Yaym No: 2025 Publication. Devlet Istotistik EnstitOsu Tarihi istatistikler Dizisi Glt 3

Transkript

1

2 Bu yaymm 5846 SaYlh Fikir ve Sonot Eserleri Kanunu'na gore her hakkl Ba~bakanhk Devlet istotistik EnstitOs(i Ba,kanllgl'na aittk. Gerc;ek veya tozel ki~iler tarafmdan izinsiz c;ogaltllamaz ve dagltjlamaz. Stote Institute of Statistics, Prime Min:Slry reserves all the rights of this publication. UnauthorISed dupiicclticr. or distribution of this publication is prohibiteo \.-noe; caw No: ISBN Yaym No: 2025 Publication Devlet Istotistik EnstitOsu Tarihi istatistikler Dizisi Glt 3 Tarihi Istatistikler Dizisi Yonetieisi: Prof. Dr. Sevket PAMUK Tarihi Istatistikler Dizisinin amaci TOrkiye'nin gec;mi~ine ili~kin istatistiksel verileri ara,ttrmacilann ve genel okurlonn kullammmo sunmaktlf. Bu amac;:la herbiri kendi konusunun uzmanl bir ara~flrmacm," yonetiminde yurutulmekte olon c;:all,malar ayn ciltler halinde yaymlanmaktadlr. State Institute of Statistics Historical Statistics Series, Vol. 3 Director of Historical Statistics Series: Professor Sevket PAMUK The purpose of the Historical Statistics Series is to coliect, edit and present statistical materials about Turkey's past for the use of researchers and general readers. The series consists of individual volumes prepared by experts who ore leading authorities in their respective fields. Doha fazla bugi ic;:in - For further information Devlet Istatistik EnstitOsu veya - or Devlet Istatistik EnstitiisO YaYIn Haberle,me ve Halkla IIi~kiler Sb. Doner Sermaye 1~letmesi Necatibey Cad. No: I 14 Necatibey Cad. No: ANKARA ANKARA Tel: ) Tel: + (312) (312) f (312) Fax: + (312) Fox: + (312) Kapok tasanml: Sadlk KARAMUSTAFA Devlet Istatistik Enstitiisu Matbaasl - Ankara, MaYls 1997 State Institute of Statistics, Printing Division, Moy 1997 Doner Sermaye 1~letmesj - Revolving FUf"1d MTB : Adat - Number

3 ONSGZ Tarih, insan topluluklarma millpt niteligi kazandlran unsurlardan biridir. Devamhhk ve dayam~ma bilinci i<;in tarih ya~amlanlarm deneyimi ile ge<;mi~in dokiimiinii yaparak bugiine, yarma l~lk tutabilme i~levini yerine getirir. Giiniimiizii tarihi bir perspektif i<;inde degerlendirirken geride blraktlglmlz Yillar siiresince ge<;irmi? oldugumuz ekonomik ve topiumsai degi~meleri gozden ge<;irmekte ve ger<;ek<;i bir yakh~lmda bulunmakta biiyiik yaral' Vtirdlr. Bu a<;ldan baktldlgmda bir toplumun ya~aml siiresince ge<;irdigi a~amalan degerlendirirken yararlamiacak kaynaklarm ba~mda istatistik veritei' yer aimaktadir. SaYIsa) verilcrin zaman i<;inde gosterdigi degi~imier topiumun aym donem i<;indeki nitel ve nicel donii~iimiinii yorumiamakta ba~vurulacak ger<;ek unsurlardlr. Endiistri toplumundan bilgi toplumuna ge<;erken ekonomik, sosyal ve kiiltiirel degi~imlerin ya;;andlgl bir <;aga girmekteyiz. Topiumlarm amaci bilgideki biiyiimenin hlzlandlgl ve ge<;i~lerin yogun bil' bi~imde ya~andlgl bu yeni <;agda iizerinde daha saglam yapllarm yer aldlgl bir diinya kurmaktlr. Saglam temellere dayah veri ait yaplsmm kurulmasl, ge<;mi~ ve gelecekle baglantllarm ara;;tli'limasl, giincel yaplya aniam kazandlracaktlr. Belirlenen hedeflere uia~llmasl, ileriye ve geriye baglanttlarm sagiam kurulmaslyia ve tarihin oneminin kavranmaslyla miimkiin olabilir. Olkemizin ckonomik, sosyal ve kiiitiirel faaliyetlerinin izlenip degerlendirilmesine olanak saglayan bir istatistik bilgi aityapisl olu~turan Devlet istatistik Enstitiisii tarafmdan TARiHi istatistikler'in sistematik bi<;imde sunumu, degeriendirilmesi ve yoruma yonelik olarak yaylmlanmasl toplumumuzun temel yapisml, birikimini ve gelecege yonelik potansiyelini olu~turma anlammda onem ta~lmaktadlr. TARiHi istatistikler Dizisi <;ah~malarmm ba~iattlmasma katktlarmdan dolayl Enstitiimiiz eski ba~kanlan OECD Nezdinde Tiirkiye Daimi Temsilcisi Biiyiikel<;i Saym Prof. Dr. Orhan GOVEKEN ito Hazine Mii~te~an Saym Prof. Dr. Mehmet KAYTAZ'a, Proje Yonetmeni Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, dizinin bu yaymim hazlrlayan Saym Prof. Dr. Tevfik Giiran'a, projeye desteklerinden dolayl Saym Prof. Dr. HaW inalcik'a, projeye katklda bulunan ve yaymm hazlrlanmasmda emegi ge<;en tiim Enstitii mensuplarma te~ekkiirlerimi iletirim. M. Slddlk ENSARi Devlet istatistik Enstitiisii Ba;;kam

4 i.;t'ldekiler TABLE OF CONTENTS _~ayfa Page Onsoz..... III Preface III Sunu~ (Prof. Dr. Orban Giivenen) vl1 Introduction (Professor Orhan Giivenen) VII Tarihi istatistikler Dizi Ba~larken (Prof. Dr. Halil inalclk)... Taribi istatistikler Dizi i~in Sunu~ (Prof. Dr. ~evket Pamuk) IX XIII As The Historical Statistics Series Begins (Professor Halil inalclk) Introduction to the Historical Statistics Series (Professor $evket Pamuk) IX XIII Onsoz XVlI Preface XVII ingilizce Ozet XXI Summary in English XXI Tablo Listesi XXV List of Tables XXV BolUm I Yirminci Yiizydda Tiirkiye TanmI Ozet Degerlendirme 1 3 Chapter I Agriculture in Twentieth Century Turkey A Summary Evaluation 1 3 BellUm II Osmanh Donemi Tarim SaYImlarl Ozet Degerlendirme Chapter II Agricultural Censuses in Ottoman during the Ottoman Period A Summary Evaluation Boliim III 1909 Tarim SaYlml SaYImInlO Cografi Kapsaml Chapter III The Agricultural Census of 1909 The Area Covered by the Census BOIiimIV 1913 Tarim SaYImI SaYlmInlO Cografi Kapsaml Chapter IV The Agricultural Census of 1913 The Area Covered by the Census Boliim V 1914 Tarim SaYIml SaYImIOIn Cografi Kapsaml Chapter V The Agricultural Census of 1914 The Area Covered by the Census Se~i1mi!j Kaynak~a 230 Selected Bibliography 230 V

