ĠRAN IN BAĞIMSIZLIĞININ CURZON A TESLĠM EDĠLMESĠ: 1919 ĠNGĠLTERE-ĠRAN ANLAġMASI VE SADRAZAM HASAN VUSÛK

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, terature and History of Turkish or Turkic, p TURKEY ĠRAN IN BAĞIMSIZLIĞININ CURZON A TESLĠM EDĠLMESĠ: 1919 ĠNGĠLTERE-ĠRAN ANLAġMASI VE SADRAZAM HASAN VUSÛK Yılmaz KARADENİZ * ÖZET İran, Birinci Dünya Savaşı öncesinde tarafsız kalacağını ilan ettiği halde, İngiltere ve onun elde ettiği bir grup devlet adamı tarafından savaşın içerisine çekilmiştir. Savaş sırasında toprakları İngiltere ve Rusya nın işgaline uğramış, genç nüfusunun büyük bir kısmını kaybetmiş, siyasi ve ekonomik olarak yıpratılmıştır. Savaştan sonra devreye giren İngiliz diplomasisi, İran ın sulh konferansına dâhil olmasını ve diğer devletlere derdini anlatmasını engelleyerek kendilerine mahkûm olmasını sağlamıştır. İran ın petrolleri ve yer altı zenginliklerini başkalarına kaptırmak istemeyen Curzon, sadrazam Vusukuddevle ve bazı bakanları rüşvet ile elde ederek istediği şekilde bir anlaşmayı imzalatmıştır. Anlaşma ile cömertçe vaat edilen mali yardımları vermemiş, aksine İran maliyesinin tamamını kontrol altına almıştır. İngiltere den istediği rüşveti ve borç parayı alan tecrübesiz şah ise olaylara müdahale etmekte aciz kalmıştır. Anahtar Kelimeler: İran, Vusukuddevle, İngiltere, Curzon, Nüfuz HANDOVER OF IRAN S INDEPENDENCE TO CURZON: 1919 ENGLAND-IRAN TREATY AND HASAN VUSUK (VUSUKUDDAVLA) ABSTRACT Iran declared its neutrality before the First World War, but went into war due to England s and some of governors efforts who belonged to England. During the war Iran whose lands invaded by England and Russia, lost most of its young population, and weaken politically and economically. English diplomacy which prevented Iran to enter the peace treaty agreement meeting prevented it revealing its right to other countries which caused in long term Iran, dependent on England. Curzon, who wanted Iran s groundwater resources and petroleum for England only, bribed grand vizier Vusukuddavla and some ministers and made a treaty with Iran. Generous offers included in treaty were not given to Iran but caused to take control over Iran s treasury. Inexperienced shah who got bribe and debt from England was not good on taking interventions. Key Words: Iran, Vusukuddavla, England, Curzon, Influence * Yrd. Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi Eğitim Fakültesi. El-mek: yilmazkaradeniz44@hotmail.com

2 1012 Yılmaz KARADENİZ Giriş Atlas Okyanusu havzasındaki gücün taraftarları, batı değerleri ismiyle bir mefhumu icat ettiler. Saygı ve tahammülü, kardeşlik ve şahsi özgürlüğün şartı saydılar. Korkarım ki bu görüş fazlasıyla tarihin dışındadır. Eğer Avrupa yı diğer kıtalarla karşılaştırırsak, batıdan işkence görmüş ve horlanmış izlerle dolu kıtalar çıkacaktır. Avrupa nın bu konudaki geçmişi, Müslüman Hindu ve Çinlilere göre daha karanlıktır. Yok, eğer batı bunun dışında daha büyük iddiada bulunuyorsa o zaman bu değerler ahlaki değildir. Belki ilim ve fen ile ilgilidir. (Bertrand Arthur William Russell) 1 Ġngiliz filozof Russell ( ), savaģa karģı olduğunu bu sözleri ile açıklarken, aynı zamanda Ġngiltere baģta olmak üzere batılı devletlerin sömürgecilik uğruna döktükleri kan ve gözyaģını da vurgulamıģtır. Ġnsan hakları ve Ģahsi özgürlükten bahseden batının, bunu pratikte uygulamaya koymadığını söylemiģtir. 2 Gerçekten de batı medeniyetinin mümessili olduğunu söyleyen devletler, keģfettikleri yeni coğrafyaların medeniyetlerini talan ettikleri gibi insanlarını da katletmiģlerdir. XIX. asırdan sonra sömürgecilik ve talan etme Ģekli değiģmiģ, kendi masaları baģında oturarak baģka milletlere ait olan zenginlikleri paylaģma planları yapmıģlardır. Daha sonra binlerce ve bazen de milyonlarca insanın kanı, bu yapılan planlar uğruna akıtılmıģtır. XX. asırda Ortadoğu ve Osmanlı Devleti nin hâkim olduğu topraklardaki zenginlikler için organize edilen I. Dünya SavaĢı, geride milyonlarca ölü, sakat ve aç insan bırakmıģtır. Bu savaģta, Ġngiliz diplomasisinin derin köklerinden yansıyan ve pratiğe dökülen planlar, Avrupa dan Hindistan a kadar olan coğrafyayı felakete sürüklemiģtir. Ġngiltere, hâkimiyetinin devamı için yeni devletçikler ihdas etmiģtir. SavaĢın baģında tarafsız kalacağını ilan eden Ġran ı iģgal ederek savaģ kurallarını ve insani değerleri hiçe saymıģtır. 3 Ġran, yılları arasında Rus ve Ġngiliz ordularının savaģ alanı haline gelmiģ, Hazar kıyılarından Basra Körfezi ne kadar olan toprakları Ġngiltere nin iģgaline uğramıģtır. SavaĢtan dolayı Ġran ın ziraî faaliyetleri ve yerli sanayi üretimi durmuģtur. Halk, bu süre içerisinde ziraî tohumları yemek zorunda kalmıģ, topraklara ekilecek tohum kalmayınca kıtlık baģlamıģtır. 4 Bu dönemde Ġran da görevli olan Ġngiliz subay Forbes, Ġran da halkın iskelete döndüğünü, yiyecek bulamadığını, hastalık ve açlıktan toplu ölümlerin olduğunu kaydetmiģtir. Forbes, KirmanĢah a giderken yol kenarında çoğu çocuk ve kadın olmak üzere yirmi yedi ceset gördüğünü yazmıģtır. 5 Aynı Ģekilde Kazvin de savaģ sonrası ortaya çıkan hastalık ve açlıktan halkın telef olduğunu, adeta cehennem gibi bir manzara gördüğünü, kendisinin bundan çok etkilendiğini ve insanlığından utandığını söylemiģtir. 6 Russell in dediği gibi, batıdan iģkence görmüģ ve horlanmıģ izlerle dolu kıtalara Ġran da eklenmiģtir. Curzon, savaģtan sonraki durumdan tatmin olmayacak, Ġran halkına ait 1 Bkz. Seyyid Taki Nasır, Ġran der Berhured-i ba Ġstiʻmargirân ez Ağaz-ı Kacariye ta MeĢrutiyet, Tehran 1363, s Bertrand Arthur William Russell ( ), I. Dünya Savaşı nın sonunda, savaş karşıtlığından dolayı Trinity Üniversitesi ndeki görevinden alınarak hapse atılmıştır. Yaklaşık beş ay hapiste kalmıştır. Bkz. Richard Rempel (1979). From Imperialism to Free Trade: Couturat, Halevy and Russell s First Crusade, Journal of the History of Ideas, University of Pennsylvania Press 1979, s ; Louise Cripps Samoiloff, Memories and Commentaries, Associated University Presses 1997, s. 19. Avrupa devletlerinin şark siyaseti için bkz. Norman Harris, Europe and the East, Cambridge Ali Ekber Velayeti, Tarih-i Revabıt-ı Harici-i Ġran, Tehran 1374, s. 50. Ayrıca bkz. Henri Hauser, Hitoire diplomatique de l Eurpe, Paris Nikki Keddie, The Cambrıdge Hıstory of Iran, From Nadır Shah to the Islamıc Republıc, Volume VII, Cambridge University Press 2008, s Francis Forbes-Leith, Hatırat-ı MübaĢir-i Ġngiliz Serdar-ı Ekrem (terc. Hüseyin Ebu Turabiyan), Tehran 1366, s F. Forbes-Leith, age, s. 18

