ÇAMALTI TUZLASI (SASALI-İZMIR) ARTEMİA BİYOMASININ TÜRKİYE DE SU ÜRÜNLERİNDE KULLANIMI İÇİN OPTİMİZASYON ÇALIŞMALARI

Transkript

1 ÇAMALTI TUZLASI (SASALI-İZMIR) ARTEMİA BİYOMASININ TÜRKİYE DE SU ÜRÜNLERİNDE KULLANIMI İÇİN OPTİMİZASYON ÇALIŞMALARI PROJE BAŞKANI Yrd. Doç.Dr. Edis Koru Ön Rapor Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Bornova-İzmir. İzmir-2013

2 ÇAMALTI TUZLASI (SASALI-İZMIR) ARTEMİA BİYOMASININ TÜRKİYE DE SU ÜRÜNLERİNDE KULLANIMI İÇİN OPTİMİZASYON ÇALIŞMALARI (1-2. BÖLÜMLER) PROJE YÜRÜTÜCÜSÜ Yrd. Doç.Dr. Edis Koru Ön Rapor Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Bornova-İzmir. İzmir-2013

3 ÖZET: Çamaltı Tuzlası (Sasalı-İzmir) Artemia biyomasının Türkiye de su ürünlerinde kullanımı için optimizasyon çalışmaları. Araştırma sahamız, Ege Bölgesinin Ege Bölümünde İzmir ili sınırları içerisinde deniz kıyısında bulunmaktadır. Bu çalışma dört kısımdan oluşmaktadır. 1. Artemia populasyonunun temel biyolojik ve ekolojik özellikleri, 2. Artemia nın temel özellikleri, 3. Artemia üretim havuzlarının uygun hale getirilmesi, 4. Yumurta toplama ve işleme sistemleri. 5. Artemia nın ticari olarak değerlendirilmesi. Öncelikle bu çalışmada ve kısımda, Türkiye nin en büyük deniz tuzlası olan Çamaltı Tuzlası Artemia populasyonunun bazı biyolojik ve ekolojik özellikleri yönünden incelenmiştir yılında üretime açılan söz konusu tuzla, İzmir ilinin kuzeyinde ve il merkezine 28 km uzaklıktadır. Genel olarak tuzla I. ve II. tuzla, su depolama alanları ve kristalizasyon havuzları olarak 4 ana kısma ayrılır. Yılda yaklaşık ton tuz üretilen tuzla, Türkiye toplam tuz üretiminin % nı karşılamaktadır. Anahtar kelimeler: Artemia, Biyomas, Çamaltı Tuzlası, Ekosistem, Sasalı, Su ürünleri, İzmir, Türkiye. ABSTRACT: Optimisation of Artemia biomass production in Çamaltı Saltworks and use as feed ingredient for local aquaculture in Turkey The area of investigation is the Aegean Region. İt is located within İzmir provincial and on the shores of the Aegean Sea. This study is divided into four sections. 1. Primary biological and ecological characteristics of Artemia populations, 2. Basic features of Artemia, 3. Ponds to optimize the production of Artemia, 4. Artemia biomass and cysts collection and processing systems. 5. Commercially evaluation of Artemia. At the outset in this study and section, the Artemia population some biological and ecological characterisition aspect of Çamaltı Saltworks, which is the largest marine origin saltworks in Turkey, is studied. The saltworks is opened in 1863, and located the north of İzmir. It is 28 km away from the city center. The saltworks contains of four divisions, namely the first and second saltworks, water ponds,and cristalisation ponds. Anually, the saltworks give tons of salt, which makes 35-40% of the salt produced in Turkey. Keywords: Artemia, biomass, Çamaltı Saltworks, Ecosystem, Sasalı, Aquaculture, İzmir, Turkey,

4 1. GİRİŞ. Bu çalışma beş kısımdan oluşmaktadır. 1. Artemia populasyonunun temel biyolojik ve ekolojik özellikleri, 2. Artemia nın temel özellikleri, 3. Artemia üretim havuzlarının uygun hale getirilmesi, 4. Yumurta toplama ve işleme sistemleri, 5. Artemia biyomasının ticari olarak değerlendirilmesi. Tuzla karidesi (Brine Shrimp) Artemia, dünyanın çeşitli coğrafik bölgelerinde dağılım gösteren kozmopolit bir zooplanktondur. Artemia, üretimi, besin içeriği, boy oranı, muhafazası ve kullanım kolaylığı bakımından su ürünleri üretiminde önemli bir canlı yem kaynağıdır. Tuzla karidesi olarak da bilinen Artemia, ilk kez Linneaus, 1758 ve Leach,1819 da tanımlanmış bir krustase dir. İlk olarak, Seale (1933), Gross(1937) ve Rollefsen (1939) tarafından canlı yem olarak kullanılabileceği belirtilmiş ve akvaryum balıklarının beslenmesinde kullanılmaya başlanmıştır. Günümüzde deniz balıkları yetiştiriciliğinin %85 de zorunlu ve yaygın olarak kullanılmaktadır. Artemia nın en büyük özelliği; sist olarak adlandırılan dormant embriyoların balık larvası ve karides için çok uygun ve zengin bir besin kaynağı olmasıdır. Bu sistler yani yumurtalar, dünya üzerinde Antarktika hariç, 5 kıtaya yayılmış 500 den fazla tuzlu, bikarbonatlı, acı su gölü, kıyısal tuzla ve lagün ekosistemlerinde dağılım göstermektedir. Mevsimsel iklim şartları, fizikokimyasal ortam özellikleri ve ekosistemdeki besin oranına göre yıllık olarak Artemia biyomasında ve yumurta veriminde farklılıklar olabilmektedir. Her yıl Eylül-Ekim ayından itibaren toplanmaya başlanılan yumurtalar, hasat ve işleme sürecinden sonra, vakumlu paketler içinde kullanıma hazır canlı yem olarak soğuk ortam koşullarında uzun süre depolanabilir. Bu sistler=yumurtalar, uygun ortam koşullarında (30-35 ppt, 2000 lux ışık, ph 8, ºC, vb) inkube (kuluçkalanarak) edilerek, en az işçilik faaliyeti ile basit bir şekilde üretilip, serbest yüzen Artemia nauplii elde edilip, balık beslemede kolaylıkla kullanılabilir (Van Stappen ve Sorgeloos, 1994, Lavens ve Sorgeloos, 1996). 2. Dünya Savaşından sonra özellikle Birleşik Devletlerde (USA) artan ekonomik ve teknolojik faaliyetler sonucunda, akvaryum balıklarına olan ilginin yaygınlaşmasıyla yeni bir endüstri ortaya çıkmıştır de Amerika Birleşik Devletlerinin Utah eyaletinde bulunan Great Salt Lake (Büyük Tuz Gölü) den yapılan ilk hasatta toplam 16 ton Artemia yumurtası elde edilmiştir. Yeni bulunan kaynaklarla birlikte (San Francisco- Kaliforniya), 1950 li yılların sonlarında da Artemia nın kıyısal tuzlalarda da kontrollü bir şekilde üretilebileceği ortaya çıkmıştır. Tüm dünyada yıllarda su ürünleri konusunda önemli gelişmeler olmuş, larval balık ve karides üretimi önem kazanmıştır. Buna bağlı olarak da beslemede canlı yemlerin dolayısıyla Artemia nın

5 önemi de artmıştır. Özellikle deniz balıklarında larval safhada ilk günlük dönemde toz yemle larvaların beslenememesi sorunu, Artemia gibi canlı yemlere zorunluluğu gerektirmiştir. Akuakültürde üretimde en fazla paya sahip karides yetiştiriciliğinde Artemia yaygın olarak kullanılmaktadır. Su ürünleri yetiştiriciliğinde yavru balık ve karides üretiminde, en önemli etkenlerden biri yeterli sayıda kaliteli larva yetiştiriciliğidir. Kontrollü şartlarda ticari yetiştiriciliği yapılan belirli akuatik türlerin, doğadan toplanan larvaları ön büyütme havuzlarına ve kafeslere konularak yetiştiriciliği yapılabilmektedir. Ancak doğal ortamdan larvaların veya yavruların yoğun ve bilinçsizce toplanması, ekosistemde dengeyi bozmakta ve yerel popülâsyonlar zarar görmektedir. Ülkelerin bu konuda getirdiği yasaklar nedeniyle su ürünleri balık ve kabuklu türlerin yetiştiricilik çalışmalarında kuluçkahanelerde larva üretimi önem kazanmış ve tüm dünyada 5000 den fazla kuluçkahane kurulmuştur (Sorgeloos ve Leger,1992; Lavens ve Sorgeloos, 2000). Akuakültürde, özellikle deniz türlerinin yetiştiriciliğinde, larval gelişim safhalarının ilk dönemlerinde besleme önemli bir sorundur. Bu amaçla son 30 yıldır su ürünleri larval yetiştiriciliğinde, beslemede kullanılabilecek uygun canlı yemler konusundaki çalışmalar yoğunluk kazanmıştır (Lavens ve diğ.,1995, Shields, 2001; Liao ve diğ., 2001). Bu canlı yemlerden biri olan Tuzla karidesi Artemia, kolay bulunabilmesi, kullanımının hızlı ve kolay oluşu, saklanmasının masrafsız olması, su ürünleri üretiminin hemen her safhasında kolaylıkla kullanılabilmesi gibi özelliklerinden dolayı, akuakültürde en yaygın olarak kullanılan zooplanktondur. Halen yetiştiriciliği yapılan deniz türlerinin % 85 den fazlasında ve bazı tatlı su türlerinin larva yetiştiriciliğinde, Artemia beslemede yaygın olarak kullanılmaktadır. Akuakültürde besleme yapılan türün büyüklüğüne göre farklı besin özelliklerine ihtiyaç vardır. Örneğin ilk gelişim safhasındaki balık larvalarının beslenmesinde öncelikle yağ, genç ve erginlerde ise yaşama ve büyümeleri için proteine ihtiyaç vardır. Balık larvası, gelişiminin ilk safhalarında (20-30 gün) biyolojisi gereği hareketli ve kokulu besin kaynaklarına ihtiyaç duyar. Balık yem sanayisi koku ve besin kalitesi olarak mikropartikül yemleri geliştirmesine rağmen, yeme hareket özeliği veremediğinden dolayı, akuakültür sektörü hala Artemia gibi değerli besin içeriği olan, farklı boyda kullanılabilen ve hareketli bir canlı yem olan bu zooplanktona muhtaçtır. Bu nedenle Artemia, akvaryum balıkları, karides, deniz ve tatlı su balıklarının yetiştiriciliğinde yavru ve ileri larval dönemde canlı, kurutulmuş veya dondurulmuş olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır (Merchie,1996; Sorgeloos ve diğ., 2001) yılı ve sonrası tüm dünyada 6000 civarında kuluçkahane kurulmuştur. Gerek balık gerekse karides ve

6 diğer su ürünlerinin üretimindeki bu ihtiyaçtan dolayı Artemia her yıl tüm dünyadaki akuakültür sektöründe ton bazende 5000 ton ve fazlası yumurta tüketimiyle, kalitesine göre ve 500 $/kg fiyatıyla, yaklaşık milyon $ bir sektör haline gelmiştir (Lavens ve Sorgeloos, 2000; Leger, 2005). Bu devasa sektörün en büyük sorunu Artemia nın doğaya bağımlı bir canlı olması, mevsimsel iklim değişimlerinden, ekosistemin fiziko-kimyasal ve biyolojik değişimlerinden etkilenme özelliğinin oluşu ve de kontrolsüz, aşırı bir şekilde yumurtalarının toplanarak populasyonların zarar görmesidir. Doğal olarak Artemia rekoltesindeki yıllık değişimler de, dünya akuakültür üretimini olumsuz olarak etkileyebilmekte, Artemia fiyatları artmakta, üretilen su ürünleri de maliyet açısından olumsuz olarak etkilenmektedir. 2. ARTEMIA HAKKINDAKİ GENEL BİLGİLER 2.1. Artemia nın Taksonomisi ve Ekolojisi Artemia genusu, farklı coğrafik bölgelerdeki dağılımı (Şekil 1), üreme izolasyon özellikleri tarafından belirlenen kardeş tür ve süper türlerden oluşan kompleks bir cinstir. Artemia, tropikal, subtropikal ve sıcak klimatik bölgelerde, deniz kıyı hattı boyunca lagünlerde, tuzlalarda, karasal tuz ve sodalı göllerde yayılım gösterir. Artemia nın kıyısal yayılım gösterdiği biyotoplar thalassohalin, karasal yayılım gösterdiği biyotoplar ise athalassohalin olarak karakterize edilir. Kullanılan bu terminoloji Artemia habitatındaki suyun kimyasal yapısına göre ifade edilmiştir. Thalasossohalin sular, NaCl ün temel tuz olduğu son derece tuzlu (% ) ortamlardır. Bununla birlikte karasal olarak lokalize olan thalassohalin tipte Artemia habitatları da mevcuttur. Bunlarda athalassohalin Artemia habitatlarıdır.

7 Şekil 1. Kozmopolit Artemia cinsinin genel coğrafik dağılımı İlk taksonomistler, farklı morfolojik özelliklere sahip populasyonlardaki Artemia tür adlarını, morfolojik özelliklerine göre belirlemişlerdir. Ancak daha sonra farklı isimlerle yapılan adlandırma karışıklıklara sebebiyet verdiğinden, tüm tuzla karidesleri (Brine shrimp) Artemia salina (Linneaus, 1758) olarak kabul etmişlerdir. Kingdom: Animalia Phylum: Arthropoda Subphylum: Crustacea Class: Branchiopoda Order: Anostraca Family: Artemiidae Genus: Artemia Species: A. salina Günümüzde bazı görüşler kapsamında halen bu uygulamaya devam edilse de, genel olarak Artemia cinsinin adlandırmaları, üreme faaliyetleri bakımından birbirinden izole edilmiş populasyonlara göre yapılmaktadır. Genetik bilimindeki ilerlemeler ve yeni bulunan Artemia kaynaklarının (Şekil 2) incelenmesiyle Artemia nın bazı türleri