5 StJNU~ "Sorsan giinlere adlmm Ne oldugunu bilmezler, Ve bilmezler yerim yurdum neresi?" Anadolu Seh:uklularl XII. YY. Anonim Sozlerin dunyasl insanlara binlerce yll bilgi ve duygu ta!jlldl. Saytlarm dunyasml algjamakta zorlamyoruz. SaYllar, matematik anlamda kaotik, karma!jllk ve beli.rsizligin yuksek oldugu yapllarda sozlerin tamamlaylclsl oldu hep. Sozlerin dunyasml sayllarm dunyasl ile tamamladlglmlzda bilim de, evren de, insanm oykusu de Kendi goreceliklerinde daha tutarh bir algtlamayi ve anlatlml getirirler. istatistik, uygulamasl bilgi muhendisligi olan bir temel bilimdir ve istatistik uretmek karanhga l!jllk goturmek kadar onurlu bir gorevdir. Zaman ve mekan dir:amiginde tarihler, buyuk olaslhkla, yeniden yazllacak ve -;ok farkh boyutlar, rlegerlendirmeler olacaktlr. Olaylarm tarihinden zihniyetlerin tarihine ve -;ogulcu bir zaman, mekan, insan dinamigi, yorumlamasma yonelmek, kultur ve uygarhklarm degerlendirilmesinde farkh boyutlar getirecektir. Tarihi istatistiklerin en buyuk katklsl, ge-;mi!jli daha iyi anlamaya -;ah!jllrken, bugunu daha saghkh yorumlamak, g('!ecegi daha az hatah du!jlunmek ve bilin-; uygarhgma getirecegi katma deger ollcaktlr. Bu du~tince ve hasretle, Devlet istatistik Enstitusu -;ah;;malarmm 1988 ytlmda, ;)ncelik ta;;lyan ti-; projesi: u-; ayhk milli gelir hesaplan, -;evre istatistikleri, uzun zaman serileri ve tarihi istatistikler olmu;;tur. Uzun zaman serheri ve tarihi istatistikler p!'ojesinin ilk urtinu Cumhuriyet donemini kapsayan ve 400 sayfayl a;;an "istatistik Gostergeler: " yaymmm matbu ve elektronik ortamda kullamma sunulmaslyla ger-;ekle;;ti. Bu -;ah;;ma, her yil guncelle;;tirilerek ve yeni serher ekjenerek matbu ve elektronik ortamda yaymlanmaktadlr. 20. yuzytl Turkiye istatistikleri ile ba;;layan bu -;ah!jlmalarm devaml 19. yuzyll ve diger yuzyillan kapsayan istatistik ve nicel bilgi te;;kil eden ara;;tlrmalarm yaymlanmasl ;;eklinde tasarlanml!jltlr. Turkiye'de kayit sistemleri ve istatistik onemli bir yer tutar; Kuzey Hindistan'da, iran'da, Sel-;uk doneminde, Osmanh imparatorlugunda kaylt sistemlerinin, ozellikle nilfus ve ziraatta olu!jlturuldugunu ve buyuk onem ta;;ldlgml biliyoruz. Osmanh "Nufus VII

6 ve Arazi Tahrir Defterleri" t;ok degerli kaylt ve bilgiler vermektedir. Macaristan'm ya da Musul'un kiit;ilk bir koyiinde kat; hane oldugu, ne kadar toprakta ne ekildigi, gelirin ve illkemiz ar~ivlerinde mevcut bu defterlerden ogreniyoruz. DiE'nin bu kapsamda da yapllacak ara~tlrmalara ve yaymlanmalarma gosterecegi katkl bilyilk bir hizmet olacaktlr. Devlet istatistik Enstitilsil'niln zaman dinamiginde atasl olan "Defterhane" 1389'da kurulmu~tur. Bu nedenle Enstitil giri~inde, "Devlet istatistik Enstitilsil Kurulu~ Tarihi 1926", "Defterhane Kurulu~ Tarihi: 1389" yazlhdlr. Mustafa Kemal'in armagam ve emaneti olan Devlet istatistik Enstitilsil mensubu olmaktan ve onun zaman it;inde kaynagl olan Defterhane'nin mensubu olmaktan onur duyduk hep. DiE "Harzemli Bilgisayar Merkezi", "Piri Reis Cografi Bilgi Sistemi Merkezi", "thug Bey Bilgi Sistemleri Merkezi" adlarmm kaynagl bu dil~ilnce, bilgi ve tarih bilinci hasretidir. <;:ok degerli tavsiyeleriyle t;ah~malanmlza gilt; veren, hocamlz Saym Prof. Dr. Halil inalcik'a, liltfedip Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticiligini kabul eden ve tilm t;ah~mada bilyilk emegi get;en Saym Prof. Dr. Sevket PAMUK'a, ara~tlrmalanyla projeye kattlan Saym Prof. Dr. Cern BEHAR, Saym Prof. Dr. Yavuz CEZAR, Saym Prof. Dr. Tevfik GORAN'a, bu ara~tlrmalarm devammda degerli destegini esirgemeyen DiE Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi'ye, Enstitil Ba~kan YardlmClSl Saym Silhendan EKNi'ye, Etild ve Analiz Subesi Mildilril Saym Serpil AYDEMiR'e, ~ube elemanlarmdan Saym Sule SbZER'e ve emegi ge<;en tilm Devlet istatistik Enstitilsil mensuplarma sayglyla minnet duygulanml iletmek isterim. Prof. Dr. Orhan GUVENEN VIII

7 TARiHi istatistikler Dizisi BA~LARKEN insan hayatl gibi milletlerin hayatl da bir deneyimler birikimidir. Bir toplumun temel yaplsml ve geli~me potansiyelini bu birikim belirler. Bir milletin nesnel varhgl, yani iizerinde ya~adlgl belli toprak part;asl, niifusu ve etnik yapisl, belli bir tarih siireei it;inde meydana gelmi~tir. (:evrenin toplum iizerinde ve toplumun t;evre iizerinde etkileri baklmmdan her toplum belli bir yapl ve belli geli~me egilimleri kazamr. Bu tarihi maddi ko~ullarla birlikte bir milletin kiiltiir yapisl da bir tarihi siireein iiriiniidiir. Yani bir milletin payla~ageldigi inant; sistemi, ortak davram~ bit;imleri onun nereye yoneleeegini belirler. Keza her toplum, siirekli degi~im it;indedir. fakat genel degi~im it;inde degi~meyen, dirent; gosteren, yava~ degi~en belli bit;imde yapllar ve kahplar vardlr. Degi~imi bilinc;le yonlendirmek isteyen dinamik toplumlarda get;mi~teki biitiin bu faktorleri, kahp ve yapdarl, rakama donii~tiiriilen objektif oh;iilerle saptamak hayati onem ta~lr. Mesela Anadolu'daki patriyarkal-patrilinial (ataerkil), toplum yaplsl Osmanh imparatorlugu'nun dikkatle izledigi aile tanmma dayanan C;ift hane sistemi dedigimiz belli bir tanm sisteminin sonueudur. Bugiin Tiirkiye'de insan ve toprak ili~kilerindeki yonlendirme politikalarmda, bu sistemin ozellikleri hakklyla bilindigi zaman isabetli kararlar ahnabilir. KIsaea soylemek gerekirse, bugiin tarih ilmi, toplum hayatml bir biitiin olarak ele almakta ve toplum hayatlyla ilgili ineelemeler iizerinde yogunla~ml~ bulunmaktadlr. Bugiinii anlamak, tarihi siireei anlamakla miimkiindiir. Bu sadeee ilmi merak konusu olarak anla~llmamahdlr. Toplumumuzun ilerleme politikalarmda bu bilginin pragmatik baklmdan onemi apktlr. Bilinmeyene eri~ebilmenin en emin yolu bilinenden hareket etmektir, bu da tarihin ve istatistik ilminin birlikte ineelenmesiyle miimkiindiir. Dogal olarak sorun,. Tiirk toplumunun get;mi~i iizerinde rakamlara dayanan ac;lk ve objektif bir bilgiye varmanm olaslhk dereeesidir. Gert;ekte, Osmanhlar geni~ bolgelere yayllml~ imparatorluklarlm slkl bir merkezi idare ve kontrol altmda tutabilmek it;in oldukc;a karma~lk saylm usulleri geli~tirmi~lerdir. Her gorevlinin gorev yaptlgl yeri, maa~ml ve gorevini saptamak ve degi~iklikleri izlemek it;in merkez ar~ivlerinde saklanan ayrmtlh listeler ve defterler diizenlemi~lerdir. Binleree ttmarlmm durumunu saptayan Miicmel Defter-i Hakani denilen defterler bu sistemin en belirgin bir ornegidir. Dbiir yandan klrsal boliimde, vergi yiikiimliileri it;in de Mufassal Defter-i Hakani'ler meydana getirilmi~tir. Bu defterlerde her vergi yiikiimliisiiniin tasarrufu altmdaki toprak miktarml saptayan ve t;e~itli vergi oranlartm belirleyen bilgiler sistematik bir bit;imde verilmi~tir. Mufassal defterler aym donemde Avrupa'da ve (:in'de vergi ve askerlik it;in diizenlenen istatistik listelerinden bazl baklmlardan daha ileri ve ayrmtilldlr. Bugiin ar~ivlerimizde saylsl IX

8 u.;bine yakla~an sancak mufassal defterleri nufus ve ekonomi baklmmdan en ayrmtlh, guvenilir kaynaklanmlzdlr. Bize kadar eri~ebilen en eski arnekleri 15. yuzytl ortalarma kadar inmektedir. Bununla birlikte, bu.;e~it defterlerin 14. yilzytl sonlarmda Ylldmm Beyazid ( ) daneminde duzenlendigine dair belgesel kamtlar vardlr. Bu defterleri meydana getirmek i.;in her sancakta yerinde saylmlar yapllmakta idi. Her sancak i.;in atanan bir yazici veya emin, yerinde dogrudan dogruya vergi yukumliilerini ve gorevlileri, eski defterler ve yerel belgelere gore teker teker denetler, sonra bu verileri yamndaki katip belli bir sistem i.;inde defter haline getirirdi. SaYlmdan ka~malarl anlemek, vergi miktanm en saghkh bi~imde saptamak i~in belli yantemler izlenmekteydi; arnegin, bir urunun Yllhk miktanm belirlemek i~in u~ Yllm ortalamasl ahmrdl. Kaylunun saylmdan ka~masma sebep olan sipahinin timan elinden ahmrdl. Baylece en kapsamh ve guvenilir sonu~lara varmaya ~ah~lhrdl ki, bu kapsamhbk ve dogruluk prensipleri bugun de istatistik ilminin temel prensipleridir. Ancak bu saylmlan, ger.;ek anlamda bugunku istatistiklerle azde~ saymak yanh~tlr. Cunku 0 danemlerde, dunyanm abur bolgelerinde oldugu gibi, Osmanh imparatorlugu'nda da bu gibi sapmlar belli ama~la, azellikle vergileme amaci ile yaplhrdl. Bununla beraber, bu tarihi saylmlardan bugunku istatistik verilerine en yakm sonu~lar elde etmek i~in bazl yantemleri uygulamak olasldlr. Osmanh saylm defterlerinde en anemli problemlerden biri ~udur: Burada, genellikle, ki~i yerine hane, yani geni~ aile birimi esas tutulur. Tahrir defterlerinde vergi yiikumlusu esas olarak hanedir. Vergi yukumlusu olarak evlenmemi~ erkekler ve dul kadmlar da saylm i~ine ahmr. Modern demografi biliminin metodlan kullamlarak bu saylmlardan ger~ek nufusu hesaplama giri~imleri yapllml:;;tlr. Vine niifus i~in cizye defterleri onemlidir; fakat burada da yalmz belli ya~a eri~mi~ erkekler listeye ahnml:;;tlr; kadmlar, ~ocuklar, hi~ kazancl olmayan ya~hlar ve ozel vergi bagl~lkhgl olanlar saylma almmaml:;;tlr. Nufus i~in oldugu gibi, ekonomik veriler i~in de azellikle mufassal tahrir defterleri son derece onemli kaynaklardlr. Ticari trafik ve ateki veriler saz konusu oldugunda, azellikle giimriik ruznamyc' defterleri, en ayrmtlh istatistik kaynaklarlmlz arasmdadlr. Bu defterlerde gumruge tabi e:;;yayl getiren gemi kaptanlan, tiiccarlar, getirdikleri mallarm men:;;ei, miktar ve degerleri kaylthdlr. En altta, alman gumriik miktan belirtilir. Ku:;;kusuz, ka~akphgm geni:;; boyutlara eri~tigi 0 danemler i~in bu istatistik verilerinin de hayli noksan oldugu meydandadlr. Dukkanlardan alman ihtisab resmini saptamak i~in ~ehir vp kasabalarda yaptlan dukkan saylmlan da ekonomi tarihi i~in kapsamh ve anemli kaynaklanmlz arasmdadlr. Baylece mesela, istanbul ve Bagdat'ta her esnafm dukkan saylsml olduk~a dogru bi~imde bilmekteyiz. Osmanh burokrasisi zaman zaman belli bir idari ihtiyacl kar~tlamak i.;in azel saylmlar da yapml:;;nr. Mesela, 1640 tarihinde ak~adaki enflasyon ve a:;;ln fiyat arn:;;lan kar:;;lsmda, pazardaki butiin mallarl kalite ve al~uleriyle fiyatlandlran narh defted.;ok anemli bir ekonomik belgedir. Bu arada ~ok anemli ba:;;ka bir dizi, Temettiiat defterleri istatistik ara:;;ttrmalarl i~in olaganustii bir anem ta:;;lmaktadlr. SaYlsl onbinleri a:;;an bu defterler, Tanzimat sonrasl donemde imparatorlugun buyiik bir balumunde vergi matrahl olarak koylunun elindeki butun maliai'm saylmlm i~ermektedir. Devlet istatistik Enstitiisu olaganustii bir anem ta:;;lyan bu tarihi verilerin sistematik bi~imde yaymlanmasml ele almakla, yalmz sosyal-ekonomik tarihimiz x

9 iizerinde birinci elden kaynak malzemesini ilmin hizmetine sunmakla kalmamakta, aym zamanda bu verileri bugiinkii istatistik verileri ile kar~tla~tlrarak Tiirk toplumunun uzun bir siirec;: ic;:in geli~im c;:izgisini ara~tlrma imkamm saglamaktadlr. Enstitii eski Ba~kam ve degerli bilim adaml Prof. Dr. Orhan GOVENEN'i bu onemli etkinlik alamm ac;:tlgl ic;:in ic;:tenlikle tebrik etmek odevimizdir. Enstitiiniin ~imdiki Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de destekleriyle c;:ah~malarm devamml ve geli~mesini saglaml~tlr. Tarihi istatistikler Dizisi'nin yoneticiligine degerli iktisat tarihc;:isi Prof. Dr. Sevket PAMUK'un sec;:ilmi~ olmasmm bu etkinligin ba~artya ula~masl ic;:in bir garanti sayllmasl gerektigini de ozellikle belirtmek isterim. Prof. Dr. Halil inalcik XI

10 TARiHi istatistikler Dizisi i<;::in SUNU~ Yapisal Donii~iimler ve Tarihi istatistikler Turkiye i~inde bulundugumuz yuzytlda ~ok hlzh demografik, iktisadi ve toplumsal geli~melere sahne olmu~tur. Bir ka~ temel gosterge ile ornekleyecek olursak, ulke nufusu 1920'lerin ortalarmda yakla~lk 13 milyondan 1994 ytlmda 60 milyona ula~ml~tlr. Nufus artl~lan yuzytlm ikinci yarlsmda hlzh bir i~ go~ ve kentle~meyi de beraberinde getirmi~tir. Kentli nufusun toplam i~indeki payi yiizde 20'lerden yuzde 60'lara pkml~tir. Son Yillarda nufusun artl~ oram ve ozellikle de dogurganhk oranmda gorulen du~u~ler, Turkiye'nin demografik ge~i~ surecini de yine hlzh bir bi~imde ya~adlgml gostermektedir. Turkiye ekonomisi de yuzyll boyunca klrsal alanlarda tarlmm aglr bastlgl yapllardan kentlerde sanayi ve hizmetlerin one ge~tigi yapilara ge~i~i ya~aml~, tanmm ekonomi i~indeki payi yuzytlm ba~larmda yuzde SO'lerden 1990'larda yuzde 15'e kadar gerilemi~tir. 1930'larm Dunya Bunahml ko~ullarmda devlet destegiyie ba~layan ve 1960'larda karma ekonomi ~er~evesinde yeni bir hamle yapan sanayile~me sureci, iktisadi buyiimeyi hlzlandlrml~, ancak hlzla artan kentli nufusa yeterli istihdam olanaklanm yaratamaml~tlr. Turkiye'nin dunya ekonomisi i~indeki yeri de yiizytl boyunca onemli degi~iklikler gostermi~tir. YuzYlhn ba~larmda serbest ticaret ko~ullarmda tanmsal mallar ihra~ eden ve mamul mallar ithal eden ekonomi modeli, 1930'lardan itibaren yerini i~ pazara yonelik sanayile~me stratejisine terk etmi~tir. 1960'h ve 1970'li yillarda sanayi uretimi hlzla artarken, Turkiye bu uretim kapasitesini dl~ pazarlara yoneltmekte gecikmi~tir. 1980'lerden itibaren sanayi urunleri ihracatl on plana ~lkarken, Avrupa'dan Orta Dogu, Karadeniz Bolgesi ve Orta Asya'ya kadar bolgesel pazarlarla daha fazla butunle~me hedeflenmektedir. Turkiye 21. yuzylla i~te bu hlzh donu~umlerin derin sancllanyla ve iktisadi, toplumsal, siyasal istikrar arayl~lan i~inde girmektedir. Demografi~ ve iktisadi donu~umler toplumsal yapilarda da onemli geli~meleri beraberinde getirmi~tir. Yuzylhn ba~mda nufusun yuzde 80'inin klrlarda ya~adlgl, tarim aglrhkh bir toplumdan, bugunun farkhla~ml~ ve uzmanla~ml~ yapllarma ge~i~ sureci, toplumsal ve siyasal yapilarda da onemli degi~ikliklere yol a~ml~tlr. Devletin i~eriginden toplumsal yapiiara, egitimden saghk hizmetlerine, sosyal guvenlikten kiilturel etkinliklere kadar pek ~ok alanda hem nitel hem de nicel olarak onemli geli~meler, ~e~itlilikler ve zenginlikler gorulmektedir. Bu geli~melerin onemli bir bolumunu istatistiksel diziler araclhglyla izlemek ve ol~mek mumkundur. XIII

11 Cumhuriyetin ilk Yillarmda, 1926'da kurulan Devlet istatistik Enstitilsil, 0 tarihten bu yana sozilnil ettigimiz donil~ilmleri daha iyi anlayabilmek amaclyla daha nitelikli ve daha geni~ kapsamh istatistiksel verilerin toplanmasma bilyilk onem vermi~tir. Bir nesil oncesiyle kar~lla~tmldlgmda bugiln nilfus, tanm, i~gilcil, ekonomi gibi temel konularm yamslra egitim, saghk, killtilr, c;evre, adalet, sosyal gilvenlik, enerji ve turizm gibi c;ok c;e~itli alanlarda toplanan ve yaymlanan istatistikler kapsam, c;e~itlilik ve gilvenilirlik baktmmdan onemli geli~meler gostermi~tir. Buna kar~lhk, Cumhuriyetin erken donemlerine ve ozellikle de Cumhuriyet Tilrkiyesi'nin devraldlgl demografik, iktisadi ve toplumsal yapllara ili~kin bilgilerimiz ve istatistiksel veri tabammlz son derece slmrh kalmaktadlr. Bu konularda yaymlanml~ verilerin de c;e~itli sorunlan bulunmaktadlr. Bugiln ara~ttrmacllar ve genel okurlar bu tarihi verileri kapsamlarml ve sakmcalanm yeterince anlayamadan ve degerlendiremeden kullanmak durumundadlrlar. Bu nedenle de ozellikle Cumhuriyet'in erken donemlerine ve 20. yiizyll oncesine ili~kin degerlendirme ve yorumlanmlz eksik ve yetersiz kalmaktadlr. Oysa toplumun ve ekonominin zaman ve mekan ic;inde silrekliligi vardlr. Dilnkil yapllar bugilnkilleri belirlemektedir. Gilnilmilze l~lk tutabilmek, 19. yilzylhn ve hatta daha oncesinin yapllarml daha iyi anlayabilmek ve onlarl daha geni~ bir c;erc;evede tartl~abilmekle milmkiln olacakttr. Cumhuriyet doneminin devraldlgl mirasl daha serinkanh olarak degerlendirebilmek ic;in, 19. yilzyllda Tanzimatla ba~latdan reform dalgalarmm sonuc;lanm ve ula~tlgl noktayl, ekonomide, toplumda ve devlet yaplsmda ortaya C;lkan geli~meleri, nicel ve nitel olarak daha iyi ol<;ebilmek ve anlayabilmek gerekmektedir. Boylece hem tarihi silreklilikler hem de kmlma ya da donilm noktalan daha saghkh bir bic;imde yorumlanabilecektir. Ayrlca Tilrkiye'nin uzun donemli geli~me C;izgisini ba~ka illkelerle birlikte kar~lla~tlrmah bir <;erc;evede incelemek milmkiln olacaktlr. Tarihi istatistiklerin derlenerek yaymlanmasl ve boylece hem gunumuzun donil~ilmlerinin daha iyi anla~dabilmesi hem de uluslararasl kar~tla~tlrmah c;ah~malara zemin hazlrlanmasl yalmzca Tilrkiye'ye ozgil bir gereksinim degildir. Ozellikle son otuz ytl ic;inde Batt Avrupa ve Kuzey Amerika'dan Latin Amerika ve Asya'ya kadar pek c;ok illkede, hem resmi istatistik kurumlarmm hem de ozel ara~tlrmactlarm giri~imleri sonucu, tarihi istatistikler derlenerek yaymlanmaya ba~laml~tlr. Bu yaymlar Amerika Birle~ik Devletleri'nde, Kanada'da, Avrupa'nm ve Latin Amerika'nm c;e~itli illkelerinde resmi istatistik kurumlarmm yaymlandlklart c;ah~malarla ba~laml~tlr. Daha sonra, 1960'lardan itibaren, tngiliz tarih<;i B.R. Mitchell'in once ingiltere, daha sonra Avrupa ve nihayet Afrika ve Asya illkelerinin tarihi istatistikleri ilzerine yaymlandlgl ciltler, bilim dilnyasmda bilyilk yankdar uyandlrml~ ve kar~lla~ttrmah tarihi c;ah~malar ic;in c;ok onemli bir olanak yaratml~tlr. Tilrkiye'de de tarihi istatistiklerin derlenmesine yonelik uzun donemli c;ah~malarm ba~latllmasl, hem gilnilmilzdeki hem de yakm gec;mi~teki geli~meleri anlamaya c;ah~an bilimsel c;abalara yeni bir soluk kazandlracaktlr. Kaldl ki, 20. yiizyll XIV

12 oncesinde c;e~itli konularda veri dizilerinin olu~turulmasl ve saklanmasl surecinde Osmanh devletinin c;ok istisnai bir yeri vardlr. Yuzylliar boyu geni~ bir cografyayi yoneten merkeziyetc;i Osmanh burokrasisinin, 16. yuzylldan ve hatta daha oncesinden ba~layarak kaylt tutmaya ve saymaya buyuk onem verdigi bilinmektedir. Toplanan verilerin bir bolumunu bugun Osmanh ar~ivlerinden saglamak mumkundur. AYrlca, 19. yuzyllda yapllan saylmlarm ve derlenen istatistiklerin bir bolumu de eski harflerle yaymlanml~ olarak c;e~itli kutuphanelerde bulunmaktadlr. Bu verilerin gozden gec;irildikten sonra Osmanh uzmanlan dl~mdaki ara~tlrmacllarm kullammma sunulmasl buyuk yararlar saglayacaktlr. i~te bu nedenlerle Devlet istatistik Enstitusu, "Tarihi istatistikler Dizisi" adl altmda yeni bir yaym dizisi ba~latarak, yakm gec;mi~imize ili~kin istatistiksel verileri ara~tlrmacllarm ve genel okurlarm kullammma sunmaya karar vermi~tir. Dizinin ilk a~amasmda Cumhuriyet Turkiyesi'nin devraldlgl toplumsal ve iktisadi yapllara ili~kin istatistiksel tablonun daha aynntlh ve daha yeterli bir bic;imde ortaya konulmasl hedeflenmektedir. Bu amac;la 19. yuzylldaki toplumsal ve iktisadi tablonun en onemli temel ta~larlm olu~turan nufus, tanm, maliye ve dl~ ticaret istatistikleri, hem genel okurlarm hem de ara~tlrmacllarm yararlanabilecekleri bic;imde derlenmektedir. Herbiri kendi konusunun uzmam bir ara~tlrmacmm yonetiminde ve disiplinlerarasl bir yakla~lmla yuriitiilmekte olan bu c;ah~malar, ayrl ciltler halinde yaymlanacaktlr. Tarihi Verilerin Sorunlan Tarihi dizilerin toplanml~ ve hatta resmi kurumlar tarafmdan yaymlanml~ olmasl, ne yazlk ki, bu verilerin kolayhkla ve guvenle kullamlabilecekleri anlamma gelmiyor. B.R. Mitchell'in lsrarla vurguladlgl gibi, devletlerin 20. yuzytl oncesinde topladlklarl veriler, c;agda!ii anlayl$ ve yontemlerle degil, esas olarak vergi toplama ve askere alma amac;larlyla toplanmaktaydl. Bu dar yakla~lm, hem toplanan verilerin kapsamml hem de veri toplama tekniklerini kac;lmlmaz olarak etkilemi~tir. AYrlca, 20. yuzyll oncesinde teknolojik ve idari etkinligin c;ok slmrh oldugunu, devletlerin veri toplama surecinde buyiik sorunlarla ve yetersizliklerle kar~l kar$lya kaldlklarml da hatlrlamak gerekmektedir. Bunlarm yamslra, siyasal kaygllar da, 20. yiizyll oncesinde yaymlanan resmi istatistikleri etkileyebilmekte, bunlarm guvenirliklerine golge du~urebilmekteydi. Smlrh amac;lar ve yetersiz tekniklerle toplanan bu verileri c;agda$ anlamda istatistikler olarak kabul etmek mumkun degildir. Osmanh devletinin topladlgl ve yaymladlgl istatistiksel dizilerin, bu egilimlerin dl~mda kaldlgml soyleyebilmek zordur. Nitekim, son ytllarda yaymlanan pek c;ok ara~tlrma ve monografta nufus saylmlarmdan butc;elere, tarlmsal uretim verilerinden dl~ ticaret ve egitime kadar elimizdeki Osmanh verilerinin C;e$itli sorunlarl, eksikleri ve sakmcalarl ayrmtlh olarak tartl$llmaktadlr. Osmanh verilerini kullamrken ortaya 9lkan bir diger sorun da hem ulke smlrlarmm hem de ulke ic;indeki idari bolumlerin Cumhuriyet donemindeki smlrlara gore onemli fark1thklar gostermesidir. Bu sorunlar Osmanh verileriyle Cumhuriyet verilerini biraraya getirerek basit diziler olu~turmamn zorluklanna i$aret etmektedir. xv

13 Cagda~ ama<;larla ve tekniklerle derlenen istatistiklerle kar~lla~tmldlgmda, eldeki tarihi verilerin yetersiz kaldlgl gorulmektedir. Ote yandan, hatah ve sorunlu verilerin bir kez yaymlandlktan sonra zaman i<;inde nasil kahclhk kazandlklan ve daha sonra tamiri <;ok zor ve hatta imkanslz bazl yanh~hklara yol a<;abildikleri de bilinmektedir. Bu durumda eldeki tarihi malzemeyi ele~tirel bir suzge<;ten ge<;irmeden yaymlamak, kabul edilebilir bir yakla~lm olmayacaktlr. Bu nedenle, "Tarihi istatistikler Dizisi" <;er<;evesinde yaymlanacak <;ah~malarda, eldeki verileri basit diziler halinde sunmak yerine, daha zor ancak bilimsel a<;ldan daha saghkh gorulen bir yontem kullanmaya karar verildi. Eldeki tarihi malzemeye mumkun oldugu kadar ele~tirel yakla~arak, bu malzeme, kendi i<; tutarslzhklarl mumkun oldugu ol<;ude ayjklandlktan sonra, verilerin kapsamlan, toplanma yontemleri, sorunlarl ve guvenilirlik dereceleri tarti~llarak yaymlanacaktlr. Diziyi yuruten uzmanlar olarak hedefimiz, eldeki tarihi malzemeyi dikkatle suzge<;ten ge<;irdikten sonra, <;agda~ anlayl~a en yakm ve <;agda~ istatistiklerle kar~lla~tlrllabilecek diziler olu~turmaktadlr. Ancak, gosterecegimiz tum titizlik ve ozene kar~m, daha farkh ama<;larla ve anlayl~larla toplanan bu verileri, yuzyihmlzm <;agda~ anlayl~ ve yontemleriyle derlenen dizileriyle kar~tla~tlrmak ve onlarla birlikte kullanabilmek kolay olmayacaktlr. Bu nedenle, sundugumuz tarihi verileri kullanacak ara~tlrmacllarm, uzun donemli kar~tla~tlrmalar yaparken, iki tiir veri arasmdaki ama<;, kapsam ve teknik farklarml dikkate almalan gerekecektir. Yaymlanan verilerin bu konulardaki nicel malzemeyi tuketmedigini de ozellikle belirtelim. Bu ciltlerdeki malzemenin otesine ge<;erek daha farkh veya daha ayrmtlh diziler olu~turmak mumkundur. Ornegin; daha ku<;uk idari birimler duzeyinde verilere ula~mak isteyen ara~tlrmactlar, yaymlanmaml~ ar~iv malzemelerini veya eski harflerle yaymlanml~ <;ah~malan kullanabileceklerdir. Daha ayrmttll <;ah~malar yapmak isteyen ara~tlrmactlar i<;in, her cildin sonunda bir kaynak<;a yer almaktadlr. Devlet istatistik Enstitusu eski Ba~kam Prof. Dr. Orhan GDVENEN bu dizinin en erken a~amalarmdan itibaren bizleri cesaretlendirdi ve destekledi. Devlet istatistik Enstitiisu Ba~kam Saym Mehmet Slddlk ENSARi de yardlmlanm esirgemeyerek dizinin devamml sagladl ytlmm Nisan aymda Devlet istatistik Enstitiisu'nde duzenlenen Tarihi istatistikler Semineri'ne kattlan Prof. Dr. Tuncer BULUTAY, Mehmet GENC, Prof. Dr. Halil inalcik, Prof. Dr. ilber ORTAYLI, Prof. Dr. Halil SAHiLLiOGLU, Prof. Dr. Yalpn TUNCER ile DiE <;ah~anlan degerli goru~ ve ele~tirileriyle bu diziye onemli katkllarda bulundular. Bu sunu~un yazlh~l slrasmda, Tarihi istatistikler Dizisi i<;in ayrl ayn ciltler hazlrlamakta olan <;ah~ma arkada~larlm Prof. Dr. Cem BEHAR, Prof. Dr. Yavuz CEZAR ve Prof. Dr. Tevfik GORAN'm goru~lerinden de yararlandlm. Kendilerine te~ekkur ederim. "Tarihi istatistikler Dizisi" <;er<;evesinde yaymlanan/yaymlanacak ciltlerin bugunku Turkiye'nin yapdarmm ve donu~umlerinin daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacagml umuyor. tum okurlara ve ara~tlrmacllara yararh olmasml diliyoruz. Prof. Dr. ~evket PAMUK Tarihi istatistikler Dizisi Yoneticisi XVI

14 ONSOZ 1923 sonrasi Ttirkiye ekonomisinin yaplsmda ve performansmda gortilen geli~meler, imparatorluk doneminden devralman mirasla yakmdan alakahdlr. imparatorluk doneminden yeterli bir smai miras kalmadlgl bilinmektedir. Bu ytizden yeni devletin, sava~ doneminde onemli ol~tide tahribata ugraml~ olsa da ekonomik geli~mesi i~in dayanabilecegi temel, devraldlgl zlrai kaynaklardl. Bu tanmsal kapasitenin, Cumhuriyet donemi Ttirkiye'sinin ekonomik imkanlarmm degerlendirilmesinin temel kriterlerinden birini olu~turdugu muhakkaktlr. Bu onemine ragmen imparatorlugun son doneminin zlrai potansiyeli hakkmda bilgilerimiz son derece smlrhdlr. Bu smlrhhgm temel sebeplerinden birisi ve belki de en onemlisi de iktisadi tarih ara!;'tlrmalarmm vazge~ilmez on ko~ullarmdan olan yeterli, gtivenilir ve amaca uygun istatistik bilgilerin bulunmayl~ldlr. Ger~ekten Osmanh tarlmlyla ilgili olarak yapllan ara~tlrmalarda yer alan istatistik bilgiler son derece azdlr. Mevcut veriler de, degerlendirilerek sunulmu~ olmasl nedeniyle ba!;'ka bir sosyal bilimcinin ama~larma ~ogu kez uygun dti~memektedir. Bu yuzden Osmanh tarimlyla ilgili istatistik bilgilere gerek duyan sosyalbilimcilerin dogrudan Osmanhca kaynaklara ba~vurmaktan ba~ka se~enekleri yoktur. Oysa her sosyalbilimcinin Osmanhca kaynaklarl okuma ve degerlendirme imkam bulunmadlgl gibi, Osmanhca kaynaklara ula~abilen sosyalbilimcilerin bile tarim istatistiklerini kullanma konusunda kaqllla~acagi pek~ok teknik zorluk bulunmaktadlr. ilk olarak ozellikle bolgeler itibariyle zlrai ol~tilerin farkh olmasl nedeniyle, verilen miktarlarm giintimtiz ol~tilerine donti~ttiriilmesi i~in uzun hesaplamalar yaptlmasl gereklidir. ikinci onemli gti~ltik, istatistiklerin dtizenlendigi donem itibariyle imparatorluk slmrlarmm ve idari boliimlenmesinin Cumhuriyet donemiyle gosterdigi farkhhklarmyarattlgl problemlerin ~oztimlenmesidir. Bunun i~in verilerin idari birimler dtizeyinde ele almarak bugtinkti Ttirkiye smlrlarml kapsayacak ~ekilde yeniden dtizenlenmesine ihtiya~ vardlr. Aynca ula~llacak sonu~larm saghkh olmasi a~lsmdan istatistiklerdeki hata paylarmm kar!;'lla~tlrmalar yapllarak degerlendirilmesi ve eksikliklerin tahminler yoluyla tamamlanmasi yine uzman ~ah~masml gerektiren hususlardlr. Bu nedenle Ttirkiye tarlmmm Cumhuriyet donemide iktisadi ve sosyal yaplsmda ve performansmda gortilen degi~meleri, imparatorlugun son donem tarimlyla baglantlh olarak dinamik bir tahlil ~er~evesinde ele almak isteyen ve Osmanhca kaynaklardan dogrudan yararlanma imkanmdan yoksun olan sosyalbilimcilere, Osmanh tarim istatistiklerinin temel verilerinin sunulmasl bilimsel bir zorunluluktur. XVII

15 i;;te 9ah;;mamn amacl, bu eksikligi gidermek ve Cumhuriyet donemi Tiirkiye tanmml tarihsel baglanttianyla birlikte ele almak isteyen sosyalbilimcilere Osmanh doneminde diizenlenmi;; tanmla ilgili istatistik bilgileri, belirtilen problemleri a;;arak kolayhkla yararlamlabilecek bir kaynak halinde sunmakttr, Cumhuriyet oncesi Tiirkiye tanmlyla ilgili tarim istatistik verilerin derlenmesine bir ilk adlm olarak dii;;iiniilen bu 9ah;;maya, kapsam olarak yirminci yiizytl ba;;larmda yaymlanan resmi tanm istatistikleri almml;;tlr. Osmanh tanmmmperformansmda ve yaplsmda uzun donemde ortaya 91kan degi;;melerin a91klanmasma imkan verecek tarim veriler, hi9 ;;iiphesiz bunlardan ibaret degildir. Ancak yirminci yiizyll oncesine ait tiim verilerin ortak yonii, tarim istatistigi ozelligi ta;;lmamalartdlr. Onbe;;, onaltt ve onyedinci yiizyiuarm tapu tahrirleri, ondokuzuncu yiizytlm temettliat tahrirleri gibi biiyiik defter gruplan ile zlrai vergilerle ilgili 90k ge;;itli mali kayltlarda ve mahalli salnamelerde yeralan bilgiler Osmanh tanmmdaki degi;;melerin anla;;llmasl ve a9lklanmasmda kullamlabilecek 90k onemli istatistiksel veri tabanlan olu;;turabilecek niteliklere sahip bulunmakla birlikte, homojen ve sistematik toplamlara donii;;tiiriilebilmeleri 90k saylda uzmanm Yillanm alacak uzun 9ah;;malara ihtiya9 gostermektedir. Bu gerekge ile bu oncii 9all!~ma, Osmanh doneminde yaymlanan ilk modern tanm istatistikleri ile smlrlandlnlml;;tlr. Qah;;mada 1909, 1913 ve 1914 Yillan i9in diizenlenen tarim saylmlan yer almaktadlr tanm istatistigi, Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti tarafmdan yaymlanan ilk tanm istatistigidir. imparatorlugu Avrupa boliimiindeki topraklan i9m 1907 ytlma, Asya ve Afrika boliimiindeki topraklar i9in de 1909 ydma ait verileri kapsamak iizere ayn ciltler halinde yaymlanml;;tlr. istatistikte yer alan verilerin derlenmesi amaclyla tiim kazalara formlar gonderilmi;; ve bu formlarm 90gunlugu ticaret odalarl ile belediye meclislerince, bir boliimii ise mal, tapu ve niifus memurlarmdan olu;;an komisyonlar tarafmdan doldurulmu;;tur. istenen bilgilerin formlara doldurulmasmda kazanm mal, tapu ve ozellikle de vergi kayltlarmdan biiyiik ol9iide yararlamlmlf?tlr tanm saylml cogran alan itibariyle 1913 ve 1914 tanm istatistiklerine gore daha geni;; bir alam kapsamaktadlr. Kars bolgesi ile Anadolu'da birka9 kazanm dl;;mda tiim Tiirkiye'ye ait veriler istatistikte yeralmaktadlr. Bu istatistigin giri;; boliimiinde yeralan a91klamalarda belirtildigine gore; diger iilkelerde tarim istatistiklerinin diizenlenmesinde izlenen yontemden farkh olarak ekili arazi miktarl yerine gayri-san iiretimden alman o~iir vergisine dayamlarak once iiretim miktarlarmm, daha sonra ekili arazi miktarlarmm tahmini yapllml;;tlr. Bu yiizden istatistiklerde iiretim miktarlarl ile ilgili rakamlarm, muhtemelen % 25-30'lara varan oranda daha diif?iik gosterilmif? olan ekili arazi miktarlarma gore daha saghkh veriler olarak goriilmesi gerektigi ve bir iyi iiriin yilt olmamasma ragmen zirai verim diizeyinin oldugundan 90k daha yiiksek goriindiigii ifade edilmektedir ve 1914 tanm istatistiklerinde yontemle ilgili bir a91klama yer almaml;;tlr istatistigi Kars bolgesine ek olarak Agn, Erzincan, Erzurum, Hakkari, Mu;;, Siirt XVIII

16 iiretim bolgelerini kapsamamaktadlr tarim istatistiginde ise bunlara ek olarak Adana, Bingol, Bitlis, kel, Sanhurfa ve Van iiretim bolgeleri ile ilgili veriler bulunmamaktadlr. Her iie; istatistikte de zirai iiriinlerin iiretim miktarlan kile veya klyye olarak verilmi~, aynca mahalll kilenin istanbul kilesi ile kae; klyye oldugu belirtilmi~tir. Kile olarak ifade edilen veriler, once klyyeye e;evrilmi~tir. Klyye olarak ifade edilen rakamlarm Kg'a e;evrilmesinde 1 klyye=1.283 gr., alan ole;iileri e;evrilirken 1 doniim=919,3 m 2 ve 1 hektar=10.88 doniim olarak ahnml~tlr. <;ah~ma kapsammda degerlendirilen tarim istatistiklerinin orijinal ba~hklan ~u ~ekildedir: 1 Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti istatistik idaresi, 1323 (1907) Senesi Avrupa-i Osmani Ziraat istatistigidir, istanbul, 1326, s. 2- Orman ve Meadin ve Ziraat Nezareti Kalem-i Mahsus Miidiiriyeti istatistik Subesi, 1325 (1909) Senesi Asya ve Afrika-i Osmani Ziraat istatistigidir, 1327, istanbul, s. 3- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi, Memalik-i Osmaniyyenin 1329 (1913) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir. 1332, istanbul, 747 s. 4- Ziraat ve Ticaret Nezareti istatistik Umumi idaresi, Memalik-i Osmaniyyenin 1330 (1914) Senesine Mahsus Ziraat istatistigidir, 1335, istanbul, 1051 s. <;ah~mada tanm istatistiklerinde verilen rakamlar, aglrhklarla ilgili olanlarl dl~mda aynen verilmi~tir. Ancak belirgin baslm hatalan ile verimlilik diizeyleri ortalamalardan c;ok biiyiik sapmalar gosteren slmrh saylda veri, ekim alanlan ya da iiretim rakamlan degi~tirilerek diizeltilme yoluna gidilmi~tir. Bu slmrh degi~iklik dl~mda verilerin tartl~llmasi ve degerlendirilmesine doniik bir e;aba gosterilmemi~tir. <;ah~manm Osmanh tanmmdaki degi~melerin ac;lklanmasma doniik yorum ve analizler yapmak gibi bir amacl da bulunmamaktadlr. <;ah~maya cografi kapsam olarak bugiinkii Tiirkiye slmrlan esas ahnml~tlr. Uretim bolgelerinin diizenlenmesinde Cumhuriyet donemi tarim istatistikleri ile kurulacak baglantllara imkan verilmesine gayret edilmi~tir. Ancak istatistiklerin hie;birisi bugiinkii Tiirkiye smlrlarma tekabiil eden alanm tiimiinii kapsamadlgl gibi, olu~turulan iiretim bolgelerinin de Cumhuriyet donemi tanm istatistiklerinde yer alan idari birimlerle tam olarak ortii~tiigii soylenemez. istatistiklerde yeralan veriler, esas itibariyle yetersiz tekniklerle toplanml~ birer tahmin niteligindedir. Derlenen bilgiler, Osmanh tanmmm performansml ve yapisal ozelliklerini tiim yonleriyle degerlendirmeye imkan verecek kapsam ve nitelikte olmaktan uzaktlr. Cografi alan ve idari birimler itibariyle istatistikler arasmda onemli farkhhklar bulunmaktadlr. Bu nedenle verileri kullanacak sosyalbilimcilerin, toplam rakamlarm kar~ila~tlnlmasmda kapsamla ilgili farkhhklan ve verilerin ic;erdigi yetersizlikleri mutlaka dikkate almalan gerekmektedir. Prof. Dr. Tevfik GURAN

17 SUMMARY IN ENGLISH The performance of the Turkish economy as well as the structural changes it experienced during the twentieth century have been closely related to the legacy ofthe Ottoman period. Since industrial development had been very limited during the Ottoman period, the new nation state had to rely, for its economic development, on the agricultural resources inherited from the Ottoman era. Despite its importance, however, our knowledge about the agricultural potential and resources of the late Ottoman period has been very limited. Perhaps the most important reason for this deficiency has been the unavailability of reliable statistical information, one ofthe most important preconditions for research in economic history. This volume presents for the first time in modern Turkish the detailed results of the Ottoman Agricultural Censuses of 1909,1913 and 1914 for the areas within the present day borders of Turkey. The first modern agricultural census of the Ottoman period was undertaken in 1907 for the European provinces and in 1909 for the Asian and African provinces. These volumes were then published separately. For the compilation of the statistical information published in these volumes, detailed questionaires were sent to each county (kaza) and most of the forms were then completed by the local chambers of commerce and the administrative councils in the provinces. The rest ofthe forms were completed by the governmental commissions in each locality. The Agricultural Census of 1909 covered a larger geographical area in comparison to the Censuses of 1913 and \Vith the exception ofthe Kars region and a few countries, all areas within the present day borders of Turkey were covered by this Census. The introductory section ofthe 1909 Census explains that unlike the agricultural censuses of most other countries in the modern era, the Ottoman production levels were estimated first on the basis of the tithe (6~iir) revenues and the cultivated areas were estimated afterwards. For this reason, the Census argued, the production figures of that volume should be considered as more reliable in comparison to the figures for cultivated area which may have been underestimated by as much as 25 to 30 percent. Similar explanations were not provided by the Agricultural Censuses of 1913 and In addition to Kars, the census of 1913 did not cover the areas ofagn, Erzincan, Erzurum, Hakkari, Mu~ and Siirt in Eastern Anatolia. The census of 1914 excluded, in addition to these areas, Adana, Bingol, Bitlis, i<;el, Urfa and Van. XXI

18 Of the three Ottoman Censuses, the production and yield per unit area figures of the 1913 and 1914 Censuses appear rather inflated. For this reason, it will be safer to use the 1909 Census as the basis for the state of overall agricultural production and yields in the Ottoman lands on the eve of World \Var 1. Chapters I and II of the present volume provide a summary ofthe results ofthese Censuses and compare them with the basic trends of agricultural development in Turkey during the twentieth century. For the reason cited in the previous paragraph, the 1909 Census was accepted as the benchmark year for Ottoman agriculture in the late Ottoman period. In addition to 1909, , 1965 and the most recent year of 1994 were also chosen as benchmark years for this long term comparison. A comparison of the 1909 census with the agricultural statistics of shows that, total area of cultivation is very close in the two periods at 5.7 and 6.1 million hectares, respectively. However, when we take into account the Census explanation that the area under cultivation in 1909 may have been underestimated by as much as 25 to 30 percent, then it becomes apparent that there occurred significant declines in area under cultivation due to the loss ofhuman lives and animals during the period of wars from 1912 through 1922 as a result, the pre-world War I levels of cultivation may have been reached only during the 1930's. In contrast, total area under cultivation increased by about 2.5 times between and As Turkish agriculture reached its extensive frontier in the mid-1960's, area under cultivation began to increase only slowly, from 15 million hectares in 1965 to 19 million hectares in The available figures also make it possible to follow the long term structural changes in Turkish agriculture. At the beginning ofthe twentieth century, 90 percent of the total area under cultivation was set aside for cereals. During the course of the century, this share steadily declined to 75 percent in Total area under cultivation ofwheat, the most important single crop, increased from about 2.5 million hectares at the beginning of the century to 10 million hectares by The available figures also point to large decreases in cereals output in the early years of the Republic in comparison with the Ottoman period. In contrast, there occurred small increases in the production levels ofpulses and industrial crops in these early years. Tptal output of wheat increased from 3.5 million at the beginning of the century tons to 2.4 tons in and then to 8.5 million tons in 1965 and 17.5 million tons in The increases in the output ofsome other crops were much more dramatic. Sugar beet production increased from only 30 thousand tons in 1909 to 110 thousand tons in to 13 million tons in 1994, a 433 fold increase and potatoes from 40 thousand tons at the beginning ofthe century to 100 thousand tons in and to 4.3 million tons in 1994, a 108 fold increase. As for the yields per unit area, a comparison of the statistics for the Ottoman and Republican periods indicate that, after an upward adjustment of 25 to 30 percent is made in the Ottoman area under cultivation figures for the year 1909, the yields ofthe Ottoman period are roughly comparable with the yields ofthe early Republican years. XXII

19 In contrast, there occurred some increases in yields after 1930 and these increases accelerated after 1965, especially in cereals, with the shift in Turkish agriculture from extensive to intensive farming and the growing use of new inputs, including fertilizers and high yielding varieties of seeds. After these summary comparisons, Chapters III, IV and V of this volume present detailed results of the Ottoman Censuses of 1909,1913 and 1914 respectively. XXIII

20 TABLO LtSTESt Tabla ~ LIST OF TABLES Tables Page 1. 1 Sec;ilmi~ taria tiriinlerinin ekili~ alanlari, Sec;ilmi~ tarla tiriinlerinin tiretim ve miktan, Sec;ilmi~ tarla tiriinlerinin verimi, ~e~itli tilkelerde hazl taria tiriinierinin verimliliklen, " Me:yve tiretimi (miktar), "..., BaZI tiriinlerin tiretim ve miktarl, Hayvan saydan, Sec;ilmi~ taria tiriinlerinin ekili~, tiretim ve verimi, Sec;iImi~ taria tiriinierinin ekili~, tiretim ve verimi, 1913,...,..., Sec;ilmi~ tarla tiriinlerinin ekili~, tiretim ve verimi, ,...,..., ~e~itli tiriinlerin ekili~ alanlan, Meyve iiretimi, Hayvan saylsl, Bazl tiriinlenn tiretim ve miktari, " BaZI tiriinlerin tiretim ve degen, Tarlmsal tiretim ve degen, Ekili ve toplam arazi, Ntifus, ekili arazi ve tarim i~letmelerinin hti}iikltigti, ,...,.., Selected cereals; area sown, Selected cereals; production (quantities), Selected cereals; yields, Yields of selected cereals in some countries, Fruit production (quantities), Some products; productions (quantities), Number of livestock by type, Selected cereals; area sown, production and yields, 1909, Selected cereals; area sown, production and yields, Selected cereals; area sown, production and yields, 1914, Selected products; area sown, Fruit production, Number of livestock by type, Some products; production (quantities), Some products; production (values), Agricultural production (values), Total and cultivated area, Population, cultivated area and size of holdings, xxv

21 Tablo ~ Tables Page 3. 3 Talullarm ekili~i, Cereals; area sown, Talul iiretim miktan, Cereals; production (quantities), Talul iiretim degeri, Cereals; production (values), Talul fiyatlan, Cereals; price, Talullann verimi, Cereals; yield, Baklagiller ve koklii bitkile Pulses and tuber crops; area rin ekili~i, sown, Baklagil ve koklii bitki iiretim 3. 9 Pulses and tuber crops; promiktan, duction (quantities), Baklagil ve koklii bitki iiretim 3.10 Pulses and tuber crops; prodegeri, duction (values), Baklagil ve koklii bitki fiyat Pulses and tuber crops; lan, price, Baklagiller ve koklii bitkile Pulses and tuber crops; yield, rin verimi, Baklagiller ve koklii bitkile Pulses and tuber crops; area rin ekili~i, sown, Smru bitki iiretim miktan, 3.14 Industrial crops; production (quantities), Smru bitki iiretim degeri, 3.15 Industrial crops; production (values), Smru bitki fiyatlan, Industrial crops; price, Smru bitkilerin verimi, Industrial crops; yield, Meyve iiretim miktan, Fruit production (quantities), Meyve iiretim degeri, Fruit production (values), Meyve fiyatlan, Fruit prices, Zeytincilik, Olive production, Bagclhk, Grape education, ipekbocekc;iligi, Sericulture, Arlclhk, Apiculture, Kiimes hayvanclhgl, Poultry, Cinsine gore hayvan sayisl, 3.26 Number of livestock by type, Hayvan iiriinleri iiretim mik Animal products; production tan, (quantities), Hayvan iiriinleri iiretim de Animal products; production geri, (values), Hayvan iiriinleri fiyatlan, 3.29 Animal products; price, Talullann ekili~i, Cereals; area sown, XXVI

22 Tablo 4. 2 Talul iiretim miktan, Talul iiretim degeri, Talul fiyatlan, Talullann verimi, Baklagillerin ekili~i, Baklagil iiretim miktarl, Baklagil iiretim degeri, Baklagil fiyatlan, Baklagillerin verimi, Koklii bitkilerin ekili~i, Koklii bitki iiretim miktan, Koklii bitki iiretim degeri, Koklii bitki fiyatlan, Koklii bitkilerin verimi, Smai bitkilerin ekili~i, Smai bitki iiretim miktan, Smai bitki iiretim degeri, Smai bitki fiyatlan, Smai bitkilerin verimi, Meyveiiretimmiktan, Meyve iiretim degeri, Meyve fiyatlan, Zeytincilik, Bagclhk,' ipekbocek~iligi, Giilciiliik, Anclhk, Cinslerine gore hayvan sayi- Sl, Hayvan iiriinleri iiretim miktan, Hayvan iiriinleri iiretim degeri, Tables 4. 2 Cereals; production (quantities), Cereals; production (values), Cereals; price, Cereals; yield, Pulses; area sown, Pulses; production (quantities), Pulses; production (values), Pulses; price, Pulses; yield, Tuber crops; area sown, Tuber crops; production (quantities), Tuber crops; production (values), Tuber crops; price, Tuber crops; yield, Industrial crops; area sown, Industrial crops; production (quantities), Industrial crops; production (values), Industrial crops; price, Industrial crops; yield, Fruit production (quantities), Fruit production (values), Fruit prices, Olive production, Grape production, Sericulture, Rose production, Apiculture, 1913." Number of livestock by type, Animal products; production (quantities), Animal products; production (values), XXVII