Hazlrlayan Prepared by Yrd. Dot. Dr. Mehmet O. ALKAN. T.C. BASBAKANLIK DEVLET istatistik ENSTiTOSO

Transkript

1 TANZiMAT'TAN CUMHURivET'E MODERNLE$ME SURECiNDE EGiTiM istatistikleri EDUCATION STATISTICS IN MODERNIZATION FROM THE TANZIMAT TO THE REPUBLIC Tarihi istatistikler Dizisi Cjl,6 Historical Statistics Series Volume Hazlrlayan Prepared by Yrd. Dot. Dr. Mehmet O. ALKAN T.C. BASBAKANLIK DEVLET istatistik ENSTiTOSO STATE INSTITUTE OF STATISTICS PRIME MINISTRY REPUBLIC OF TURKEY

2 /,1 /' I. J Bu yayrnrn 5846 Saylll Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'na gore her hakkl Ba~bakanllk Devlet istatistik EnstiHisu Ba~kanllgl'na aittir. Ger~ek veya tuzel ki~iler tarafrndan izinsiz ~ogaltllamaz ve dagltllamaz. State Institute of Statistics, Prime Ministry reserves all the rights of this publication. Unauthorised duplication or distribution of this publication is prohibited under Law No: ISBN Yayrn Numarasl Publication Number 2394 ilgili ~UBELER - RELATED DIVISIONS.lB. Yayrn istekleri j~in( ) For publication order Doner Sermaye i~letmes; MudurlUgu Revolving Fund Administration + (312) (312) (312) / istatistiki veri ve bug; istekleri i~in For requests of statistical data and information Yayrn, Haberle~me ve Halkla ili~kiler ~ubesi MudurlOgu Publications. Communications and Public Relations Division + (312) (312) (312) / (312) ('J Genel BGt,<eli Kamu Kurumlarl, Ulusal istatistik EnstitUlerl ve Uluslararasl Organizasyonlar, yaym isteklerini iicretsiz olarak kar!?llamasl i,<in YaYln, Haberle!jlme ve Halkla ili!jlkiler $ubesi MiidurlUgii'ne resmi yazl lie ba!jlvurabllir. Domestic General Budgeted State Institutions. National Statistical Institutions and International Organizations should apply officially to Publications, Communications and Public Relations Division to obtain publications without paying dissemination and/or production costs. T.C. Ba~bakanhk Devlet istatistik EnstitusU Necatibey Cad. No: ANKARA / TORKiYE Kapak tasanml: Sadlk KARAMUSTAFA E-posta - yayin@die.gov.tr internet - Internet: Devlet istatistik EnstitOsu Matbaasl - Ankara, Kaslm State Institute of Statistics. Printing Division, November 2000 Doner Sermaye i,letmesi Mudurlugu - Revolving Fund Administration MTB: Adet Copies J

3 ONSOZ Tarih, insan topluluklanna millet niteligi kazandtran unsurlardan biridir. Devamhhk ve dayam~ma bilinci iyin tarih ya~amlanlann deneyimi He geymi~in dokilmiinii yaparak bugiine, yanna l~lk tutabhme i~levini yerine getirir. Yeni binyllm ba~langlcmda gelecek, bugilniin ve geymi~in bilgi ve deneyimlerinin birle~tiri lmesi ile ~ekillenecektir. Gelecege yonelik planlamalara l~lk tutmayi amaylayan istatistik yalt~malann geyml~l degerlendirirken de kaynak olarak kullamlabilecegi, Devlet istatistik Enstirusii tarafmdan yaymlanmakta olan bu tarih dizisi He bir kez daha vurgulanmaktadlr. Geymi~ten gelecege uzanan bir perspektif iyerisinde, geyirilen rum a~amalar bu sayede yaylinlanabilmekte, gori.inii~te saydardan ibaret olan bu yah~ma, dikkatli ve profesyonel bir goz iyin yok degerli bilgiler banndmnaktadlr. Geytigimiz 20 Yll iyerisinde veri toplama ve analiz yontemlerinde ve bilgi sistemi olu~tunnaya yonelik yok onemli a~amajar kaydedilmi~tir. Geymi~e yonelik verilerin giiniimiize ta~mmasmda ciddi zorluklar soz konusudur. Bilim adamlanmlz bu noktada ozverili yah~malan ile bu zorlugu gidennede onemli atthmlar geryekje~tinni~lerdir. Enstiruniin karan ile bilim adamlanmtz tarafmdan T ARiHi istatistikler Dizisi olarak ele alman tarihi istatistiklerin sistematik biyimde yaytmlanmasl toplumumuzun temel yaplslm, birikimini ve gelecege yonelik potansiyelini olu~tunna anlammda onem ta~lmaktadlr. Bu 9ah~ma He Tanzimat'la ba~layan modernle~menin egitim aylsmdan muhasebesini degerlendinnek iyin gerekli veriler sunulmaktadlr. Modernle~me siiresince Tanzimat Donemi, II. Abdiilhamit Donemi, II. Me~rutiyet Donemi ve Cumhuriyef in ilk Yillanna ait bu veriler l~lgmda, kar~tla~tmlabi1ir ve yorumlanabilir bilgiler dde edilmektedir. Tarihi istatistikler Dizisi yah~malannm ba~latt1masma katktlanndan dolayt Enstitiimliz eski ba~kam Saym Prof. Dr. Orhan GOVENEN, bu yah~malann devammda degerli desteklerini esirgemeyen Enstitiimiiz eski ba~kanlan Saym Prof. Dr. Mehmet KA YT AZ, Saym M. Stddlk ENSARi, Saym Prot: Dr. Omer L. GEBiZLiOGLU'na, Proje Yonetmeni Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, dizinin bu yaymml hazlrlayan Saym Yrd. Doy. Dr. Mehmet O. ALKAN'a, projeye desteklerinden dolayl Saym Prof. Dr. Halil inalcik'a, projeye katktda buhman ve yaymm hazlrlanmasmda emegi geyen Devlet istatistik Enstitiisli'niin degerli mensuplanna te~ekkiirlerimi iletmek isterim. ~efik YILDIZELi Ba~kan Devlet istatistik Enstitiisii III

4 i<;indekiler CONTENTS Onsoz.... III Preface... III Sunu~ (Prof. Dr. Orban Giivenen )..... Tarihi istatistikler Dizisi Ba~larken (Prof. Dr. HaUl inalclk ).... Tarihi istatistikler Dizisi i~in Sunu~ (Prof. Dr. Sevket Pamuk)... Onsoz.... ingilizce Ozet... Tablo Listesi Harita Osmanh Vilayetleri... Giri~ Af;lklama.... Boliim I 1854(1270), 1863(1279), 1873(1289), 1883(1299) Yilian Egitim istatistikleri 1854 Devlet Salnamesi Devlet Salnamesi Devlet Salnamesi Devlet Salnamesi... IX XI XIII XVII XXI XXV XXXXI Introduction (Professor Orhan Gtivenen ).... As The Historical Statistics Series Begins (Professor HalH inalctk ).... Introduction to the Historical Statistics Series (Professor $evket Pamuk )... Preface.... Summary in English Education Statistics in Modernization from the Tanzimat to the Republic, List of Tables... Map Ottoman Vilayets... Introduction... Explanation.... Part I Education Statistics for the Years 1854(1270),1863(1279), 1873(1289), 1883(1299) 1854 State yearbook State yearbook State Yearbook State yearbook... IX XI XIII XVII XXI XXV XXXXI BOIiim II Part II ( ) Egitim Yill istatisti kle ri Education Statistics for the Year ( ) II.Abdiilhamit Oncesi ve SonraSl: Bir "ideolojik" Kar~da~tIrma After and before Abdtilhamit II: An ideological comparison istanbul'da Egitim Education in Istanbul Vilayet ve Livalarda (Baglmslz sancak larda) Egitim Education in provinces V

5 Boliim III Sayfa Part III Page 1901(1317) ve 1903(1319) Maarif Education Statistics in the Yearbooks Salnamelerinde Egitim istatistikleri of Education for 1901 (1317) and 1903 (1319) 1901(1317) Maarif-I Umumiye General Yearbook 0 f Education 1901 Salnamesi (1317) (1319) Maarif-i Umumiye General Yearbook of Education 1903 Salnamesi (1319) Boliim IV Part IV ( ) Egitim VIii Statistics of Education for the Schools istatistikleri Years ( ) Vilayetlerdeki Resmi ve Ozel Okullar Numbers of official and private schools in provinces... Livalardaki (Baglmslz sancaklarda) Numbers of official and private Resmi ve Ozel Okullar schools in independent livas Mutasarrdllklardaki Resmi ve Ozel Numbers of official and private Okullar schools in mutasamtl1ks Boliim V Part V ( ) Egitim VIII Statistics of Education for the Years istatistikleri ( ) iptidailer Iptidai schools Erkek Ogretmen Okullan Teacher training schools for boys (Dariilmualliminler) (DaIiilmualliminler) Sultaniler Sultani Schools idadiler... idadi Schools Ozel Tali Okullar... Private Secondary Schools Viiksek Okullar... Higher Schools Ozel Viiksek Okullar... Private Higher Schools Diger Bakanhklara Bagh Okullar Schools connected to other ministries Harbiye Nezareti... Ministry of War Bahriye Nezareti... Naval Ministry Evkaf-I Humayun Nezareti Ministry of Imperial Foundations 274 Ticaret ve Ziraat Nezareti Ministry of Trade and Agriculture 275 Nafla Nezareti Ministry of Public Works Sayfa Page VI

6 BolUm VI ( ) Egitim YIII istatistikleri Maarif Vekaletine Bagh Okullar... Part VI Statistics of Education for the Years ( ) 283 Schools connected to the Ministry of Education Diger Vekaletlerle Duyun-u Umumiye'nin idaresindeki Okullar Ozel Okullar ve Vilayetlerin idare Ettigi Kaynak~a... Schools connected to other ministries 310 and Administration of Ottoman Public Debt Private Schools and schools 315 administrated by provinces Bibliography VII

7 SUNU~ " Sorsan giinlere adml1n Ne oldugunu bilmezler, Ve bilmezler yerim yurdum Ileresi? " Anadolu Selyuklulan XII. YY. -Anonim - Sozlerin diinyasl insanlara binlerce ytl bilgi ve duygu ta~ldl. Saytlann diinyasml algdamakta zorlantyoruz. SaYllar, matematik anlamda kaotik, kanna~lk ve belirsizligin yuksek oldugu yapdarda sozlerin tamamlaylclsl oldu hep. Sozlerin diinyasml saydann diinyasl ile tamamladlglmlzda bilim de, evren de, insantn oykiisii de kendi goreceklerinde daha tutarh bir algllamayi ve anlatlml getirirler. istatistik, uygulamasl bilgi miihendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik iiretmek karanhga l~lk gorunnek kadar onurlu bir gorevdir. Zaman ve mekan dinamiginde tarihler, biiyiik olaslhkla, yeniden yazdacak ve yok farkh boyutlar, degerlendinneler olacaktlr. Olaylann tarihinde zihniyetlerin tarihine ve yogulcu bir zaman, mekan, insan dinamigi, yorumlamasma yonelmek, kiilrur ve uygarhklann degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir. Tarihi istatistikierin en biiyiik katktsl, geymi~i daha iyi anlamaya yah~lrken, bugiinii daha saghkh yorumlamak, gelecegi daha az hatah dii~iinmek ve biliny uygarhgma getirecegi katma deger olacakttr. Bu dii~iince ve hasretle, Devlet istatistik Enstirusii yah~malanntn 1988 Yllmda, oncelik ta~lyan iiy projesi: iiy ayhk milli gelir hesaplan, yevre istatistikleri, uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler oimu~tur. Uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler projesinin ilk i.iri.inii Curnhuriyet donemini kapsayan ve 400 sayfayl a~an "istatistik Gostergeler: " yaymmm matbu ve elektronik ortamda kullantma sunulmaslyla geryekle~ti. Bu yah~ma, her Yll giincelle~tirilerek ve yeni seriler eklenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr. 20. yiizyll Tiirkiye istatistikleri ile ba~layan bu yah~malann devaml 19. yiizytl ve diger yiizylllan kapsayan istatistik ve nicel bilgi te~kil eden ara~ttnnalann yaymlanmasl ~eklinde tasarlanml~ttr. Tiirkiye'de kaylt sistemleri ve istatistik onemli bir yer tutar; Kuzey Hindistan'da, iran'da Selyuk doneminde, Osmanh imparatorlugunda kay It sistemlerinin, ozellikle niifus ve ziraatta olu~turuldugunu ve biiyuk onem ta~ldlgml biliyoruz. Osmanh "Niifus ve Arazi Tahrir Defterleri" yok degerli kaylt ve bilgiler vennektedir. Macaristan'm yada Musul'un kiiyuk bir koyiinde kay hane oldugu, ne kadar toprakta ne ekildigi, gelirin ve tilkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz. DiE'nin bu kapsamda da yapllacak ara~tlnnalara ve yaymlanmalanna gosterecegi katkl biiyiik bir hizmet olacaktlr. Devlet istatistik Enstirusii'ntin zaman dinamiginde atasl olan "Defterhane" 1389' da kurulmu~tur. Bu nedenle Enstiru giri~inde, "Devlet istatistik Enstirusii Kurulu~ Tarihi 1926", Defterhane Kurulu~ Tarihi: 1389" yaziildlr. Mustafa Kemal'in annagant ve emaneti olan Devlet IX

8 istatistik EnstitUsu mensubu olmaktan ve onun zaman i'yinde kaynagl olan Defterhane 'nin mensubu olmaktan onur duyduk hep. DiE "Harzemli Bilgisayar Merkezi", "Piri Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi", "Ulug Bey Bilgi Sistemleri Merkezi" adlannm kaynagl bu du~unce, bilgi ve tarih bilinci hasretidir. Cok degerli tavsiyeleriyle 'Yah~malanmlza gu'y veren, hocamlz Saym Prof. Dr. Halil inalcik'a, llitfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tum 'Yah~mada bliylik emegi ge'yen Saym Prof. Dr. $evket PAMUK'a, ara~tmnalanyla projeye kattlan Saym Prof. Dr. Cern BEHAR, Saym Prof. Dr. Tevtik GORAN'a, bu ara~tlrmalann devammda kurumsal destegini esirgemeyen Devlet istatistik EnstitUsu Ba~kam Saym $efik YILDIZELi'ne aynca Ara~tlrma, Tetkik ve istatistik Teknikler Dairesi Ba~kam, EtUt ve Analiz $ubesi Mlidlirii ve ~ube elemanlan ile emegi ge'yen tum EnstitU mensuplanna sayglyla minnet duygulanml iletmek isterim. Prof. Dr. Orhan GUVENEN x

9 TARiHi istatistikler Dizisi BASLARKEN insan hayati gibi milletlerin hayati da bir deneyimler birikimidir. Bir toplumun temel yaplsml ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler. Bir milletin nesnel yani lizerinde ya~adlgl belli toprak pan;:asi, nlifusu ve etnik yapisi, belli bir tarih slireci i<;:inde meydana gelmi~tir. <;evrenin toplum lizerinde ve toplumun <;:evre lizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yap I ve belli geli~me egilimleri kazamr. Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin ktilttir yaplsl da bir tarihi slirecin lirlinlidlir. Yani bir milletin payla~ageldigi inan<;: sistemi, ortak davram~ bi<;:imleri onun nereye yonelecegini belirler. Keza her toplum, slirekli degi~im i<;:indedir, fakat genel degi~im i<;:inde degi~meyen, diren<;: gosteren, yava~ degi~en belli bi<;:imde yapiiar ve kahplar vardlr. Degi~imi bilin<;:le yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda ge<;:mi~teki blittin bu faktorieri, kahp ve yapllan, rakama donli~ttirlilen objektif ol<;:lilerle saptamak hayati onem ta~lr. Mesela Anadolu'daki patriyarkal-patrilinial (ataerkil), toplum yaplsl Osmanh imparatorlugu'nun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan ~ift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonucudur. Buglin Tlirkiye'de insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme politikalannda, bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar almabilir. Kisaca soylemek gerekirse, buglin tarih ilmi, toplum hayahm bir blittin olarak ele almakta ve toplum hayatiyla ilgili incelemeler lizerinde yogunla~ml~ bulunmaktadlr. Buglinli anlamak, tarihi slireci anlamakla mlimklindlir. Bu sadece ilmi merak konusu olarak anla~iimamahdlr. Toplumumuzun ilerleme politikalannda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi a<;:lktir. Bilinmeyene eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir, bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte incelenmesiyle mlimktindlir. Dogal olarak sorun, Tlirk toplumunun ge<;:mi~i lizerinde rakamlara dayanan a<;:lk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk derecesidir. Ger<;:ekte, Osmanhlar geni~ bolgelere yayiiml~ imparatorluklanm slki bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek i<;:in olduk<;:a karma~lk saylm usulleri geli~tirmi~lerdir. Her gorevlinin gorev yaptigl yeri, maa~ml ve gorevini saptamak ve degi~iklikleri izlemek i<;:in merkez ar~ivlerinde saklanan aynntih listeler ve defterler dlizenlemi~lerdir. Binlerce timarhnm durumunu saptayan Miicmel Defteri Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir omegidir. Oblir yandan klfsal bollimde, vergi yliklimltileri i<;:in de Mufassal Defter-i Hakani'ler meydana getirilmi~tir. Bu defterlerde her vergi ytiktimltislinlin tasarrufu altmdaki toprak miktanm saptayan ve <;:e~itli vergi oranlanm belirleyen bilgijer sistematik bir bi<;:imde verilmi~tir. Mufassal defterler aym donemde A vrupa'da ve <;in' de vergi ve askerlik i<;:in dlizenlenen istatistik listelerinden bazl baklmlardan daha ileri ve aynntihdlr. Buglin ar~ivlerimizde saylsl li<;:bine yakla~an sancak mufassal defterleri nlifus ve ekonomi bakimmdan en aynntih, glivenilir kaynaklanmlzdlr. Bize kadar eri~ebilen en eski omekleri 15. ylizyii ortalanna kadar inmektedir. Bununla birlikte, bu <;:e~it defterlerin 14. ylizyii sonlannda Y Iidmm Beyazid ( ) doneminde dlizenlendigine dair belgesel kamtlar vardlr. Bu defterleri meydana getirmek i<;:in her sancakta yerinde saylmlar yapiimakta idi. Her sancak i<;:in atanan bir yazlcl veya emin, yerinde dogrudan dogruya vergi yliklimltilerini ve gorevlileri, eski defterler ve yerel beige I ere gore teker teker denetler, sonra bu verileri yanmdaki katip belli bir sistem i<;:inde defter haline getirirdi. SaYlmdan ka<;:malan onlemek, vergi miktanm en saghkh bi<;:imde saptamak i<;:in belli yontemler izlenmekteydi; omegin, bir lirlinlin Yllhk miktanm belirlemek i<;:in li<;: Yllm ortalamasl ahmrdl. Koyltinlin saylmdan ka<;:masma sebep olan sipahinin timan elinden ahmrdl. Boylece en kapsamh ve glivenilir sonu<;:lara XI

10 vannaya s:ah~lhrdl ki, bu kapsamhhk ve dogruluk prensipleri bugiin de istatistik ilminin temel prensipleridir. Ancak bu saylmlan, gers:ek anlamda bugiinkii istatistiklerle ozde~ saymak yanh~ttr. yiinkii 0 donemlerde, diinyamn obiir bolgelerinde oldugu gibi, Osmanh Imparatorlugu'nda da bu gibi saylmlar belli amas:la, ozellikle vergileme amacl ile yaplhrdl. Bununla beraber, bu tarihi saylmlardan bugiinkii istatistik verilerine en yakm sonus:lar elde etmek is:in hazi yontemleri uygulamak olasldtr. Osmanh saylm defterlerinde en onemli problemlerden biri ~udur: Burada, genellikle, ki~i yerine hane, yani geni~ aile birimi esas tutulur. Tahrir defterlerinde vergi yukumlusu esas olarak hanedir. Vergi yiikiimliisii olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da saylm is:ine ahmr. Modem demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saylmlardan gers:ek niifusu hesaplama giri~imleri yapllml~ttr. Vine niifus is:in cizye defterleri onemlidir; fakat burada da yalnlz belli ya~a eri~mi~ erkekler Iisteye ahnml~ttr; kadlolar, s:ocuklar, his: kazancl olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl olanlar saylma ahnmaml~hr. Niifus is:in oldugu gibi, ekonomik veriler is:in de ozellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr. Ticari trafik ve oteki veriler soz konusu oldugunda, ozellikle giimriik ruznam~e defterleri, en aynntih istatistik kaynaklanmlz araslodadlr. Bu defterlerde giirnri.ige tabi e~yayl getiren gemi kaptanlan, tiiccarlar, getirdikleri mallann men~ei, miktar ve degerleri kaylthdlr. En altta, aiman giirnri.ik miktan belirtidir. Ku~kusuz, kas:aks:lhglo geni~ boyutlara eri~tigi 0 donemler ic;in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr. Diikkanlardan aiman ihtisab resmini saptamak is:in ~ehir ve kasabalarda yapllan dtikkan saylmlanda ekonomi tarihi is:in kapsamh ve onemli kaynaklanmlz araslodadlr. Boylece mesela, istanbul ve Bagdat'ta her esnafm dukkan saylslol olduks:a dogru bis:imde bilmekteyiz. Osmanh burokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyaci kar~llamak is:in ozel saylmlar da yapml~ttr. Mesela, 1640 tarihinde akc;adaki enflasyon ve a~tn fiyat artl~lan kar~lsmda, pazardaki biitiin mahan kalite ve ols:uleriyle fiyatlandlran narh defteri c;ok onemli bir ekonomik belgedir. Bu arada s:ok onemli ba~ka bir dizi, Temettiiat defterleri istatistik ara~ttnnalan is:in olaganiistii bir onem ta~lmaktadlr. SaYISl onbinleri a~an bu defterler, Tanzimat sonrasl donemde imparatorlugun btiyiik bir boltimiinde vergi matrahl olarak koylunun elindeki btitiin mallann saylmml ic;ennektedir. Devlet istatistik Enstitiisti olaganustii bir onem ta~lyan bu tarihi verilerin sistematik bis:imde yaymlanmaslm ele almakla, yalmz sosyo - ekonomik tarihimiz Uzerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta, aym zamanda bu verileri bugtinkii istatistik verileri ile kar~tla~ttrarak Tiirk toplumunun uzun bir stires: is:in geli~im s:izgisini ara~tlnna imkamm saglamaktadlr. Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof. Dr. Orhan GOVENEN'i bu onemli etkinlik alamm as:tlgl is:in is:tenlikle tebrik etrnek odevimizdir. Enstitiintin ~imdiki Ba~kam Saym $efik YILDIZELi destekleriyle s:ah~malann devammt ve geli~mesini saglaml~tjr. Tarihi istatistikler Dizisi'nin yoneticiligine degerli iktisat tarihs:isi Prof. Dr. $evket PAMUK'un ses:ilmi~ olmasmlo bu etkinligin ba~anya ula~masl is:in bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim. Prof. Dr. Halil inalcik XII

11 TARiHi istatistikler Dizisi icin SUNU~ Yapisal Dijnil~il mler ve TariM istatistikler Tilrkiye iyinde bulundugumuz yi1zyllda yok hlzh demografik. iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur. Birkay temel gosterge ile omekleyecek olursak, illke nilfusu 1920'lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 60 milyona ula~ml~tlr. Nilfus artl~lan yi1zylltn ikinci yansmda hlzh bir i9 g09 ve kent1e~meyi de beraberinde getirmi~tir. Kentli nilfusun top lam iyindeki payl yi1zde 20'lerden yilzde 60'lara Ylkml~tlr. Son ytllarda nilfusun artl~ oram ve ozellikle dogurganhk oranmda gori11en dil~il~ler, Tilrkiye'nin demografik geyi~ silrecini de yine hlzlt biyimde ya~adlgml gostermektedir. Tilrkiye ekonomisi de yilzyll boyunca klrsal alanlarda tanmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one geytigi yapllara geyi~i ya~aml~, tanmm ekonomi iyindeki payl yi1zyllm ba~lannda yilzde 50'lerden 1990'larda yilzde 15'e kadar gerilemi~tir. 1930'lann Dilnya Bunahml ko~ullannda devlet destegiyle ba~layan ve 1960'larda karma ekonomi yeryevesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me silreci, iktisadi bilyi1meyi hlzlandlrml~, ancak hlzla artan kentli nilfusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr. Tilrkiye'nin dilnya ekonomisi iyindeki yeri de yi1zyll boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir. YilZYlhn ba~lannda serbest ticaret ko~ullannda tanmsal mallar ihray eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli, 1930' lardan itibaren yerini iy pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir. 1960' It ve 1970'li Ylllarda sanayi ilretimi hlzla artarken, Ti1rkiye bu ilretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir. 1980'lerden itibaren sanayi ilri1nleri ihracatl on plana ylkarken, Avrupa'dan Ortadogu, Karadeniz Bolgesi ve Orta Asya'ya kadar b<slgesel pazarlarla daha fazla bilti1nle~me hedeflenmektedir. Tilrkiye 21. Yilzytla i~te bu hlzh donil~ilmlerin derin sancllanyla ve iktisadi, toplumsal, siyasal istikrar arayl~lan iyinde girmektedir. Demografik ve iktisadi donil~iimler toplumsal yapdarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir. Yilzylhn b~mda nilfusun yi1zde 80'inin klrlarda ya~adlgl, tanm aglrhkh bir toplumdan, bugfutfut farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapilanna geyi~ silred, toplumsal ve siyasal yapiiarda da onemli degi~ikliklere yol ayml~hr. Devletin iyeriginden toplumsal yaptlara, egitimden saghk hizmetlerine, sosyal gilvenlikten killtilre! etkinliklere kadar pek 90k alanda hem nitel hem de nice! oiarak onemli geli~meler, ye~itlilikler ve zenginlikler gori1lmektedir. Bu geli~melerin onemli bir bolilmunil istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve olymek milmki1ndilr. Curnhuriyetin ilk ytllannda, 1926' da kurulan Devlet istatistik Enstiti1sil, 0 tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amactyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk on em vermi~tir. Bir nesil oncesiyle kar~tla~tinldtgmda bugiln nilfus, tanm, i~gilcil, ekonomi gibi temel konulann yam stra egitim, saghk, killti1r, yevre, adalet, sosyal gilvenlik, enerji ve turizm gibi pek yok alanlarda toplanan ve yaytnlanan istatistikler kapsam, ge~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir. Buna kar~thk, CUrnhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Curnhuriyet Tilrkiye'sinin devraldlgl demografik, iktisadi ve toplumsal yapllara iii~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece smlrh kalmaktadtr. Bu konularda yaymlanmt~ verilerin de ye~itli sorunlan bulunmaktadtr. Bugiln ar~tlrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlanm ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadtrlar. Bu nedenle de ozellikle Curnhuriyetin erken donemlerinde ve 20. Yilzytl oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadtr. XIII

12 Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan i~inde stirekliligi vardlr. Dtinkti yapllar bugtinktileri belirlemektedir. Gtintimilze l~lk tutabilmek, 19. Ytizyllm ve harta daha oncesinin yapllanm daha iyi anlayabilmek ve onlan daha geni~ bir ~er~evede tartl~abilmekle mtirnkiln olacaktjr. Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek i~ij1, 19. YilZYllda Tanzimatla ba~latllan refonn dalgalannm sonu~lanm ve ula~tlgl noktayl, ekonomide, toplumda ve devlet yaplsmda ortaya ~lkan geli~meleri, nicel ve nitel olarak daha iyi ol'(ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir. Boyiece hem tarihi sureklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bi~imde yorumlanabilecektir. Aynca Ttirkiye'nin uzun donemli geli~me '(izgisini ba~ka tilkelerle birlikte kar~ila~tinnah bir '(er~evede incelemek mumkun olacakttl Tarihi istatistiklerin derlenerek yaylnlanmasl ve boyieee hem giintimilzun doni.i~iimlerjnin daha iyi anla~tlabilmesi hem de uluslar arasi kar~lla~hnnah '(ah~malara zemin hazlrlamasl yalntzca Tilrkiye'ye ozgti bir gereksinim degijdir. OzelJikle son 30 ytl i'(inde Batt Avrupa ve Kuzey Amerika'dan Latin Amerika ve Asya'ya kadar pek ~ok Ulkede, hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~t1nnactlann giri~imleri sonucu, tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~lamt~ttl Eu yaymlar Amerika Birle~ik Devletlerinde, Kanada'da, Avrupa ve Latin Amerika'nm '(e~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlanmn yaymladtklart '(ah~malarla ba~laml~ttr. Daha sonra, 1960'lardan itibaren, ingiliz tarih'(i B. R. Mitchell'in once ingiltere, daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymladlgl ciitler, bilim dtinyasmda btiyilk yankllar uyandlnnl~ ve kar~lla~ttnnah tarihi '(ah~malar i'(in '(ok onemli bir olanak yaratml~hr. Ttirkiye'de de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli '(ah~malann ba~lattlmasl, hem gtintimtizdeki hem de yakm ge~mi~teki geli~meleri anlamaya '(ah~an bilimsel ~abalara yeni bir so!uk kazandtracakttr. Kaldl ki, 20. ytizyi! oncesinde '(e~itii konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanrnast stirecinde Osmanh Devletinin,(ok istisnai bir yeri vardlr. YUzYIllar boyu geni~ bir cografyayi yoneten merkeziyet~i Osmanh btirokrasisinin, 16. yuzylldan ve harta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya bilyiik onem verdigi bilinmektedir. Toplanan verilerin bir bolilmilnu bugiln Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkiindilr. Ayrtca, 19. yiizytlda yapllan saylmlann ve derlenen istatistiklerin bir bolilmil de eski harflerle yaymlamm~ olarak '(e~it\i kiltuphanelerde bulunmaktadlr. Bu verilerin gozden ge'(irildikten sonra Osmanh uzmanlart dl~mdaki ara~ttnnacllann kullantmma sunulmasl bilyiik yararlar saglayacaktlr. i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitiisti, ''Tarihi Istatistikler Dizisi" adt altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak, yakm ge'(mi~imize i1i~kin istatistiksel verileri ara~tlnnactlarm ve genel okurlartn kullammma sunmaya karar venni~tir. Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Tiirkiyesi'nin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha ayrtntth ve yeterli bir bi~imde ortaya konulmasl hedet1enmektedir. Bu ama'(la 19. yiizylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta;;lanm olu~turan nilfus, tanm, maliye ve dl;; ticaret istatistikleri, hem genel okurlann hem de ara~tlnnacllann yararlanabilecekleri bi'(imde derlenmektedir. Her biri kendi konusunun uzmant bir ara;;tlnnacmm yonetiminde ve disiplinler arasl bir yakla;;lmla yuriltiilmekte olan bu '(ah~malar, ayn ciltler halinde yaymlanacaktlr. TariM Verilerin Sorunlan Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmast, ne yazlk ki, bu verilerin kolayhkla ve gtivenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor. B. R. Mitchell'in Israrla vurguladtgl gibi, devletlerin 20. ytizytl oncesinde topladlklan veriler ~agda;; anlayi~ ve yontemlerle XIV

13 degil, esas olarak vergi topiama ve askere alma ama~lanyla toplanmaktaydl. Bu dar yakla~lm, hem toplanan verilerin kapsamlm hem de veri toplama tekniklerini ka~mtlmaz olarak etkilemi~tir. Aynca, 20. ytizyll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin ~ok slmrh oldugunu, devletlerin veri toplama stirecinde btiytik sorunlarla ve yetersizliklerie kar~t kar~tya kaldtklanm da hattriamak gerekmektedir. Bunlann yam stra, siyasal kaygtlar da 20. ytizyil oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte, bunlann gtivenirliklerine golge dti~tirebilmekteydi. Stmrh ama~lar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri ~agda~ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mtimktin degildir. Osmanh Devletinin topladlgl ve yaymladtgl istatistiksel dizilerin, bu egilimlerin dl~mda kaldtgml soyleyebilmek zordur. Nitekim, son ytllarda yaymlanan pek ~ok ara~tinna ve monografta ntifus saylmlanndan btit~elere, tanmsal tiretim verilerinden dt~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin ~e~itli sorunlan, eksiklikleri ve sakmcalan aynntth olarak tartl~llmaktadlr. Osmanh verilerini kullamrken ortaya ~Ikan bir diger sorun da hem tilke slmrlannm hem de tilke i~indeki idari boltimlerin Cumhuriyet donemindeki stmrlara gore onemli farkhhklar gostennesidir. Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini bir araya getirerek basit diziler olu~tunnanm zoriuklanna i~aret etmektedir. <;':agda~ ama~larla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~tla~tmldlgmda, eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gortilmektedir. Ote yandan, hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman i~inde nasll kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri ~ok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol a~abildikleri de bilinmektedir. Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir stizge~ten ge~inneden yaymlamak, kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktir. Bu nedenle, "Tarihi istatistikler Dizisi" ~er~evesinde yaymlanacak ~ah~malarda, eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine, daha zor ancak bilimsel a~ldan daha saghkh gortilen bir yontem kullanmaya karar verildi. Eldeki tarihi malzemeye mtimktin oldugu kadar ele~tirel yakla~arak, bu malzeme, kendi i~ tutarslzhklan mtimktin oldugu ol~tide aylklandlktan sonra, verilerin kapsamlan, toplanma yontemleri, sorunlan ve giivenilirlik dereceleri tartl~llarak yaymlanacakttr. Diziyi yurtiten uzmanlar olarak hedefimiz, eldeki tarihi malzemeyi dikkatle siizge9ten ge~irdikten sonra, ~agda~ anlayi~a en yakm ve ~agda~ istatistiklerle kar~lla~tmlabilecek diziler olu~tunnaktadlr. Ancak, gosterecegimiz tiim titizlik ve ozene kar~m, daha farkh ama~larla ve anlayi~laria toplanan bu verileri, ytizyiilmlzm ~agda~ anlayi~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~t1nnak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr. Bu nedenle, sundugumuz tarihi verileri kullanacak ar~tlnnacilarm, uzun donemli kar~lla~tlnnalar yaparken, iki tiir veri arasmdaki ama~, kapsam ve teknik farklanm dikkate almalan gerekecektir. Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tiiketmedigini de ozellikle belirtelim. Bu ciltlerdeki malzemenin otesine ge~erek daha farkh veya daha aynntih diziler olu~tunnak miimkiindiir. Omegin; daha kii~tik idari birimler dtizeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tjnnactlar, yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ ~ah~malan kullanabileceklerdir. Daha ayrmhh ~ah~malar yapmak isteyen ara~ttnnaciiar i~in, her cildin so nunda bir kaynak~a yer almaktadlr. Devlet istatistik Enstitiisii eski Ba~kam Prof. Dr. Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi. Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym $efik YILDIZELi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl Ylhnm Nisan aymda Devlet tstatistik Enstitusii'nde diizenlenen Tarihi istatistikler Semineri'ne katilan Prof. Dr. Tuncer BULUT A Y, Mehmet GEN<;':, Prof. Dr. HaUl inalcik, Prof. Dr. ilber ORT A YLI, Prof. Dr. Halil SAHiLLiOGLU, Prof. Dr. Yal~m TUNCER ile DiE ~ah~anlan degerli gorti~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular. Bu sunu~un yaz111~1 slrasmda, Tarihi istatistikler Oizisi i~in ayn ayn ciltler hazlrlamakta olan ~ah~ma arkada~lanm Prof. Dr. Cern BEHAR, Prof. Dr. Yavuz CEZAR xv

14 ve Prof. Dr. Tevfik GURA.N'm gl5rti~lerinden de yararlandlm. Kendilerine te~ekkur ederim. "Tarihi istatistikler Dizisi" yeryevesinde yaymlananlyaymlanacak ciltlerin bugunkti Tiirkiye'nin yapjlannm ve donu~iimlerinin daha iyi anla~llmasma katklda bulunacagml umuyor, tum okurlara ve ara~tjrmacllara yararh olmaslni diliyoruz. Prof. Dr. ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticisi XVI

15 Anneme ve Ablama ONSOZ ~ah~mamlz, Osmanh modemle~mesinin milat noktasl olarak kabul edilebilecek olan 1839 Ylltnda Tanzimat'm iianmdan ba~layarak Cumhuriyet'in ilk Ylhna, Tevhid-i Tedrisat yani Egitim Birligi Yasasmm kabulil sonrasma kadar gelen alh bollimden olu~maktadu_ Egitime i1i~kin veriler 90k uzun bir slire yalmzca Devlet Yllhklannda (salnamelerinde) yer alml~tlr. Bu nedenle 9ah~mamlzm birinci bollimlinde 1854 (1270) Ylhndan ba~layarak onar Yll ara He 1863(1280), 1873(1290) ve 1883(1300) Devlet YIlhklanndan egitim verileri derlenmi~tir. Bu bollimdeki veriler Tanzimat Fermam'nm Han edilmesinden bir slire once, 1839 ydmda iki sivillgenel okulun a9tlmasl ile ba~layan modem egitimin ge9irdigi saylsal evrimi gormek a91smdan onernlidir verileri bir bakima Tanzimat egitiminin geldigi a~amayl simgelemektedir verileri ise Osmanh Rus sava~l sonrasl II. Abdiilhamit doneminin ba~mda egitimin durumunu vermektedir. ikinci bollim, Osmanh Devletinde yaymlanan ilk egitim istatistigi olan ( ) ders Yilt egitim istatistiklerinden olu~maktadlr. Bu tarih II. Abdlilhamit doneminin ortalanna rastlamaktadlr. Bu istatistik II. AbdOlhamit'in egitime verdigi onemi ve onun doneminde gelinen a~amayl anlamak a9lsmdan onemlidir. ikinci olarak, ilk kez egitim alanmda veri derlenmi~ ve bu istatistikler bir kitap halinde yaymlanml~t1r. Bir 90k ayrmtlya yer veri len bu istatistiklerde Maarif-i Umumiye Nezareti'ne (Gene 1 Egitim Bakanltgl'na) bagh (Askeri okullarla diger bakanhklara bagh okullar hari9) bown okul, ogrenci ve ogretmenlerin -yabancl okullar dahil- saylsml ve bir 90gunun kuruiu~ Ylhm bulmak olanakhdlr. (1) U90ncli bolomde, II. Abdlilhamit doneminde yaymlanan Maarif-i Umumiye (Genel Egitim) Yllhklanndan 190 I (1319) ve 1903(1321) Ylllanna ait olanlanndan derledigimiz tablolar yer almaktadtr. II. Abdiilhamit doneminde be~ tane yaymlanan (1316,1317,1318,1319 ve 1321) Maarif-i Umumiye Nezareti Ytlhklan egitim tarihimiz a9lsmdan 0lduk9a onemli kaynaklardlr. Biz bunlardan okuyan ogrencilerin genel nlifusa oram saydanm vermek i9in yararlandtk. DordOncO bolilmde Ylllanna ait okul sayllan bulunmaktadlr. Bu istatistik 1910 Ylhnda (1326 Mali ydmda) yaymlanan Devlet Yllhgmm i9inde yer almaktadlr. Ama istatistigin ba~mda Yllmm Mali tarih mi Hicri tarih mi oldugu belirtilmemi~tir. istatistigin ba~mda veri len tarihler Hicri ise Yillanna, Mali ise Yillanna denk dli~er. Bu bilgiden yoksun oldugumuz i9in Miladi Yll kar~lhgml veremedik. Ama sonu9 olarak bu istatistiklerin 1905 ile 1908 Ylllan arasma ait oldugunu soylemek yanh~ olmaz. Bu istatistikle de II. Abbdlilhamit doneminin sonunda egitim kurumlannm say1si a91smdan durumu belirlemek olanakh olmaktadlr. Diger yandan da aym istatistikle, II. Me~rutiyet'in ba~lanndaki egitimin saylsal manzarasi verilmi~ olmaktadlr. Bizi en90k yoran boilimierden biri de bu bollim oldu. Zira verilerin yer aldlgt tablolarda rakam ve satu kaymalan ile ciddi rakam hatalanna rastladlk. Gerekii dozenleme ve dozeltmeleri yapttk. (1) istatistiklerin gilvenirligine ili~kin bir not: II. Me~rutiyet doneminde Ittihat ve Terakki Hilkilmetinin Maliye Nazlrltglnl yapml~ olan Mehmet Cavid. 11. Abdtilhamit donemindeki -bizim c;ah~mamlzda kullandlglmlz istatistiginden sonra yaytnlanan istatistiklerinin derlenmesi Slrastnda Maiirif-i Umumiye Nezareti istatistik Kalemi'nde c;ah~ml~ttr. Bu ytltna ait olan istatistikler derlenirken vilayetlerden neredeyse tamamen yanh~ ve eksik bilgi geldit\ini. bu nedenle hazlrlanan istatistiklere gilvenmenin zor oldugunu belirtir. Bkz. MelImed Cavid ihsaiyat (Istanbul: Matbaa-i Amire. 1325) Bu nedenle biz. her olaslhga kar~tn ilk istatistigini kullandlk. XVII

16 Be~inci bolumde ( ) Yillanna ait egitim istatistikleri yer almaktadlr. Bu istatistikler, onceki istatistiklere oranla daha fazla bilgi ve aynntl i~ermektedir. Ornegin bu istatistik sayesinde ilk kez Osmanh Devletindeki okulla~ma oranlanna ili~kin bi/gi edinebilmekteyiz. Aym ~ekilde ~e~itli okullarda okuyan ogrencilerin ve gore vii ogretmenlerin sosyo-ekonornik k6kenleri konusunda bilgi sahibi olmamlz mumkun olmaktadlr. Boylece egitime yonelen toplumsal kesimin ve gorev yapan ogretmenjerin sosyo-ekonomik kokenleri konusunda yorum yapabilmek olanakh hale gelmektedir. Diger yandan bu istatistikler Osmanh Devletinin sonu anlamma da gelen Birinci DUnya Sava~mm hemen ba~mda derlenmi~tir. Bunun anlaml 1839 ytlmda ba~layan modernlkamusal egitim surecinin Osmanh imparatorlugu a~lsmdan geldigi a~amayl ortaya ~lkarmasldlr. Boylelikle Osmanh modernle~mesinin en onemli yamna ili~kin son ~ama ile i1gili bilgi edinilebilmektedir. Altmcl ve son bolumde Cumhuriyet doneminin ilk egitim istatistikleri verilmi~tir. Tevhid-i Tedrisat/Egitim Birligi Yasasl 'nm ~lkmasmdan sonra ( ) Yillan i~in yaymlanan bu istatistik sayesinde de bir yandan Cumhuriyet'in devraldlgl egitimin nicel manzarasi ortaya ~lkmakta, diger yandan da Cumhuriyet'in ~agda~la~ma yoluna egitim a~lslndan nasll bir birikimle ~tktlgl hesaplanabilmektedir. Bu derleme Tanzimat'la ba~layan modemle~menin egitim a~lsmdan muhasebesini degerlendirmek a~lslndan da gerekli verileri sunmaktadlr. DolaYlslyla modernle~me surecinde Tanzimat Donemi, II. AbdUlhamit Donemi, II. Me~rutiyet Donemi ve Curnhuriyet'in ilk Yillan bu veriler 1~lgmda kar~lla~tmlabilir ve yorumlanabilir hale gelmektedir. Bu ~ah~mada yer alan istatistikler TUrkiye Cumhuriyeti'nin slmrlan esas ahnarak verilmemi~tir. Zaten, egitim gibi Tanzimat'tan itibaren ba~layan Osmanh modernle~mesinin ana hedeflerinden biri du~unuldugunde boylesi bir smlrlama dogru olmayacakttr. Ote yandan bu ~ah~madaki istatistikler TUrkiye Cumhuriyeti'nin smlrlan dl~mda kalan yerler i~in de kullamlabilecek veriler i~ermektedir. DolaYlslyla bir donem Osmanh topraklannm i~inde yer alan, ama gunumuzde baglmslz birer devlet olarak ya~ayan Ortadogu ve Balkanlardaki Ulkelerin tarihleri a~lsmdan da onem t~lmaktadlr. Osmanh imparatorlugu'nda egitim kurumlannm a~amalandmlmasl ve bu kurumlann ge~irdigi evrimin bilinmesi, istatistiklerin anlamlandmlmasl a~lstndan onemlidir. Bu nedenle derledigimiz bu istatistiklerin daha iyi degerlendirilebilmesi i~in Osmanh donemi egitimi ve egitim a~amalan konusunda klsa bir giri~ yazdlk. ~ah~mamlzm kapsaml modernle~me surecinde devletin yeni Ustlendigi kamusal/yaygm/orgun egitim i~levi ile bu ama~la kurdugu yeni egitim kurumlan oldugu i~in, geleneksevdinsel egitim kurumu olan medreselere hi~ yer verilmemi~tir. Oysa medreseler de ciddi bir ogrenci saylsma sahiptirler ve dolaylslyla okul, ogrenci ve ogretmen sayllan, genel toplaml degi~tirebilecek niteliktedir. Ancak 19. yuzylhn ba~mdan itibaren, bir donem son derece onemli bir i~lev gorm~ olan medreseler gozden du~meye, degi~en toplumsal ihtiya~lara yamt veremez bir hale gelmeye ba~laml~lardlr. Bu gozden du~u~ Tanzimat doneminde hlzlanml~ttr. "Ulema" ve medrese once egitim alanmdan, sonra yonetim hizmetlerinden dl~lanml~t1r. Ardmdan II. AbdUlhamit doneminde Hukuk FakUltesinin kurulmaslyla hukuk alanmdan, son olarak da yine II. AbdUlhamit doneminde DarUlruno.n (istanbul Oniversitesi) i~inde "YUksek din bilimleri" bolumunun kurulmaslyla resmi din alamndan sistem dl~ma itilmeye ba~lanml~t1r. Medreseler If. Me~rutiyet doneminde yeniden ihya edilmek istenmi~ ve degi~en ko~ullara uygun bir hale getirilmeye ~ah~llml~sa da 1924 Ylhnda tam amen kapatllml~lardlr. Bununla birlikte XIX. ve XX. yuzytlda, bir ba~ka deyi~le modernle~me surecinde medreselerin ge~irdigi saylsal evrimi bilmek onemlidir ve bir ara~ttrma konusu olarak da degerini korumaktadlf. (2) (2) Medreselerin XIX. yozylhn ikinei yansl ve XX. ilk Yillanndaki sayllarlnl belirlemek a<;asandan yararlanalabilecek kaynaklardan bin vilayet (il) Yllhklandlr. Bir diger kaynak metinde sozo geyen ve be~ adet yaylolanan Maarif-i Umumiye Nezareti [Genel Egitim Bakanhgl] yllhklandlr. Bu konuda yapllml~ uzun ve aynnllh bir.:;:ah!}ma iyin bkz. MObahat S. KOtOkoglu; "1869'da Faal Istanbul Medreseleri' Tarlh EnstitOsO Dergisi No:VII VIII ( ) ve ozellikle Bu.:;:ah~mada XVIII

17 Son olarak belirtmek istedigimiz bir konu daha var. Ba~langlyta bu yah~mayl tasarlarken elde ettigimiz tum veri ve istatistikleri vermeyi amaylaml~t1k. Eri~ebildigimiz tum istatistikleri de derledik. Ancak yah~mamn sayfa smm derledigimiz blitun verileri dahil etmeyi mlimklin kllmadl. Sonunda dizi editorii Saym Prof. Dr. Sevket P AMUK'un onerisiyle son ~eklini aldl. Bu nedenle butun Devlet Yllhklanm ytl yll tarayarak egitim verilerini derledigimiz halde yalmzca onar YII ara ile dort tanesini verebildik. Yine Osmanh Devleti'nde yaymlanan ikinci egitim istatistigi olan ( ) Ylhna ait istatistikleri de verem~dik. Aym ~ekilde be~ tane yaymlanan Maarif-i Umumiye istatistiklerinden de derlenen veriler iki istisna dl~mda verilmemi~tir. Son olarak ) Ylllanna ait egitim istatistikleri de yer almaml~tlr. ileride olanak bulunursa btittin verileri bir araya getirecek biyimde yaymlamak isteriz. Boylece bir ideal olarak, modemle~me slirecindeki egitim istatistiklerinin tam ami derlenmi~ olacaktlr. Bu 9ah~mamn ara~t1rmacilara yararh olmasl zahmetlerimizin asll kar~lhgl olacaktlr. Te~ekktir Bu yah~mayi yapma onerisi benden geldi. Ama yah~mayi bu haliyle bitirebilmeyi dizi editorii Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a boryluyum. Kendisi, yah~manm ba~langlcmdan bitimine kadar her a~amada yakmdan i1gilendi, ylireklendirdi. Kar~Ila~t1glm sorunlan ve olumsuzluklan a~maml saglayacak yapici onerilerini dostya sundu. Sonw;ta bu yah~ma ortaya Ylktl. Kendisine te~ekklir bor~luyum. Tarih alanmda kendisinden yok ~ey ogrendigim Saym Nuri AKBAYAR bu yah~mayi kontrol etmek hltfunu gosterdi. Osmanh donemindeki yer adlan gibi geryekten sorunlu bir konuda kar~tla~ttglm gliyllikleri a~maml sagladl. Onun sayesinde giilliny hatalar yapmaktan kurtuldum. Kendisine te~ekklir ederim. yah~maml Kafiye yaptlglm i~e duydugu sayglyl hiy bir vakit esirgemedi. Hem can yolda~lm oldu hem de bitirmemi olanakh kllan ortaml yarattl, sabn gosterdi. Arkaya donlip baktiglmda, bu ko~ullan saglanan herkes bu yah~mayi zaten bitirdi diye dli~linliyorum. Ama itiraf edeyim, her ~eyin otesinde ve iyinde hep Siir yard!. Dogalki yanh~lardan yalmzca ben sorumluyum. Yrd. Do~. Dr. Mehmet O. ALKAN 1286/1869 Yllmda donemin geyhcliisiammm emriyle yapllan Istanbul medreselerinin listesi yer almaktadlr. Buna gore Istanbul'da 1869 Ylhnda 166 medrese bujunmaktadlr. Ogrenci saylsl ise toplam 5369 olarak gorclnmektedir. XIX

18 SUMMARY IN ENGLISH EDUCA TION STATISTICS IN MODERNIZATION FROM THE TANZIMA T TO THE REPUBLIC, is the year of the proclamation of the Tanzimat Edict, which can be seen as the turning point of the Ottoman modernization. We can also say that modern mass education began in The first public (non-military) schools were opened at this date. At the beginning of the volume a brief history of the modern education from Tanzimat to the declaration of the Republic is given in order to explain the data related to education. During the 19th century, compulsory primary education under state supervision was used as an effective tool in order to achieve loyalty to the state. The foundation of a unit (ministry or department) concerned with education in the central government and the beginning of secularisation took place in France, England, Germany, Italy, Russia, Austria (-Hungary) and the Ottoman Empire influencing each other more and more or less at the same time. But it took a long time for the system of education to become stabilised in all these countries. The foundation of a department and later of a ministry responsible for education in the Ottoman Empire was not late compared to its contemporaries, even earlier. The idea of establishing a department related to education, was placed on the agenda from 1838 onwards. The ministry was founded in 1857 under the name of Ministry of General Education, and the statute of General Education which regulates the education as a whole was published in This study consists of six chapters beginning with 1839 and lasting until 1924, the first year of the Republic. In the first chapter, the educational data was gathered from the state yearbooks of 1854[1270], 1863[1280], 1873[1290] and 1883[1300], since first data concerning education was found only in state year books. The data in this chapter is important in order to see the numerical evolution of modern education, beginning in The data for 1873, in a way, symbolises the level Tanzimat education achieved. The data for 1883 gives the general picture for education at the beginning of the reign of Abdiilhamid II, after the Ottoman-Russian war. The statistics of education for the school year is presented in the second chapter. These are the first statistics of education published in the Ottoman Empire. These statistics which coincide with the middle of the Abdiilhamid's reign, are very useful for understanding how important education was for Abdiilhamid and the developments achieved during his reign. In these statistics which were published in a book for the first time, we find the number of all students, teachers (including foreign schools) and schools under the Ministry of General Education (except the military schools and schools connected to other ministries), and also the dates of their foundation. XXI I

19 In the third chapter. the tables are gathered from the yearbooks of general education for the years 1901 and The five yearbooks (1316,1317,1318,1319,1321) published by the Ministry of General Education are very important sources for the history of education. These were used for estimating the proportion of students to the population. In the fourth chapter the number of schools in the years of are given. These statistics are found in the state year hook published in ] 910. Unfortunately, it is not stated at the beginning of the statistics if the date 1323/1324 is according to lunar (Hicri) or fiscal (Mali) calender. If the date given at the beginning of the statistics is Hicri, it corresponds to ] 905/1906; if it is Mali, it corresponds to 1907/1908. Therefore, we can not give the A.D. equivalent, but it won't be wrong to estimate that these statistics belong to the period Thanks to these statistics, it is possible to determine the number of educational institutions at the end of Abdulhamid's reign. These statistics also provide a numerical picture for education at the beginning of the Second Constitutional period. There were serious numerical errors in these statistiscs due to the misalignment of numbers and rows, We made the necessary corrections and arrangements. The fifth chapter contains the educational statistics for the years of These statistics contains more detail and information compared to the previous ones. For example, thanks to these statistics, we learn for the first time about schooling rates in the Ottoman Empire. We also obtain information about the social and economical origins of the teachers and students from different schools. Thus, it becomes possible to learn about the social and economic origins of the teachers and about the social strata demanding education. These statistics were gathered at the beginning of the First World War. which brought about the end of the Ottoman Empire. They reveal the achievements of the process of the modem public education in the Ottoman Empire since Tanzimat. In the sixth and the last chapter, the first statistics of education in the Republican period are given. These statistics for the years of were published after the law of Unification of Instruction was legislated. As a result. we can obtain a quantitative picture about the levels of education which the Republic inherited. With the help of the data presented in this volume, it becomes possible to evaluate the Ottoman modernisation in the sphere of education beginning with the Tanzimat. The achievements of the political periods such as the Tanzimat, the reign of Abdi.ilhamid II, the Second Constitutional period and the first of years of the Republic can thus be compared and interpreted. The statistics used in this study are not given on the basis of the frontiers of the Turkish Republic. At any rate, such an approach would not be appropriate if it is thought that education was one of the main targets of Ottoman modernisation beginning with the Tanzimat. The statistics in this study also contain data which can be used for areas outside the frontiers of the Turkish Republic. In other words, these statistics are equally important for the history of education in the Middle Eastern and Balkan countries which were once part of the Ottoman Empire and now independent states. Because our study focused on the state in public education during the modernisation process and the new educational institutions it established, we did not consider medreses, the traditionaureligious educational institution. The medreses contained a considerable number of students, and their inclusion in the statistics can alter the total numbers of schools, students and teachers. For this reason, it is important to learn more about the numerical evolution of the medreses in the 19th and 20th centuries. It should be added that the medreses lost most of their popularity during the course of the] 9 th century educational reforms. Some place names used during the Ottoman era have since been changed. We used the old names of these centers. The basic reason for this is the changing of the borders of the provinces and XXII

20 their important districts. The modern names of the places now inside the borders of Turkey are given in a table. In this study, the original tables appearing in the Ottoman publications are not always published as they are. In some cases, some columns or rows were excluded from the original tables. Secondly, some columns or tables were put joined together. Thirdly, we prepared some columns, rows and tables. The last and the most important point is that we have checked thousands of numbers and sums in the original Ottoman publications. In some cases, the original numbers or sums were found to be incorrect and they were corrected. These corrections are indicated in the text with a footnote (Ashnda... ) indicating that the numbers were different in the original publication. XXIII