3 İran ın Bağımsızlığının Curzon a 1013 olan bütün zenginleri ele geçirmek için hileli diplomasi ve rüģvete baģvuracaktır. RüĢvete tevessül eden baģbakan Vusukuddevle ve arkadaģları, Ġran ı Ġngiliz hariciyesinin kapısında Curzon a teslim edeceklerdir. Ġngiltere, Napolyon un 18 Haziran 1815 te Waterloo da yenilmesinden sonra gözünü Osmanlı ve Ġran topraklarına dikmeye baģlamıģtı. Avusturya yı yanına aldıktan sonra Viyana da bir kongre tertipleyerek Avrupa ya yeni bir Ģekil verilmiģti Bu tarihten sonra Ortadoğu daki Osmanlı ve Ġran topraklarını hedef almıģtı. Avrupa da Fransa nın mevcut sınırlarına çekilmesini sağlayan Ġngiltere, 1870 ten itibaren Almanya ile açıktan mücadeleye baģlamıģtı de Fransa nın yenilgisiyle neticelenen Fransa-Almanya SavaĢı nda müdahil olmuģ, bu savaģ ile Almanya nın önüne uğraģacağı ve uğraģırken de güçten düģeceği bir mesele koymuģtu. Bir yandan da Almanya nın Rusya ile yapacağı muhtemel bir ittifaka karģı Ġngiliz diplomasisi devreye sokulmuģtu. Uzakdoğu ve Hindistan yönündeki Rus yayılmasını, 1902 de Japonya ya yardım ederek 1905 te Rusya nın yenilmesini sağlayarak halletmiģti. Japon yenilgisinden sonra Rusya nın içte ihtilal ile uğraģması, Ġngiltere yi rahatlatmıģtı de Almanya nın Rusya ile muhtemel ittifakının önlenmesi için iki devletin düģman ettirilmesini, Rusya DıĢiĢleri Bakanı Iswolski yi masada hile diplomasisi ile yendikten sonra imzalattığı anlaģma ile sağlamıģtı. 7 AnlaĢmayı Rusya nın Ġran a sarkmasını engelleyen sigorta olarak görmüģtü. Ġngiltere, bütün bu diplomatik manevralar ile Rusya ve Fransa yı kendi tarafına çektikten sonra Ġran ve Osmanlı toprakları üzerindeki emellerini gerçekleģtirecek savaģı tatbikat sahasına koymuģtu. Ġran, savaģ öncesinde tarafsız kaldığı halde topraklarını iģgal ederek yeni sömürge alanlarına dâhil ettirmeye baģlamıģtı. 8 Ġngiltere, I. Dünya SavaĢı öncesinde dünyanın dörtte birini sömürgeleģtirmiģti. Ancak Avrupa da birliğini 1871 de tamamlayan Almanya nın elinde böyle bir imkân bulunmamaktaydı. 9 Almanya, Ortadoğu ve Hindistan güzergâhı üzerindeki Ġran ve Osmanlı topraklarında Ġngiltere nin çıkarlarına ortak olmak istiyordu. Ġngiltere, Almanya nın muhtemel yayılmasına karģı önce Fransa yı 1904 te imzaladığı anlaģma ile yanına çekti. Arkasından Rusya ile kendisi arasında arabulucu olmasını istedi de Rusya ya Ġran ın kuzeyini ve Osmanlı boğazlarını vaat ederek yanına çekti. Bundan sonra Almanya ile mücadele etmeye baģladı. ĠĢte bu mücadeleden doğan savaģ, Avrupa da baģladıktan sonra çok kısa bir süre sonra toprakları paylaģılmak istenen Ġran ve Osmanlı sınırlarına dayandı. Ġran, savaģın baģında tarafsızlığını ilan ettiyse de toprakları Ġngiltere ve Rusya nın iģgaline uğradı. Rus general Baratov komutasındaki ordular Ġsfahan a kadar ilerledi. Ġngiliz orduları ise doğuda ve güneyden Ġran ın içerilerine doğru ilerledi. Her iki devlet, 1907 deki anlaģma ile kendilerine ayırdıkları bölgeleri iģgale baģladı. Ruslar kuzeyden, Ġngilizler ise güneyden ilerleyerek ara bölge olarak tayin ettikleri Tahran a dayanmıģlardı. 10 I. Dünya SavaĢı öncesinde Ġran tahtına Kaçar hanedanının çocuk yaģtaki Ģehzadesi Ahmed ġah geçmiģti. SavaĢın baģlamasından kısa bir süre önce Ġran tarihinde diplomat-ı mekkâr yani hilekâr diplomat olarak bilinen Ebul Kasım Han (Nasırülmülk), saltanat naipliğinden ayrılarak ülke dıģına gitti. Saltanat naibinin o dönemdeki siyasi Ģartlara ve dıģ müdahalelere yenildiği için Ġran dan ayrılmak zorunda kaldığından bahsedilse de bu doğru değildi. Oxford da okuduğu sırada Curzon un yanında yetiģmesi ve dolayısıyla Ġngiliz diplomasisinin savaģtan sonra Ġran da yapmak istediklerine vakıf biri olarak kendisinin ön plana çıkmasını istemiyordu. Ġran halkının göstereceği 7 Iswolski için bkz. Alexander Petrowitsch Iswolski, Memories, Paris 1923; Friedrich Stieve, Der Diplomatische Schriftwechsel Iswolskis , Berlin Ruhullah K. Ramazani, The Foreign Policy of Ġran, , Virginia 1966, s Ayrıca bkz. P. Avery-H. Sabahi, British Policy in Persia, , London1990; Cyrus Ghani, Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Rule, London, Kamuran Fani, Cengha-yı Cihani-i Evvel ve Dovvum, Tehran 1377, s Kamuran Fani, age, s. 21

4 1014 Yılmaz KARADENİZ tepkiyi düģünerek ülkesinin menfaatini Ġngilizlere teslim eden olarak bilinmek istememiģti. Tecrübesiz Ģahın baģına gelecek olanları tahmin edip çıkıģ yolunu Avrupa da bulmuģtu. 11 Ġngiltere ve Rusya nın Ġran a müdahalelerinin iyice arttığı sırada Rus askerleri, Kazvin ve Tebriz de halktan vergi adı altında zorla para toplamaya, Azerbaycan da Meclis-i ġura-yı Milli ye üye seçilenlerin meclis çalıģmalarına katılmalarını engellemeye baģlamıģlardı. Ġngilizler ise Ġran a verdikleri borç paraya karģılık BuĢehr gümrüklerine el koymuģlardı. 12 Ġran ın içerisine düģmüģ olduğu bu iç karıģıklık ve yabancı müdahalesi, Ģahsi menfaat peģinde olan bazı siyasilerin iģine yarıyordu. Ġngiltere nin eliyle elde ettikleri paraları ve mevkileri, kendi milli menfaatlerine tercih ediyorlardı. Bu durum iģgale ve sömürüye karģı direnmede tek parçalılığı zedeliyor, Ġngiltere ve Rusya nın hareket alanlarını geniģletiyordu. Ġran için tek olumlu Ģey, bu iki devletin Ġran zenginlikleri üzerinde rekabet halinde olmalarıydı. 13 Ġngiltere ve Rusya dan alınan borçlara karģılık verilen imtiyazlar ile devletin milli gelirlerinin ipotek altına alınması birlikte gerçekleģmiģtir. Ġçteki siyasi kararlarda kanunun gücü ve merkezin ağırlığı zahiri olup hiçbir yaptırımı kalmamıģtır. Tahran daki Ġngiliz elçiliğinden Tavenli, Ġngiltere DıĢiĢleri Bakanı Edward Grey e 5 Aralık 1912 de gönderdiği telgrafta Ġran daki durumu Ģöyle bildirmiģtir; Dışişleri Bakanı dün demiryolu imtiyazını vereceğine dair bana söz verdi. Büyük cenapları bana verdiği bilgide, eğer iki devlet (Londra hükümeti yardım ederse) kabinenin yenilenmesine rıza gösterirlerse söz verilen bütün imtiyazların verileceğine dair teminat verecektir. 14 Ġran da iki sömürgeci devletten Ġngiltere ve Rusya nın ticari, iktisadi ve siyasi rekabetlerinin boyutu alabildiğince geniģlemiģti. Rusya, Ġran ın kuzeyinden güneye doğru yayılmak ve Basra Körfezi ndeki ticari havzaya ulaģmak istiyordu. Ancak 1907 de Ġngiltere nin oyununa gelmiģti. Bu tarihte Ġngiltere ile imzaladığı anlaģma ile Basra Körfezi ne kadar Ġran ın bütün güney bölgelerinin Ġngiltere nüfuzunda olduğunu kabul etmiģti. Ġngiltere, savaģtan önce Rusya nın güney ve doğu istikametindeki muhtemel yayılmasının önünü kapatmıģtı. Terenzıo; İran, İngiltere için Hindistan ın önündeki zincirin sağlam halkalarından bir bölgedir demek suretiyle Ġran ın önemini belirtmiģtir. 15 I. Dünya SavaĢı öncesinde siyasi ve iktisadi durumu iyice zayıflamıģ olan Ġran ın savaģacak gücü kalmamıģtı. Ġngiltere, siyasi otoriteyi yıprattıktan sonra aldığı ekonomik imtiyazlar ve verdiği borç paralarla nüfuzunu arttırmıģtı. Hablel Metin gazetesi müdürü Müeyyedü l-ġslâm KaĢani, devlet ricali içinde tarafsızlıktan yana olanların çoğunlukta olduğunu söylemiģti. KaĢani ye göre devlet ricalinden bir kısmı Ġngiltere-Rusya rekabetinden istifade etmeyi düģünüyorlardı. 16 Bunlar sömürgeciliğe karģı uyanıģın halk nezdinde yaygınlaģtırılarak bağımsızlığa dönüģtürülmesini hedefliyorlardı Bakır Akili, Ruz-u ġümar-ı Tarih-i Ġran ez MeĢruta ta Ġnkılâb-ı Ġslâmi I, Tehran 1369, s. 71. Ayrıca bkz. Muhammed Taki Bahar, Tarih-i Muhtasar-ı Ehzab-ı Siyasi III, Tehran 1357, s. 13. Ahmed Ali Sipihr, Nasırülmülk ün savaşın sonuna doğru ülkeyi terk ettiğini kaydetmiştir. Bkz. Ahmed Ali Sipihr (Müverihüddevle), Ġran der Ceng-i Buzurg ( ), Tehran 1336, s Ahmed A. Sipihr, age, s Seyyid Hasan Takizâde, Hitabe, Tehran 1338, s Ahmed Beşiri, Kitab-ı Abi, GüzareĢha-yı Mahremane-i Vezaret-e Umur-u Hariciye-i Ġngiliz Derbare-i MeĢruta-ı Ġran VIII, Tehran 1369, s Pio Carlo Terenzıo, Rekabet-i Rus ve Ġngiliz der Ġran ve Afganistan (terc. Abbas Azerin), Tehran 1359, s Ahmed A. Siphr, age, s İran ın I. Dünya Savaşı nda tarafsız kalması ile ilgili bkz. Nikki Keddie, age, s Ruzname-i Hablel-Metin, Şumare VIII, 4 Şaban 1334

5 İran ın Bağımsızlığının Curzon a 1015 Ġngiltere DıĢiĢleri Bakanı Grey, devlet ricalinin bu tutumunun, yani Rusya ile Ġngiltere arasındaki rekabetten faydalanma siyasetinin farkındaydı. Bu fırsatı da vermek istemiyordu. Zaten Ġran ın güneyini ve petrol bölgelerini daha önce Rusya ile yaptıkları anlaģma ile kendi nüfuzlarına ayırmıģlardı. Onun için Ġngiltere-Rusya rekabetinin olması artık mümkün değildi. Ġngiltere, devlet ricalinden bir kısmını para ve rüģvet ile elde etmiģti. Grey, o dönemde Ġran için Ģunları söylemiģti; İran, İngiltere ile Rusya nın anlaşmasını istemiyordu. Geçmişte iki devlet arasındaki husumetten, kendisinin rahat bir nefes alacağı yol arıyordu. 18 Olson, I. Dünya SavaĢı öncesinde Ġran-Ġngiltere iliģkilerini anlatırken, Ġran da değiģen on altı hükümetin yabancıların nüfuzuyla iģbaģına getirildiğinden bahsederek iç istikrarsızlığın boyutlarını ortaya koymuģtur. 19 SavaĢ öncesindeki Ġran diplomasisini ise Ģöyle açıklamıģtır; İran hükümetinin savaş zamanındaki siyaseti, tarafsız kalarak yabancı güçleri ülkeden çıkarmaktı. O zaman borç paraya olan şiddetli ihtiyaç yüzünden tarafsızlık bir mana ifade etmedi. Çaresizce moratoryumu ve güneyde polis teşkilatının kurulmasını kabul etti. İran daha sonra İngiltere ile anlaşma imzalayarak (Rusya sahneden çekilmişti) bağımsızlığını kabul ettirmeye çalıştı. 20 Seyyid Ziyaeddin, Rad gazetesindeki müģahedelerinde Ġran ın savaģta tarafsız kalmaması gerektiğini söylemiģtir. 21 Ġngiltere, I. Dünya SavaĢı nın sonlarına doğru Rusya nın BolĢevik ihtilali ile savaģtan çekildiği, Almanya ve Osmanlı Devleti nin yenilgi emareleri gösterdiği sırada Ġran ı tamamıyla nüfuzuna alma siyasetini uygulamaya koymuģtur. SavaĢın sona erdiği 1918 de Ġran tahtında oturan Ahmed ġah ve sadrazam Necef Kuli Han Bahtiyari nin siyasi yetersizlikleri Ġngiliz diplomasisinin iģine yaramıģtır. 22 Ahmed ġah, Tahran daki Ġngiliz elçi Marling ile görüģtükten hemen sonra sadrazamı görevden almıģ, yerine Ġngilizlere yakınlığı ile bilinen Ahmed Kavam ın kardeģi Mirza Hasan Vusuk (Vusukuddevle) yi 1918 de hükümetin baģına getirmiģtir. 23 Ġngiltere, Ģahın bu icraatına karģılık aylık tümen rüģvet vermeyi taahhüt etmiģtir. 24 Ġngiltere, Vusukuddevle nin hükümetin baģına getirilmesinden birkaç hafta sonra Charles Marling Ġran elçiliğinden alarak yerine Percy Zachariah Cox u ( ) tayin etmiģtir. Vusukuddevle, kendisini hükümetin baģına getiren Marling ve diğer Ġngiliz görevliler onuruna bir akģam ziyafeti tertip etmiģtir. Ġkinci gün ise bu defa Adliye Bakanı Nusretuddevle Firuz, Marling ve yeni tayin edilen Cox, onuruna baģka bir ziyafet vererek Ģükranlarını sunmuģtur Ali Vusuk, Çhar Fasl der Tefennon-u Tarih, Tehran 1361, s William J. Olson, Çegûnegi Tekvin-i Karadad-ı 1919 İngiliz ve İran (terc. Şihin Ahmedi), Tarih-i Muasır-ı Ġran III, Tehran 1370, s. 71. Ayrıca bkz. W. J. Olson, Anglo Iranian Relations During World War One, London Mansure İttihadiye, Ehzab-ı Siyasi der Meclis-i Sovvum, Tehran 1371, s Ruzname-i Rad, Şumare 46, 13 Safer Muhammed Taki Bahar, Tarih-i Muhtasar-ı Ehzab-ı Siyasi-i Ġran I, Tehran 1357, s. 38. Cevad Şeyhülislâmi, Ahmed Şah ın anlaşmaya olan muhalefetinin, saltanattan indirilme tehdidine kadar sürdüğünü, şahı tehditten sonra anlaşmanın imzalanması için acele ettirdiğini söylemiştir. Bkz. Mecelle-i Yağma, Sayı: 28, Şumara 1, Ferverdin Fuad Arinpor, Ġnkılâb-ı FeramuĢĢude, Tehran 1376, s. 468; Denis Write, Ġraniyan der Meyan-ı Ġngilizha (terc. Menuçehr Tahirniya), Tehran 1367, s İstidlal-ı Mahremane Vezaret-i Umur-u Hariciye-i Britania Derbare-i Karardad-ı 1919 İran ve İngiliz için bkz. Muhammed Cevad Şeyhülislâmi, Sima-yı Ahmed ġah Kacar, Tehran Ahmed A. Sipihr, age, s Percy Cox için bkz. John Townsend, Proconsul to the Middle East: Sir Percy Cox and the End of Empire, London 2010

6 1016 Yılmaz KARADENİZ Vusukuddevle, hükümetin baģına getirildikten sonra ilk iģ olarak Ġsveçli komutan Stahl ın idaresindeki kuvvetlerle isyanları bastırmaya çalıģtı. 26 Çünkü isyanlar sebebiyle Ġsfahan, Yezd, KaĢan, Kirman ve Gülpayegan da emniyet kalmamıģtı. Ġngilizlerin yardımıyla buralarda emniyeti sağlamaya çalıģıyordu. Bir yandan da Ġngiltere nin istediği Ģekilde iç düzenlemelere gidiyordu. Bu sırada Paris teki Versay Sarayı nda toplanan Ġtilaf devletleri, Ġngiltere nin öncülüğünde savaģ sonrası düzenlemeleri görüģüyorlarıd. 27 Vusukuddevle, DıĢiĢleri Bakanı Ali Kuli Ensari baģkanlığındaki Ġran heyetini Paris e gönderdi Kasım1919 da Ġran ın Paris ve Londra elçiliklerine bilgi vererek heyet için hazırlık yapılmasını istedi. 29 Ġran heyeti Fransa ya vardıktan sonra heyetin baģkanı olan Ali Kuli Ensari, 21 Ocak1919 da Ġran ın isteklerini hukuki zemine oturtarak konferans sekreterliğine teslim etti. Ġran heyeti, Mart 1919 da konferansın üç oturumunda Ġran ın uğradığı zararı ve buna karģılık talepleri anlattı. Ali Kuli Ensari, Ġngiltere den baģka Fransa ve Amerika dıģiģleri bakanları ile görüģüp savaģ sebebiyle karģı karģıya kaldıkları tahribatı anlatmaya çalıģtı. Ancak bütün bu giriģimler Curzon tarafından engellendi. Ġran ı tamamıyla nüfuzuna almak isteyen Curzon, Fransa ve Amerika temsilcilerinin iģe müdahil olmalarını engelledi. 30 Fransa ve Amerika dıģiģlerine, Ġran ın savaģta tarafız kaldığını ve dolayısıyla konferansa katılamayacağını iddia etmeye baģladı. 31 Amerika DıĢiĢleri Bakanı George Lansing, Ġran heyetinin konferansa dâhil olmasını istediyse de Curzon engelini aģamadı. 32 Vusukuddevle, Ġran ı Ġngiliz hariciyesinin kapısında teslim etmeye doğru götürürken, kuzeyde ve özellikle Gilan da Küçük Han Cengeli nin isyanı Ģiddetleniyordu. 33 Muhammed 26 Komite-i Mocazaat, sosyalist lider İhsanullah Han idaresinde terör faaliyetlerini yürütmüştür. İhsanullah Han, daha sonra Küçük Han Cengeli ye katılmıştır. Bkz İbrahim Fahrai, Serdar Cengel, Tehran Ali E. Velayeti, age, s Abdurrıza H. Mehdevi, age, s Ġsnad-ı Veezaret-i Umur-u Hariciye, Poşe: 25, Cozvedan I (1298) 30 Ali E. Velayeti, age, s Ġsnad-ı Vezaret-i Umur-u Hariciye, Poşe: 25, Cozvedan I (1298) 32 Ali E. Velayeti, age, s Reşt şehrindeki meşrutiyet taraftarları meşrutiyetin ilanından önce Tahran da Meclis-i İttihad isimli teşkilatı kurmuşlardır. Teşkilat kendi içerisinde fedailer oluşturarak silahlı eylemlerde bulunmaya başlamıştır. Küçük Han Cengeli de o sıralarda bunlara intisap etmiş ve 1875 te Türkmen sahrasında Muhammed Ali Şah taraftarlarıyla çarpışmışlardır. Cengeli, burada yaralandıktan sonra Badkûbe de bir hastaneye götürülmüştür. Bkz. Said Merağayi, Ruzname-i Ġrade-i Azerbaycan, Tehran de İttihad-ı İslâm kurulmasından sonra Meclis-i İttihad lağvedilmiştir. İttihad-ı İslâm, Reşt te on yedi kişiden oluşan bir ekiple kurulmuştur. Teşkilatın en önemli üyelerini ruhaniler oluşturmuştur. Bkz. Ruzname-i Cengel, Şumare: V, 21 Şevval Teşkilatın amacı, başlangıçta İslâm ın İran a hâkim olması olarak açıklanmıştır. Cengeli de teşkilatın başkanlığını uhdesine almıştır. İran ın kuzeyi Rus işgaline uğrayınca fedai grubu Ruslara karşı savaşmış, cemiyetin idari ve askeri teşkilatı kurularak mücadeleye devam edilmiştir. Cengeli, burada Meramnâme yayınlayarak teşkilatın amacını, işçilerin refahı, halka eşit hukuk dağıtmak, sömürgeci devletlerden İngiltere ve Rusya ile savaşmak şeklinde açıklamıştır. İttihad-ı İslâm, daha sonra Komite-i İttihad-ı İslâm ismini almıştır. Cengeli, bu cemiyetin de başkanı olmuştur. Cemiyet, bünyesine yirmi yedi üye katarak Gilan, Mazenderan, Tarem, Astara, Taleş, Kecur ve Tenkaben i nüfuzu altına almıştır. Bundan sonra Nühzet-i Cengel veya Hizb-i Cengel isimleriyle anılmaya başlanmıştır. Bkz. Gulam Rıza Verheram, Nizam-ı Siyasi ve Ġçtimai-i Ġran der Asr-ı Kacar, Tehran 1367, s Cemiyetin fedai grubu, 1881 de Reşt yolunda İngilizlerin kontrolündeki birkaç önemli mevziyi ele geçirmiştir. Rus komutan Picharov, Mayıs 1881 de Enzeli yoluyla Badkûbe ye gitmek isteyen İngiliz general Dunstrewille ile anlaştığı sırada, İngiliz savaş uçakları İttihad-ı İslâm a karşı harekete geçmişlerdir. Bkz. Dunstrewille, Hatırat-ı Dunstrewille (terc. Hüseyin Ensari), Tehran 1358, s Cengeli hareketi bir süre sonra Almanya dan da destek görmüştür. I. Dünya Savaşı nın devam ettiği 1917 de Rusya da iktidarı ele geçiren bolşevikler, Cengeli ile yakınlaştıktan sonra kendi görevlilerini göndermeye başlamışlardır. Bkz. M. S. İvanev, Ġnkılâb-ı MeĢrutiyet-i Ġran (terc. Azer Tebrizi), Tehran 1357, s. 120.

7 İran ın Bağımsızlığının Curzon a 1017 Tedyen, elçi olarak Cengeli ye gönderilerek silahlı adamlarını teslim etmesi istendi. Ancak Cengeli nin cevabı olumsuz oldu. 18 ġubat 1919 da TimurtaĢ komutasındaki birlikler Cengeli üzerine gönderilirken, Rus komutan Starolesky idaresindeki kazak kuvvetleri de Gilan a gönderildi. ReĢt te yapılan mücadelede Cengeli nin yenilgiye uğratılmasında Ġngiliz askerleri de görev aldı. 34 Tahran daki kazak birlikleri komutanı Cengeli ye teslim olması için bir mektup göndermiģse de olumlu bir cevap alamadı. Cengeli, ormanlık alana sığınarak isyana devam etti. 35 Ġran, Küçük Han Cengeli nin baģlattığı isyan hareketinde ekonomik olarak büyük sıkıntılar çektiği gibi askeri olarak yıpranmıģtı. Bunu fırsat bilen Ġngilizler, anlaģma müzakerelerinde Ġran da iç karıģıklıkları önleyecek güçlü bir ordunun kendileri tarafından kurulabileceğini söylemeye baģlamıģlardı İngiltere-İran Anlaşması ve Sadrazam Hasan Vusuk Ġngiltere DıĢiĢleri Bakanı Lord Curzon, savaģ devam ettiği sırada Ġran ile anlaģma fikrini kendi hükümetine izah ederken, Ġran ın stratejik konumunun Hindistan için öneminden bahsetmiģ, Ġran ın iç karıģıklığı ve Almanya nın cihad çağrısını Ġngilizlerin Ortadoğu daki menfaatleri için tehlikeli olduğunu söylemiģti. 37 I. Dünya SavaĢı nın kendi lehlerine sona erdiğini anlatırken de Ģu sözleri sarf etmiģti; Ne mutlu ki Alman tehlikesi faaliyete geçmedi. İngiltere nin savaştaki zaferinden sonra İngiltere-İran ilişkilerinde yeni bir dönem başlamıştır. 38 Curzon, savaģın sona ermesinden sonraki ortamı Ġngiltere nin Ġran daki menfaatleri ve Hindistan ın güvenliği için bulunmaz bir fırsat olarak görmüģtü. Ġran ın savaģ sırasında iç karıģıklığa sürüklenmesini, arzularına kavuģma yöntemi olarak görmüģ, içteki karıģıklık ve düzensizliği halletme bahanesiyle askeri iģgali gerçekleģtirmeyi hedeflemiģti. Ġran da Ġngilizlere bağlı bir ordu kurulduktan sonra tesis edilecek demiryolu ve telgraf hatlarıyla Hindistan a kadar irtibatı sağlamayı düģünmüģtü. 39 Ġngiltere nin XIX. asırdaki en önemli meselelerinden birisi de Ġran üzerinden Hindistan a kadar bir telgraf hattı tesis etmekti. Bunu Hindistan ın savunması için elzem görüyordu. Ġran ın güçlü olduğu dönemlerde Hindistan ın emniyetini yerli aģiretlerle anlaģmada buluyordu. Rusya gibi baģka devletlerin bunları Hindistan a karģı kullanmamaları için uğraģıyordu. Ancak Ġran ın zayıf düģtüğü ve Rus tehlikesinin arttığı XIX. asrın sonunda siyaset değiģikliğine giderek iç karıģıklık ve iktisadi bunalımı kendi lehinde kullanmaya baģladı. Salisbury ve diğer Ġngiliz siyasetçiler, Ġran ı ekonomik bunalıma sürükledikten sonra borç para vermek suretiyle imtiyaz vermeye zorlamıģlardı. Bir yandan da Rusya, Fransa ve Almanya gibi bölgede etkili olabilecek devletleri bertaraf etmeye çalıģmıģlardı de Rusya nın elini ve ayağını bağlayarak kendi taraflarına çekmeyi baģarmıģlardı. Grey, Rusya ile imzaladıkları bu anlaģma ile doğu meselesini hallettiklerini, Ġran daki Ġngiliz menfaatlerini tahkim ettiklerini söylüyordu. Ancak I. Dünya SavaĢı nın baģlarında bazı Ġranlıların Osmanlı Devleti ve Almanya ile birlikte hareket etmeyi savunmaları Ġngiliz diplomatları endiģelendiriyordu. Ortadoğu ve Ġran daki sınırların emniyetini, Rusya nın tehlike 34 Ġsnad-ı Vezaret-i Umur-u Hariciye, Poşe: 25, Cozvedan: II (1298) 35 Mirza Küçük Han Cengeli İsyanı nda yer alan Dr. Haşmet, Lahican da iken Nizam-ı Milli isimli yüz kişilik silahlı grubuyla teslim olmuştur. Küçük Han Cengeli nin teslim olması için kendisinden aracılık yapması istenince kuşkuya düşüp tekrar isyana kalkışmıştır. Dr. Haşmet, 4 Nisan 1882 de yakalanarak idam edilmiştir. Bkz. Mecelle-i Handeniha ve YaddaĢtha-yı Seyyid Habibullah Medeni (ez Yaran-ı Cengel), Şumare: 10, Sal: Encyclopedia of Islam, Second Edition EI/2, V, s ; Ali E. Velayeti, age, s Oliver Basth, Almaniha der Ġran (terc. Hüseyin Ahmed), Tehran 1377, s William J. Olson, age, s Bkz. William J. Olson, Anglo-Iranıan relations during World War I, London Bkz. C. J. Smith, Great Brıtaın and the Straits Agreement with Russia: The British Pronise of November 1914, American Historicial Reviev IV (1965)

8 1018 Yılmaz KARADENİZ çanlarını kısarak sağladıklarından emin değillerdi. Ayrıca Almanya nın her an burada gücü eline geçirmesi ihtimali vardı. SavaĢın baģlarında bu iģi halletmek istiyordu. 41 Almanya, Ġngiltere nin Osmanlı toprakları ve Ġran daki menfaatlerini vurmak için bölgedeki Müslüman halkın Ġngilizlere karģı cihada kalkıģmalarını istiyordu. Hindistan ve Afganistan daki Müslümanların da cihada katılmalarıyla savaģın seyrinin kendi lehlerine değiģeceğini bekliyordu. Bu uğurda maddi destek vereceğini de vaat ediyordu. Londra ve Delhi deki Ġngiliz diplomatları böyle bir teģebbüsün gerçekleģmemesi için durmadan çalıģıyorlardı. Ġran ın Almanya dan uzak tutulması için bütün kanallar kapatıyorlardı. Ġran da iç karıģıklık ve borçlanmanın devamı sağlandığı gibi güney polisi aracılığıyla askeri nüfuz devam ettiriliyordu. Fakat Ġran daki hükümetlerin sıkça değiģmesi ve savaģtan önce Ġran ın kuzeyinin Rus nüfuzuna verilmesi iģi zorlaģtırıyordu. 42 I. Dünya SavaĢı sırasında Ġngiltere nin Ġran petrolleri üzerinde kurmak istediği tahakküm tam olarak gerçekleģmemiģti. Almanya saf dıģı edilmiģse de Rusya nın Ġran ın kuzeyine sarkması tehlikesi devam ediyordu. Üstelik Ġran ın içine düģtüğü iç karıģıklık BolĢevikler için bir fırsat olabilirdi. 43 Curzon, bütün ihtimalleri hesaba katarak Ġran ın bir anlaģma ile kontrol altına alınmasını istiyordu da Hindistan hükümetinden Marguis Kedleston ile Ġngiltere-Ġran AnlaĢması metnini hazırlayarak kabineye sundu. Metinde, Ġran ın sözde bağımsızlığından ve dostluğundan (Persophile) bahsederek nüfuz altına alınması gerektiğini söylüyordu. Bunun yolu da Ġngiliz parasından bulunmuģtu. Ġran a mali yardım ve borç para karģılığında istediğini alıyordu. Curzon, savaģtan önce güneyde Ġngiliz himayesinde kurulan Güney Polisi ve para ile elde edilen aģiret kuvvetleri aracılığıyla Ġran ı yanı baģında tutmayı baģarıyordu. Ġran ın er veya geç petrol da dâhil bütün menfaatlerini Ġngiliz hariciyesinin kapısında teslim edeceğini tasavvur ediyordu. 44 Curzon un Ġran a karģı siyasetinde yardımcı unsurlar da vardı. Birincisi, o dönemde Ġran elçiliğine tayin edilen ve Ortadoğu yu iyi bilen Percy Zachariah Cox idi. Ġkincisi ise Ġran da hükümetin baģına Vusukuddevle nin getirilmesiydi. 45 Vusukuddevle, Ġngiltere nin Ġran daki nüfuzunun güçlendirilmesi için 1918 de hükümetin baģına getirilmiģti. Ġngiltere ye muhalif olan demokratlar ise savaģtan sonra birbirine düģürülüp dağıtılmıģlardı. Böylece anlaģmanın zemini hazır hazırlanmıģtı. 46 Ġngiltere, Ġran daki teģebbüsünde iki problem ile karģı karģıya kalmıģtı. Birincisinde, Ġran da hükümetlerin sık sık değiģmesinden dolayı istediği zemini oluģturmada sıkıntı çekiyordu. Ġkincisinde ise Versay daki konferansa gelen Ġran heyetinin durumuydu. Toplantıya katılan Ġran heyeti, kendi ülkelerinin savaģta tarafsız kalmasına rağmen Ġngiliz ve Rus iģgali sebebiyle büyük tahribata uğradığını anlatmak istiyordu. Bu durum Ġngiltere nin iģine gelmiyordu. Ġran heyetini konferanstan dıģlayıp sadece kendileriyle muhatap olmasını istiyordu. 47 Ġngiltere, 1918 deki Paris BarıĢ Konferansı na Ġran heyetini dâhil etmemek için elinden geleni yapıyordu. Ġran petrollerini ve yer altı zenginliklerini baģka devletlerle pazarlık konusu yapmak istemiyordu. Çünkü yaklaģık yüz yıl önce bunun hesaplarını yapmıģ, Napolyon u Ġran a yaklaģtırmamıģ, 1907 de Rusya nın elini kolunu bağlayarak Ġran a sarkmasını önlemiģti. 48 Ġran 41 W. J. Olson, age, s Abdurrıza H. Mehdevi, age, s. 359; W. J. Olson, age, s Age, s Age, s L. F. Tigranov, Ġz obģestvennoe-ekonomiçeskih otnoģeniy v Persii, Tiflis 1905, s Abdurrıza H. Mehdevi, age, s Age, s Elie Kedourie-Sylvia G. Halm, Towards a Modern Iran, Studies in thought, politics and society, London 1980, s

9 İran ın Bağımsızlığının Curzon a 1019 heyetinin konferansa dâhil olmasıyla bütün bu meselelerin masaya yatırılması gündeme gelebilirdi. Bu ihtimali göz ardı etmeyen Ġngiltere, diplomatik manevralarla Ġran ı hasım devletler listesinden çıkarmak istiyordu. Curzon, bu hususta kendisinden emin olarak Marling e güvence vermiģti. Ona göre, Ġran diğer devletlerle muhatap ettirilmeyerek kendilerine mahkûm edilecekti. Marling bu hususta; İran da demokrasiyi bekleyen İranlılar ve hatta mutaassıp demokratlar, Osmanlı Devleti ndeki İttihat ve Terakki Komitesi ni kalplerinde bilerek hareket ediyorlar. Biz İran ın dostuyuz demiģtir. 49 Paris teki konferansa gönderilen Ġran heyeti, Curzon un diplomatik manevraları karģısında herhangi bir Ģey yapamadı. Sadrazam Vusukuddevle den bağımsız hareket etmek istediğinde ise Curzon un engellemeleriyle karģılaģtı. Ġngiltere dıģındaki bütün seçeneklerin önü kapatıldı. 50 Ancak Ġran ın meģru hakları konusunda Hindistan hükümeti ile Londra arasındaki ihtilaf bir ümit olarak duruyordu. Hindistan hükümetinden DıĢiĢleri Bakanı Hamilton Grant, Komite-i Şark oturumunda Curzon a muhalefet ediyordu. Grant, konferansa gelen Ġran heyetine hakaret derecesinde davranılmamasını, Ġran daki milliyetçi nasyonalistlerin hislerine dokunulması halinde rüģvet ve makam ile durdurulamayacaklarını söylüyordu. Grant, Ġran ın inandırılması hususunda Ģunları söylemiģti; Bizim İran ile ilişkilerimizde gerçek açıklığa ve sadakate ihtiyacımız vardır. Eski bir darbımeselde, bizim ne söylediğimiz önemli değildir. Söyleyiş tarzı önemlidir demiģtir. 51 Grant, Hindistan hükümetinin görüģünü ortaya koyarken Ġngiltere nin Ġran üzerinde tesis etmek istediği manda idaresine karģı çıkmıģtı. Kendilerinin bağlı olduğu bir idareye Ġran ın da dâhil olmasını istemiyordu. Ġran ın gelecekte siyasi ve iktisadi olarak Hindistan iģlerine müdahale edeceğini ve kendilerine yük olacağını söylüyordu. Ġran da Ġngiltere himayesinde kurulan güney polisi ile BuĢehr-ġiraz hattındaki Ġngiliz kuvvetlerinin geri çekilmesini, 1907 de imzalanan Ġngiltere-Rusya AnlaĢması nın ilgasını ve gümrük tarifelerinin yenilenmesini daha uygun görüyordu. Bu Ģekilde hareket edildiği takdirde Ġranlıların güveninin kazanılacağını savunuyordu. Ġran ın ise bunun karģılığında Ġngiliz müsteģarları maliyede istihdam etmesini, yapılacak mali yardımları geri ödemeyi kabul etmesini istiyordu. Grant, buna dair metnin kendisi tarafından müsvedde olarak yazıldığını ve bu Ģekilde beyanların verilmesini istiyordu. AnlaĢmaya bu Ģekilde ılıman bir Ģekilde ulaģılması halinde Ġran da tepkinin azalacağını söylüyordu. 52 Curzon, Grant ın yaptığı tavsiyeleri, Ġran daki milliyetçileri tahrik edeceğini gerekçe göstererek kabul etmedi. Cox ise bunları daha çok Ģahsi gayeler kabilinden sayıyordu. Ġran daki Ġngiliz menfaatlerinin korunması için bu devletin mali yardıma muhtaç hale getirildiğini, kendilerinden baģka çıkar yolu olmadığını iddia ediyordu. Cox ile aynı fikirde olan Curzon, Ġran nasyonalizminin bir avuç avamdan ibaret olduğunu söyleyerek Hindistan hükümetinin söylediklerini hesaba almıyorlardı. 53 Curzon, 11 Haziran 1919 da Cox a bir telgraf göndererek Ġran konusunun ġark Komitesi nde görüģülmeyeceğini bildirmiģtir. Ġran heyeti de Ġngiltere nin müdahalesi karģısında görüģlerini anlatmaktan vazgeçmiģ, Ġngiltere ile daha sonra müzakere edeceğini söylemiģtir. 54 Curzon, Tahran daki Cox a gönderdiği telgrafta, Ġngiltere nin Ġran ın bağımsızlığına saygılı olduğunu, 1907 anlaģmasının ilga edileceğini, güney polis teģkilatının yeni bir askeri sınıf olarak düzenleneceğini, mali müsteģarların Ġran da istihdam edileceğini ve gelecekte Ġran daki Ġngiliz askerlerin çekileceğini söylemiģtir. Curzon, anlaģma metninin gövdesini oluģturan bu cümleleri 49 W. J. Olson, age, s Age, s Age, s Age, s Age, s Abdurrıza H. Mehdevi, age, s. 359

10 1020 Yılmaz KARADENİZ Ġranlılar için cömertçe verilen ihsanlar olarak görmüģtür. Bunların Ġranlılar tarafından kabul edilmemesi halinde zorla kabul ettireceklerini ve mali yardımları keseceklerini tehdit olarak söylemiģtir. Ayrıca Cox tan bu istekleri hemen Ġran heyetine bildirmemesini, gerekli ortam oluģtuğu zaman mutlaka kabul edeceklerini söylemiģtir. 55 Cox, önerilerin Ġran hükümeti tarafından kabul edildiğine dair haberi Curzon a bildirmeyi beklerken, sadrazam Vusukuddevle den anlaģma metninin kabul edildiğine dair haberi almıģtır. Sadrazam Vusukuddevle, Ekber Mesud Mirza (Saramüddevle) ve Firuz Mirza (Nusretuddevle) dan oluģan Üçlü Grup, Ġngiliz hükümetinden aldıkları rüģvetin etkisiyle Curzon un öne sürdüğü bütün önerileri kabul ettiklerini bildirmiģlerdir. Ancak Ġngiltere nin kendilerine mali yardım yapmaması halinde içeride düģman ilan edileceklerini söylemiģlerdir. ġah ın da önerileri kabul etmesi üzerine Ġngiltere ile anlaģma görüģmelerine hemen baģlanmıģtır. Ġngiltere, bundan sonra bütün iģlerini bu üçlü grup üzerinden gerçekleģtirmiģtir. 56 BaĢlangıçta Ġngiliz mali müsteģarların istihdamına karģı çıkan Vusukuddevle, rüģveti aldıktan sonra karģı çıkmaktan vazgeçmiģtir. 57 Ġngiliz hariciyesi, üçlü grubun Ġran idaresinde nüfuzlu olduklarını Tahran daki Cox a bildirerek ona göre hareket etmesini söylemiģtir. 58 Curzon, sadrazam Vusukuddevle ile birlikte Ekber Mirza ve Firuz Mirza nın diğer kabine üyelerinden farklı düģündüklerini söyleyerek acele edilmesini istemiģ, hükümetin içteki baskı neticesinde görüģ değiģikliğine gidebileceğinden korkmuģtur. AnlaĢmaya olan muhalefetin farkında olan Hindistan hükümeti, mali ıslahatlara müdahaleyi yeterli görürken, Londra nın Ġran a verdiği sözlerin yerine getirilmesinde ve kontrolünde problem olacağını söylemiģtir. Cox, Ġran ın her eyaletine mali müsteģar atanması ve Ġngiliz askerlerinin kontrolü yapması halinde problem olmayacağını savunmuģtur. 59 Hindistan hükümeti, ısrarla Ġran halkının tepkisini çekmeden anlaģmanın imzalanmasını istemiģtir. Bu endiģenin gerekçesini de Ģöyle açıklamıģtır; Bizim tecrübelerimize göre İngiliz taraftarı olan Vusukuddevle, Ekber Mirza ve Firuz Mirza umumi efkâr nezdinde pek güvenilen kişiler değildir. Onun için bunlara güvenip Güney Polisi nin sahasını genişletmek mümkün değildir. Vusukuddevle hükümetinin düşmesinden sonra Güney Polisi nin gelecek yeni hükümet tarafından tanınması mümkün olmayabilir. İptali halinde güneydeki çıkarlarımız tehlikeye girebilir. 60 Güneydeki Ġngiliz çıkarlarının tehlikeye girmemesi için anlaģmanın mutlaka Ġran halkı tarafından benimsenmesinden ısrar etmiģtir. Gelecekteki hükümetlerin de buna riayet edeceğinden emin olmak istemiģtir. Cox un Mısır da uyguladığı planın aynısını istememiģ, Ġran da bulundurulacak tarafsız bir güç üzerinden hedefe ulaģılmasını savunmuģtur. 61 Curzon, Hindistan hükümetinin ısrarla savunduğu fikirleri benimsememiģ, Cox un söylediklerine muvafakat etmiģtir. Bu sırada gerçekleģen iki husus iģine yaramıģtır. Birincisinde, konferanstaki Ġngiltere müttefikleri, Ġran ın toplantılara katılmaması yönünde oy kullanmıģlardır. Ġkincisinde ise Ġran Ģahı gün geçtikçe Ġngilizlere yakın olmaya baģlamıģtır. ġah ın Avrupa seyahati ısrarı ve masrafların Ġngiltere den alınacak borç ile karģılanmaya gidilmesi, Curzon ve Tahran daki Cox u sevindirmiģtir. Ancak Curzon, Ģahın Avrupa seyahati sırasında anlaģma aleyhinde fikirler alabileceğini ve dolayısıyla Ġran heyetini etkileyebileceğini düģünmüģtür. Bunun gerçekleģmesi 55 W. J. Olson, age, s İran heyetindeki diğer görevliler ile Vusukuddevle nin de içerisinde bulunduğu üçlü grup arasında rekabet olmuştur. Vusukuddevle, kendi haricindeki kişilerin İngiltere ile yakınlaşmasını istememiştir. Çünkü İngiltere den aldığı rüşvetten dolayı İran ın İngiltere ye dayanmasından başka çaresinin olmadığını söylemiştir. Bkz. Age, s N. Keddie, age, s Age, s Age, s Age, s Age, s. 79

11 İran ın Bağımsızlığının Curzon a 1021 halinde ise bütün çabaların boģa gideceğini savunmuģ, Ģahın Ġran halkını anlaģma konusunda ikna ettikten sonra seyahate çıkmasını istemiģtir. Bu konuda Cox un Vusukuddevle ye baskı yapmasını, Ģahın Ġran da olmadığı sürede iģlerin aksayacağını söylemesini istemiģtir. Ġran heyeti, Ġngilizlerin tereddütlerini gidermek için Ģahın anlaģmaya tam olarak muvafakat ettiğini söylemiģtir. Ahmed ġah ın Avrupa seyahati sevdasından faydalanan Ġngiliz diplomatlar, anlaģma metninin sonuna yaklaģmıģlardır. 62 Ġngiltere hariciyesi, Lancelot Oliphant aracılığıyla Ġran a gönderdiği yazıda, Ġran heyetinin konferansta görüģülmesini istediği konuları resmi olarak takip etmeyeceğini, demiryolu hattı tesisinde ve nakliye Ģirketinin kurulmasında Ġran sermayesine taraftar olmayacağını, bunların ileride iki devlet arasında görüģüleceğini söylemiģtir. Bu konuların konferansta görüģülmesi halinde ise engel olmayacağını söyleyerek ortamı biraz yumuģatmak istemiģtir. Tahran da Ġran ı bu Ģekilde oyalayan Cox, Ģahın Avrupa seyahatine çıkması halinde gezinin kontrol altında tutulması için diplomasi yürütmüģtür. ġah ın seyahatten vazgeçmek istemediğini, bunun için bir an önce anlaģmanın imzalanmasına mecbur edilmesi gerektiğini Curzon a bildirmiģtir. 63 Curzon, Ģahın anlaģma ile ilgili konuları Ġngiltere dıģındaki devletlerle görüģmeyeceğine ve Paris e gelmeyeceğine dair söz vermesi halinde seyahate muhalefet etmeyeceğini bildirmiģtir. ġah ın seyahatten önce mutlaka Vusukuddevle ye anlaģma ile ilgili tam yetki vermesini istemiģtir. AnlaĢmanın imzalanmasından sonra seyahate çıkmasının daha uygun olduğunu da söylemiģtir. Çünkü kendilerinden rüģvet alan Vusukuddevle den emin olamamıģ, anlaģma metnini değiģtireceğini düģünmüģtür. Ġngiltere, Paris teki Ġran heyetinin dikkatini mali yardıma yoğunlaģtırarak vereceği taahhütlerin azalmasını sağlamıģtır. Curzon, Keynes aracılığıyla ġark Komitesi ne verdiği bilgide, savaģın baģında Ġran a verilen pound borç paranın ödeme süresinin Mart 1919 da sona ereceğini, sürenin uzatılmasının Ġngiliz parlamentosunda kabul edilemeyeceğini söyleyerek Ġran ı anlaģmaya mecbur tutmuģtur. Curzon, Ġran ın daha önce Ġngiltere den aldığı borç paraları ödememesini anlaģma öncesinde koz olarak kullanmıģtır. Borçların ertelenmesini ve Ġran daki Ġngiliz kuvvetlerin çekilmesini istememiģtir. ġark Komitesi nin 30 Aralık 1918 deki oturumunda yaptığı konuģmada, bunu bir facia olarak nitelendirmiģ, Ġran daki Ġngiliz menfaatlerinin elden çıkması olarak görmüģtü. Ancak BolĢevik Ġhtilali, Curzon için bulunmaz bir fırsat olmuģ, Ġngiliz kuvvetlerinin Ġran dan çekilmesi halinde Sovyetlerin boģluğu dolduracağını iddia etmiģtir. 64 Ġngiltere nin Hindistan ĠĢleri Bakanı Edwin Montagu, Curzon un Ġran ile ilgili siyasetinin bazı kısımlarına muhalif olmuģtur. Curzon a yazdığı yazıda; Şark Komitesi oturumunu uhdeme aldım Balfour ülke dışına çıktı. Ben de olmayacağım. CIGS huzurunda bir şey kaydedilmemiştir. Lord Robert Cecil in de komite üyesi olup olmadığını bilmiyorum. Konuşmaya başlamadan Hamilton, Grant ve Arthur Hurtzel celseyi terk ettiler. Bu yüzden komite sadece başkandan ibaret kaldı. Komite, tabiidir ki başkan ile muvafık olur demiģtir. 65 Montagu, Curzon un Ġran ile ilgili planlarına tamamıyla muvafakat etmiyordu. Çünkü Curzon un anlaģma karģılığında Ġran a vaat ettiği borç para Londra dan değil, Hindistan dan ödenecekti. Muntagu, Hindistan hükümetinin mali yardım için Ġran a vereceği paranın yarısının verileceğini söyledikten sonra Curzon tarafından hain ilan edildi. Bundan sonra meydan Curzon- Cox ikilisine kaldı. Hint askerlerinin Ġran dan ayrılmasını istemeyen ikili, Ġran da anlaģma sonrası 62 Age, s Age, s Age, s Age, s. 83

12 1022 Yılmaz KARADENİZ olası muhalefeti bastırmayı planlıyordu. Neticede Ģah ve Vusukuddevle ile anlaģan Cox, anlaģma metninin tamamlanması için Curzon a taslağı gönderdi. 66 Cox un gönderdiği anlaģma taslağında Ģunlar mevcuttu; 1- Ġngiltere, Ġran ın bağımsızlığını tanıyacaktır. 2- Ġran maliyesinde görev alacak müsteģarların çalıģma sahaları ve yetkileri, Ġran hükümeti ile yapılacak protokol ile belirlenecektir. 3- Ġngiltere, Ġran ordusu için her türlü yardımı yapacaktır. Bu iģi de iki ülkenin yetkililerinden oluģan bir komisyon yürütecektir. 4- Ġran ın ıslahat yapabilmesi, ikinci ile üçüncü maddede belirtilen hususlar için lazım olan parayı Ġngiltere verecektir. Alınacak bu borca karģılık Ġran gümrükleri teminat gösterilecektir. 5- Ġran da nakliye iģleri için yeni demiryolu hatları tesis edilecektir. 6- Ġran ın daha önce Ġngiltere ile imzaladığı bütün anlaģmalar yenilenecektir. 7- Yeni gümrük tarifelerini belirlemek için bir komisyon kurulacaktır. 8- Ġngiltere, Ġran ın uluslar arası camiaya dâhil olmasını sağlayacaktır. 67 Ġran ın üçlü grubu ile Curzon arasında gerçekleģen gizli görüģmede ise Ġngiltere nin Ġran da sebep olduğu hasarın dava konusu edilmeyeceği, hasım devletlerle hasar konusu görüģüldüğünde Ġngiltere nin yardımcı olacağı ve Ġran ın yeni sınırlarının çizilmesinde Ġngiltere nin söz sahibi olacağı kabul edilmiģtir. 68 Cox, Ġran heyetinin anlaģmaya razı ettirilmesi sırasında yaptığı önerileri müsait olarak karģıladı. Ancak üçüncü, dördüncü ve beģinci maddeler için hiçbir görüģ ortaya koymadı. Ġkinci maddeyi ise zararsız ve müphem buldu. Cox a göre Ġngiliz hükümeti daha sonra bu maddeleri kendi menfaatlerine göre yeniden düzenleyebilecekti. Ġngiliz maliye müsteģarlarının istihdamı sırasında oluģacak tepkinin azaltılması gerektiğini söylüyordu. MüsteĢarların istihdamı konusunda gizli bir anlaģmanın yapılarak Ġran ın baģka ülkelerden müsteģar istihdamına gitmemeyi taahhüt etmesini istiyordu. Böylece Ġngiliz müsteģarların bütün mali iģleri uhdelerine almalarını amaçlıyordu. Ġran ın üçlü grubu ise bunu kendi halkına izah edemeyeceklerini söylüyordu. 69 Ġran heyetindeki üçlü grup, gizli maddeleri kendilerinin esas mevzisi olarak görüyordu. Cox ise Curzon un bilgisi dâhilinde durumu geçiģtirmek istiyordu. Ayrıca Kafkaslar, Orta Asya ve Osmanlı sınırlarında Ġran lehinde değiģiklikler yapabileceklerini taahhüt ediyordu. Buna sebep olarak da Rusya ve Osmanlı Devleti nin savaģ sırasında Ġran a zarar verdiklerini iddia ediyordu. Ahmed ġah ve üçlü grubu ikna eden Cox, aldıkları kararların her iki ülke için isabetli olduğunu, içteki muhtemel tepkiye karģılık yardımcı olacaklarını taahhüt ediyordu. 70 Ancak hükümet ve 66 Age, s Age, s I. Dünya Savaşı sonrasında toplanan Versay Konferansı na katılan İran heyeti, İngiltere nin yardımıyla Osmanlı aleyhinde toprak talebinde bulunuyordu. İran sınırının kuzeyinde, Aras Irmağı ndan başlayarak kuzeydoğuda Derbend e kadar uzanan ve sınırı Tiflis, Kars ve Erzurum un yakınından geçerek Erivan ve Gence (Elizabetpol) yi kapsayan bir bölgenin İran a verilmesini talep ediyordu. Bkz. Salahi Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika I, Ankara 1995, s.42. İran ın bu tavrı İstanbul basını da dâhil olmak üzere herkesin tepkisini çekti. Süleyman Nazif, konuyla ilgili yazısına şu başlığı koymuştu; Vay Brutus sen de mi?.. Bkz. Zeki Sarıhan, KurtuluĢ SavaĢı Günlüğü I: Mondros tan Erzurum Kongresine, Ankara1993, s Fakat İngilizlerin bu ilk başvurularını ciddiye almaması İran tarafını yıldırmadı. İran hükümeti, Paris Barış Konferansı na katılma talebini 1919 Anlaşması sonrasında tekrar gündeme getirdi. İngilizler, anlaşmayı onaylatabilmek için İran ı hoş tutmaya çalıştıkları bu dönemde bir oyalama içine girmişlerdi. Lord Curzon, önce istek listesini görmek istedi; İstekleri gördükten sonra da, Türkiye konusu gündeme gelince sizi çağıracağız cevabını verdi. Ama kimsenin İran ı çağırmaya niyeti yoktu. İran hükümeti, Sevr Anlaşması nın metni Türk delegasyonuna verilmeden biraz önce Lord Curzon sözünde durmadı itirazını yaptıysa da iş işten geçmişti. İngilizler şu cevabı verdi; Türkiye den zaten çok fazla toprak alınmıştı; Bir de İran ın talepleri dikkate alınamazdı. Bkz. Richard Schofield, The lran-iraq Border VI, Archive Editions (1989), s Abdurrıza H. Mehdevi, age, s W. J. Olson, age, s. 86

13 İran ın Bağımsızlığının Curzon a 1023 meclis üyeleri ile gazetelerin ikna edilmesi meselesi hala ortada duruyordu. 71 Vusukuddevle, Ekber Mirza ve Firuz Mirza dan oluģan üçlü grup, bütün bu tavizlere karģılık kendi Ģahıslarına tümen rüģvet ve ülkeden kaçmaları halinde iltica garantisi istiyorlardı. Kendi ülkelerinin menfaatlerini Ġngiliz hariciyesine teslim eden bu grup ile Avrupa seyahatinin parasını düģünen Ģah, anlaģma metninin bir an önce imzalanmasını istemeye baģlamıģlardı. 72 Curzon, Cox un hazırlayıp Vusukuddevle ye kabul ettirdiği anlaģma metnini Ġngiltere nin çıkarlarına uygun buldu. Ġngiliz müsteģarların Ġran a bağlı değil de kendilerine bağlı çalıģacaklarını söyledi. Ġran üçlü grubunun buna karģılık kendisinden istediği parayı red etmedi. Ġngiltere nin ömür boyu Kaçar ailesinin ihtiyaçlarını karģılamayı istemiyordu tümenlik nakdi yardımı yeterli görüyordu. Tahran daki Cox a yazdığı mektupta; Sizin tarafınızdan yürütülen müzakereleri ve izlediğiniz tarzı takdir ediyorum demiģti. 73 Curzon, anlaģma metninde Ġran a verdikleri taahhütleri -sa veya şartlar yerine getirildiğinde ibareleriyle sınırlandırmıģtır. Ġran sınır meselesinde Wilson ile görüģüldükten sonra karar verileceğini söylemiģtir. Kaçar idaresine vereceği parayı da yıllık tümen ile sınırlandırmıģtır. Curzon, Cox a gönderdiği yazıda, Ġngiliz müsteģarların maliyeyi doğru idare edeceklerini ve dolayısıyla Ģahın gelirinin buna bağlı olarak artacağını bildirmiģtir. AnlaĢma karģılığında Ģaha taahhüt edilen tümenin ise borcun geri ödenmesinde dikkate alınacağını söylemiģtir. 74 Cox, üçlü grubun anlaģma karģılığında istediği rüģveti ödemiģtir. Bunu yaparken de; Şah bu paralar ile biraz kilo alır ve uzun yaşar diyerek alaylı sözler sarf etmiģtir. ġah ın ve bundan sonra gelecek hükümetlerin artık Ġngiltere himayesinde olduklarını, Ģaha verilecek tümenin halledileceğini söyleyerek durumu kurtarmaya çalıģmıģtır. Curzon, Ġran a verilecek borç paradan önce bu ödemenin yapılması halinde devletin muhasebesi dıģında verileceği için rüģvetin ifģa olacağını ve zor durumda kalacaklarını Cox a bildirmiģtir. 75 Cox, kendi hariciyesinin Ġran a karģı mutedil davranmasını istiyordu. Ġran petrollerinin elde edilmesi için bunu gerekli görüyordu. Curzon ise gizli görüģmeleri dikkatle izleyip Ġran ın taleplerine göre diplomatik manevralara yöneliyordu. Curzon, Ģahın durumu ile ilgili olarak; Şah ın üzerinde oynadığımız kumarda şüphelerim vardır. Bize karşı aldandığı ve yaklaşmak zorunda olduğu doğrudur. Fakat kendi hayatının devamı için tereddütlüdür demiģtir. Curzon, dönen çarkı yağlamak yani Kaçar idaresine fazla para enjekte etmek de istemiyordu. ġah ı tümen vaadiyle oyalıyordu. 76 Ayrıca Ġran a verdikleri vaatleri hemen yerine getirmek istemiyordu. Vusukuddevle nin Ģiddetle istediği borç parayı koz olarak kullanıp iģi yavaģtan alıyordu. Bu Ģekilde Ġran ın isteklerini kısıtlayıp anlaģmanın esas gövdesinin gizli kalmasını istiyordu. Cox ise Ģahın anlaģmaya razı edilmesi için mutlaka para verilmesini ve himaye edilmesini tavsiye ediyordu. 77 Cox, 30 Nisan1919 da Ġngiliz hariciyesinin cevabını beklediği sırada Hindistan hükümeti devreye girdi. Ġran ile görüģmelerin devamını isterken mali, askeri ve siyasi bir görüģ ortaya koymuyordu. Ġran ın Hindistan dan farklı olduğunu ve halkın böyle bir anlaģmaya razı 71 N. Keddie, age, s W. J. Olson, age, s Age, s Age, s Age, s Age, s Amos S. Hershey, The New Anglo-Persian Agreement, The American Journal of International Law, Volume XIII/4, Ekim 1919, s

14 1024 Yılmaz KARADENİZ olmayacağını biliyordu. 78 Hindistan valisi; İran nasyonalistleri karşısında kendi mevkiimizi muhafaza etmemiz gerekir. Sadece Hindistan dan getirilen askerlerden istifade ediyoruz. Ancak Mısır ve Hindistan daki Müslümanların durumu ve Afganistan daki karışıklık çok tehlikeli durumlar olarak durmaktadır demiģtir. Cox, Hindistan da daha önce görev yapmıģ birisi olarak kendi pozisyonunu muhafaza etmeye çalıģırken, Hint hükümetinin görüģlerine katılmıyordu. Onların evhamlı davrandıklarını söylerken, aynı zamanda aradaki görüģ farklılığını da azaltmaya çalıģıyordu. Hindistan a yapılacak asker takviyesinden sonra bir kısmının Ġran a gönderilmesini ve bu Ģekilde anlaģmaya karģı muhtemel muhalefetin kontrol altına alınmasını zaruri görüyordu. Fakat Curzon, Hindistan hükümetinden Ġran a mali yardım gelmesini ısrarla istiyordu. 79 Curzon, Versay daki konferansın bakanlar oturumunda, Ġran ın görüģme konusu edilmemesi için çalıģıyordu. Ortadoğu ve Ġran meselesinin konferansta halledilemeyeceğini katılan devletlere kabul ettirmek için politik manevralara baģvuruyordu. Bunu yaparken de I. Dünya SavaĢı nın kendileri için yeni kapılar açtığını, Hindistan ın önünde Ġran gibi bir set oluģturmayı bahģettiğini iyi biliyordu. Ona göre sakin bir Ġran, kendileri için her zaman önemliydi. Curzon un görüģlerine Muntago da katılıyordu. Ancak Ġran a verilecek borç para ve karģılığında gösterilecek teminatlar sıkıntı oluģturuyordu. Çünkü Ġran ın teminat olarak göstereceği kaynaklar artık azalmıģtı. 80 Cox, üçlü grup ile görüģerek altıncı maddenin anlaģmadan ayrı tutulmasını istedi. Üçlü grup da konferansta Ġran meselesini gündeme getirmedi. Ġstedikleri rüģvetin de ileride duyulması halinde sonlarını getireceğini biliyorlardı. Bu yüzden rüģvet meselesi gizli tutuldu. 81 Curzon un bu sırada Cox a gönderdiği yazıda, Ġran a pound ödeme yapılacağı, karģılığında ise güneydeki limanlar ile Sistan, KirmanĢah ve Azerbaycan gümrüklerinin teminat olarak gösterilmesi, Hindistan hükümetinin paranın yarısını ödemesi istendi. Borç paranın % 7 faiz ve yirmi yıl içerisinde ödenmesi gerektiği bildirildi. 82 Curzon, anlaģmanın imzalanması salahiyetinin Cox a verildiğini, Vusukuddevle ve arkadaģlarının Ġngiltere ye iltica edebileceklerini söyledi. Daha önce vaat edilen paranın yerine pound vermeyi teklif etti. Curzon bu hususta; Biz onlara pound teklif ederken, onlar pound istediler. Bu sadece fazla para istemek değil, aynı zamanda fesattır. Bunu defalarca Cox a söylemiştim. Fakat onun beynine zorla da olsa yerleştiremedim demiģtir. 83 Cox, müzakerelerin sonunda üçlü grubun pound rüģvet isteği, gümrük tarifelerinin yeniden belirlenmesi, Ġran a borç para verilmesi ve Ģahın himayesinin de içerisinde bulunduğu anlaģma metnini Londra ya gönderdi. Bu metin, 9 Ağustos 1919 da Ġran-Ġngiltere AnlaĢması olarak imzalandı. 84 Curzon, anlaģmanın mimarı olarak durumdan memnundu. Ancak ortada hala bazı sıkıntılar vardı. Öncelikle bu anlaģmanın geçerli olması için Ġran Milli Meclisi tarafından onaylanması gerekiyordu. Ancak meclis üyelerinin çoğu bu anlaģmayı Ġran ın para karģılığı Ġngiltere ye satılması olarak görüyorlardı. Diğer önemli bir husus ise Amerika ve Fransa nın anlaģmaya karģı çıkmaları ve Ġngiltere nin Ġran ı ikinci bir Mısır yapmak istediği kanaatine varmalarıydı. Ġran petrollerinin sadece Ġngiltere tarafından sömürülmesini hazmedemiyorlardı. Fransa, Mısır ı unutmadığından Ġran daki muhalifleri destekleyebilirdi. Curzon un Ġran a verdiği 78 W. J. Olson, age, s Age, s Age, s Age, s Abdurrıza H. Mehdevi, age, s. 360; W. J. Olson, age, s Age, s Ervand Abrahamian, Iran Between two Revolutions, Princeton 1998, s ; Abdurrıza H. Mehdevi, age, s. 360

15 İran ın Bağımsızlığının Curzon a 1025 vaatleri yerine getirmemesi de önemli bir mesele olarak ortada kalıyordu. Rusya nın muhaliflere yardım edeceği düģüncesiyle Ġran ın Ġngiltere den askeri destek alması zorunlu hale getiriliyordu. 85 Ġngiltere, Ġran üzerindeki emellerine ulaģmada BolĢevikleri bahane ederek acele ediyordu. Ġran a elçi olarak yeni tayin edilen Hermann Norman, anlaģmanın lağvedilmemesi için Curzon dan sık sık telgraf alıyordu. Curzon un Hindistan hükümetinden Muntago ile ihtilafa düģmesi endiģelerini arttırıyordu. Hindistan hükümeti ve Muntago, Afganistan da da Ġran a benzer bir muhalefetin çıkacağını ve Hindistan dan her tarafa asker yetiģtirmek zorunda kalacaklarını söylüyordu. Sovyet askerlerinin Ġran ın kuzeyinde etkili olmaları ve Cengeli Ġsyanı na müdahil olmaları Ġngiliz menfaatlerine halel getiriyordu. Cengeli den dolayı Ģahın Sovyetler ile anlaģma ihtimali Curzon u korkutuyordu. Neticede Vusukuddevle hükümetinin istifa etmesi bu korkuyu gerçeğe dönüģtürdü. Yerine gelen MüĢirüddevle, buhranı atlatmaya çalıģtı. 86 Norman, Curzon dan aldığı emirler doğrultusunda anlaģmanın Ģah tarafından lağvedilmemesi için uğraģıyordu. AnlaĢmanın ortadan kalkması halinde mali yardım ve borç paranın kesileceğini söylüyordu. Ġngiltere nin nüfuzuna rağmen anlaģma 21 ġubat 1920 de anlaģma lağvedildi. Ancak Ġran daki nüfuzu etkili bir biçimde devam etti. 87 SONUÇ Birinci Dünya SavaĢı öncesinde toprakları Ġngiltere ve Rusya tarafından paylaģılan Ġran, siyasi ve ekonomik olarak yıpratılmıģ, ağır borç yükünün altına sokularak bağımsızlığı yok sayılmıģtır. Ġngiltere nin savaģ öncesinde Rusya nın dikkatini Türkistan, Tibet ve Hindistan dan kaçırma ve kendi yanına çekme siyasetinin gereği olarak Ġran ın kuzeydeki topraklarını vaat etmiģtir. Rusya nın savaģ sırasında güneye sarkmamak Ģartıyla Ġran ın kuzeyini iģgal etmesine karģı çıkmamıģtır. Rusya nın sosyalist ihtilal ile savaģtan çekilmesinden sonra baģka bir gücün burayı doldurmasına müsaade etmemiģ, kendisine kalan meydanda istediği manevraları yapmıģtır. Almanya ve Osmanlı Devleti nin Kafkaslarda etkili olamamaları ve nihayetinde savaģtan yenik çıkmaları, Ġngiltere nin savaģtan önce tasarladığı planları uygulamaya koymasını sağlamıģtır. Ġngiltere ve o dönemin meģhur diplomatı Curzon, Ġran ı sulh konferansına dâhil etmemek ve daha sonra imzalayacakları anlaģma ile nüfuzlarına almak için bütün yolları denemiģlerdir. Ġran ın yer altı kaynaklarını baģka devletlere kaptırmamak için her türlü hileyi yapmıģlardır. Ġran heyetini rüģvet ile elde etme, Ġran ın yenilen devletlerden olmadığını söyleyerek konferansa katılmasını engelleme gibi türlü yollara baģvurmuģtur. En etkili teģebbüsü ise kendilerine sadık kalacak Vusukuddevle hükümetini iģbaģına getirmesiyle yapmıģtır. Tahran elçiliğine tayin ettiği Cox aracılığıyla sadrazam ve Ģahı rüģvet ile elde ettikten sonra istediği ve Ġran da mali ve askeri vesayeti sağlayacak olan anlaģma metnini imzalatmıģtır. Ġran tarihçilerinin cinayet olarak nitelendirdikleri anlaģma ile Ġran ın bütün mali kaynakları Ġngiliz müsteģarların denetimine geçmiģ, askeri kontrol ülkenin her tarafına teģmil edilmiģtir. Ġran a yüklü miktarda borç para vaat edilerek ekonomik nüfuz tesis edilmiģtir. Ġran, borç paraya karģı teminat olarak göstereceği kaynakları tüketmiģtir. Telgraf ve demiryolu hatlarının tesisi ile hem sömürülecek kaynakların kolayca nakli düģünülmüģ ve hem de askeri denetimin bütün bölgelerde sağlanması amaçlanmıģtır. AnlaĢmanın gizli maddelerinde sadrazam, Ģah ve ailesinin Ġngiltere ye iltica edebileceği taahhüt edilerek pervasızca davranmaları sağlanmıģtır. Hükümet ve Ģah, halkının geleceğini Ġngiliz hariciyesinin kapısında Curzon ve Cox ikilisine teslim etmiģlerdir. 85 W. J. Olson, age, s Age, s Abdurrıza H. Mehdevi, age, s. 361; W. J. Olson, age, s. 97

16 1026 Yılmaz KARADENİZ KAYNAKÇA ABRAHAMIAN Ervand, Iran Between two Revolutions, Princeton 1998 AKILI Bakır, Ruz-u Şumar Tarih-i İran ez Meşruta ta İnkılâb-ı İslâmi I, Tehran 1369 AVERY P. - SABAHI H., British Policy in Persia, , London1990 BAHAR Muhammed Taki, Tarih-i Muhtasar-ı Ehzab-ı Siyasi I, Tehran 1357 BAHAR Muhammed Taki, Tarih-i Muhtasar-ı Ehzab-ı Siyasi-i İran III, Tehran 1357 BASTH Oliver, Almaniha der İran (terc. Hüseyin Ahmed), Tehran 1377 BEġĠRĠ Ahmed, Kitab-ı Abi, Güzareşha-yı Mahremane-i Vezaret-i Umur-u Hariciye-i İngiliz Derbare-i Meşruta-ı İran VIII, Tehran 1369 DUNSTREWĠLLE, Hatırat-ı Dunstrewille (terc. Hüseyin Ensari), Tehran 1358 FAHRAI Ġbrahim, Serdar Cengel, Tehran 1346 FANI Kamuran, Cengha-yı Cihani-i Evvel ve Dovvum, Tehran 1377 FORBES-LEITH Francis, Hatırat-ı Mübaşir-i İngiliz Serdar-ı Ekrem (terc. Hüseyin Ebu Turabiyan), Tehran 1366 GHANI Cyrus, Iran and the Rise of Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Rule, London, 1998 HARRIS Norman, Europe and the East, Cambridge 1926 HAUSER Henri, Hitoire diplomatique de l Eurpe, Paris 1919 HERSHEY Amos S., The New Anglo-Persian Agreement, The American Journal of International Law, Volume XIII/4, Ekim 1919, s ISWOLSKI Alexander Petrowitsch, Memories, Paris 1923 İsnad-ı Veezaret-i Umur-u Hariciye, PoĢe: 25, Cozvedan I (1298) İsnad-ı Vezaret-i Umur-u Hariciye, PoĢe: 25, Cozvedan: II (1298) ĠTTĠHADĠYE Mansure, Ehzab-ı Siyasi der Meclis-i Sovvum, Tehran 1371 ĠVANEV M. S., İnkılâb-ı Meşrutiyet-i İran (terc. Azer Tebrizi), Tehran 1357 KEDDIE Nikki, The Cambrıdge Hıstory of Iran, From Nadır Shah to the Islamıc Republıc, Volume VII, Cambridge University Press 2008 KEDOURIE Elie - HALM Sylvia G., Towards a Modern Iran, Studies in thought, politics and society, London 1980, s Mecelle-i Handeniha ve Yaddaştha-yı Seyyid Habibullah Medeni (ez Yaran-ı Cengel), ġumare: 10, Sal: 24 Mecelle-i Yağma, Sayı: 28, ġumara 1, Ferverdin 1354 MERAĞAYĠ Said, Ruzname-i İrade-i Azerbaycan, Tehran 1352 NASIR Seyyid Taki İran der Berhured-i ba İstiʻmargirân ez Ağaz-ı Kacariye ta Meşrutiyet, Tehran 1363

17 İran ın Bağımsızlığının Curzon a 1027 OLSON William J., Çegûnegi Tekvin-i Karadad-ı 1919 Ġngiliz ve Ġran (terc. ġihin Ahmedi), Tarih-i Muasır-ı İran III, Tehran 1370, s OLSON William J., Anglo-Iranıan relations during World War I, London 1984 RAMAZANI Ruhullah K., The Foreign Policy of İran, , Virginia 1966 REMPEL Richard, From Imperialism to Free Trade: Couturat, Halevy and Russell s First Crusade, Journal of the History of Ideas, Pennsylvania 1979, s Ruzname-i Cengel, ġumare: V, 21 ġevval 1335 Ruzname-i Hablel-Metin, ġumare VIII, 4 ġaban 1334 Ruzname-i Rad, ġumare 46, 13 Safer 1333 SAMOILOFF Louise Cripps, Memories and Commentaries, Associated University Presses 1997 SARIHAN Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü I: Mondros tan Erzurum Kongresine, Ankara1993 SCHOFIELD Richard, The lran-iraq Border VI, Archive Editions (1989) SĠPĠHR Ahmed Ali, İran der Ceng-i Buzurg ( ), Tehran 1336 STIEVE Friedrich, Der Diplomatische Schriftwechsel Iswolskis , Berlin 1926 ġeyhülġslâmġ Muhammed Cevad, Sima-yı Ahmed Şah Kacar, Tehran 1356 TAKĠZÂDE Seyyid Hasan, Hitabe, