japon hamsisi ve yıllara göre üretim miktarı Avrupa Hamsisi (Engraulis encrasicolus (Linnaeus, 1758)) Avrupa hamsisi (Engraulis encrasicolus) Kuzey Atlantik, Norveç, Hint Okyanusu, Akdeniz, Karadeniz, Baltık ve Azak Denizi gibi çok geniş bir alanda yayılım göstermektedir. Yaz sezonu boyunca sığ sulara hatta nehir ağzı ve lagünlere kadar giriş yapabilmektedir. Eylül ayından Ocak ayına kadar daha derin (genellikle 1-15 m) ve daha sıcak kıyı sularına 15

4 Dünya da Ticari Öneme Sahip Hamsi Türleri ve Avcılığı göç eden bu türün maksimum boyu 2 cm dir. (Whitelead vd., ; Whitelead vd., 1988; Şekil 4). Avcılığı ülkemizdeki hamsi avcılığı ile benzerlik taşıyan bu türün üretiminin büyük bir kısmı (%49) ülkemiz kıyı sularından elde edilmektedir. Avrupa hamsisi 1988 yılında en yüksek av değerine ( ton) ulaşmışken, 1989 yılında ise üretim neredeyse yarıya ( ton) düşmüştür (Şekil 4). Bu türün av miktarındaki en önemli değişim yılları arasında olmuş ve bu düşüşle ilgili değişik nedenlerin olduğu düşünülmüştür. Bunlar; boyunca yapılan dalgakıranlar tarafından desteklenen evsel atıkların boşaltımı, Karadeniz e balast suları ile taşınan Mnemiopsis leidyi ve Kuzey Atlantik sirkülasyonundaki değişim, bu dönemde kuzey yarım kürede plankton üzerindeki birey sayısındaki düşüşler olarak sıralanabilmektedir (Niermann vd., ; Bat vd., 27) Şekil 4. Avrupa hamsisi ve yıllara göre üretim miktarı Afrika Hamsisi (Engraulis capensis (Gilchrist, 1913)) Afrika hamsisi (Engraulis capensis) denizlerin pelajik, kıyı ya da kıyıya yakın sığ sularında bulunmakla birlikte 2 m derinliklere kadar inebilmektedir. Yavru hamsiler, kalanoid copepodlar ile beslenirken, 5 cm uzunluğa geldiklerinde fitoplanktonları tüketmeye başlamaktadırlar. Genel olarak Güneydoğu Atlantik ve Batı Hint Okyanusu ndaki tropikal sularda dağılım göstermekte olup, yetişkin bireyleri 13 cm ye kadar büyüyebilmektedir (Whitehead, 1985; Şekil 5). Diğer hamsi türlerine göre daha düşük bir av değerine sahip olan bu türün av miktarı, her ne kadar yılında 969. ton seviyelerine ulaşmışsa da av değerinin genelde düşük seviyelerde olduğu görülmektedir ( FAO, ; Şekil 5). 151

5 1. Ulusal Hamsi Çalıştayı: Sürdürülebilir Balıkçılık Haziran Av Miktarı (T on) Y ıllar Şekil 5. Afrika hamsisi ve yıllara göre üretim miktarı. Pasifik Hamsisi (Cetengraulis mysticetus (Günther, 1867)) Pasifik hamsisi (Cetengraulis mysticetus), denizlerin pelajik ve kıyıya yakın (9 m ye kadar ki derinliklerde) genellikle çamur düzlükleri ile uzun göçlerin olmadığı kumlu, taşlı alanlarda bulunmaktadır. Yavru formları diatomlar hatta siliko flagellatlar, dinofilagellatlar ve küçük kabuklular ile yetişkin formları ise diatomlarla beslenmektedirler. Doğu Pasifik, Baja Kaliforniya nın güneybatı kıyıları, Meksika ve Kaliforniya Körfezi nden Kuzey Peru ya kadar dağılım gösteren bu türün, yetişkin bireyleri cm iken, 17 cm ye büyüyen bireylerine de rastlanılmıştır (Whitehead,;URL 5; Şekil 6). Bu türün avcılık miktarları incelendiğinde yıllara göre çok büyük değişimlerin olduğu görülmektedir. Şekil 6 de verilen genel üretim miktarlarına göre bu türün toplam avcılığının 2. ton seviyesinin altında olduğu söylenebilmektedir (FAO, ). Kaliforniya Hamsisi (Engraulis mordax (Girard, 1856)) Kaliforniya hamsisi (Engraulis mordax), denizlerin pelajik bölgelerinde, genellikle kıyılarda ya da kıyıdan 3 km uzaklıklarda yaşamakla birlikte; 48 km açıklıkta ve 29 m derinlikte bulunan bireyleri de mevcuttur. Besinlerini kopepodlar ve decapod larvaları oluşturan bu türde, tesadüfi olarak süzerek ve özel avlarda gagalama ile beslenme de görülmektedir. Kuzey Pasifik in doğusunda dağılım göstermektedir (Whitehead, 1985; Şekil 7). Kaliforniya hamsisin av miktarı her ne kadar yılında 4. ton seviyesine ulaşmış olsa da diğer türler ile kıyaslandığında üretiminin çok düşük olduğu görülmektedir (FAO, ; Şekil 7). 152

6 Dünya da Ticari Öneme Sahip Hamsi Türleri ve Avcılığı 3 Av Miktarı (T on) Y ıllar Şekil 6. Pasifik hamsisi ve yıllara göre üretim miktarı Şekil 7. Kaliforniya hamsisi ve yıllara göre üretim miktarı Arjantin Hamsisi (Engraulis anchoita (Hubbs & Marini, 1935)) Arjantin hamsisi (Engraulis anchoita), denizlerin pelajik bölgelerinde, kıyılarda ve kıyıdan 8 km ye kadarki açıklarda, yazları 3-9 m kışları ise 2 m ye kadar ki derinliklerde bulunmaktadır. Yavru hamsiler zooplanktonlar (kopepod, kopepod yumurta ve larvaları), erginleri ise fitoplanktonlar ile beslenmektedirler. Uruguay ın güneyi ile Kuzey Arjantin civarında dağılım göstermekte olan bu türün, yetişkin bireyleri 17 cm iken, 21 cm 153

7 1. Ulusal Hamsi Çalıştayı: Sürdürülebilir Balıkçılık Haziran 21 boyunda bireylerine de rastlanılmıştır (URL, 6; Şekil 8) lı yıllarda çok düşük seviyelerde olan bu türün avcılık miktarı son yıllarda artarak ton değerleri arasında değişim göstermiştir (FAO, ; Şekil 8) Şekil 8. Arjantin hamsisi ve yıllara göre üretim miktarı. Kaynaklar Agostini, V. 29. Habitat expansion and contraction in anchovy and sardine populations. Progress in Oceanography. Barange, M., Coetzee, J., Takasuka, A., Hill, K., Gutierrez, M., Oozeki, Y., Lingen, V., Bat, L., Şahin, F., Satılmış, H.H., Üstün, F., Birinci Özdemir, Z., Kıdeys A.E. ve Shulman G.E. 27. Karadeniz'in Değişen Ekosistemi ve Hamsi Balıkçılığına Etkisi., Journal of FisheriesSciences.com, 1(4): Chiu TS, Young SS, Chen CS., Monthly variation of larval anchovy fishery in I-Ian Bay, NE Taiwan, with an evaluation for optimal fishing season. J. Fish. Soc. Taiwan 24: Cury, P., Bakun, A., Crawford, R.J.M., Jarre, A., Quiñones, R.A., Shannon, L.J., Verheye, H.M., 2. Small pelagics in upwelling systems: patterns of interaction and structural changes in wasp-waist ecosystems. ICES Journal of Marine Science, 57: Jacobson, L.D., De Oliveira, J.A.A., Barange, M., Cisneros-Mata, M., Felix-Uraga, R. ve Jordan, R Distribution of anchoveta (Engraulis ringens J.) in relation to the environment. Invest. Pesq. 35(1): Hunter, J.R., Kim, J.Y., Matsuura, Y., Ñiquen, M., Porteiro, C., Rothschild, B., Sanchez, R.P., Serra, R., Uriarte, A. ve Wada, T., 21. Surplus production, variability, and climate change in the great sardine and anchovy fisheries. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 58: Nelson, J.S Fishes of the World, 3rd Edition. 6. John Wiley and Sons, Inc., Newyork. Niermann, U., Kideys, A.E., Kovalev, A.V., Melnikov, V. ve Belokopytov, V.V.. Fluctuations of Pelagic Species of the Open Black Sea During and Possible Teleconnections. In: S. 154

8 Dünya da Ticari Öneme Sahip Hamsi Türleri ve Avcılığı Besiktepeet al. (Eds.). Environmental Degradation of the Black Sea: Challenges and Remedies. Kluwer Academic Publishers: Şekil 2. Şekil 4. Şekil 6. Şekil 8. Şekil 1. jpg Şekil Engraulis_mordax. html Şekil URL 1. URL 2. URL 3. URL 4. URL 5. URL 6. fishbull.noaa.gov/833/ankenbrandt.pdf Whitehead, P.J.P FAO Species catalogue Clupeoid fishes of the world. (Suborder Clupeoiıdei) An annotated and illustrated catalogue of the herrings, sardines, pilchards, sprats, anchovies and wolf-herrings. Part 2. Engraulididae. FAO Fish. Synop., 125(2): Whitehead, P.J.P., Nelson G.J. ve Wongratana, T FAO species catalogue. Clupeoid fishes of the world (Suborder Clupeoidei). An annotated and illustrated catalogue of the herrings, sardines, pilchards, sprats, shads, anchovies and wolf-herrings. Part 2 - Engraulididae. FAO Fish. Synop. 125(7/2): Whitehead, P.J.P.. Engraulididae. In J. C. Quero, J. C. Hureau, C. Karrer, A. Post, and L. Saldanha (eds.) Checklist of the fishes of the eastern tropical Atlantic (CLOFETA) JNICT, Lisbon; SEI, Paris; and UNESCO, Paris: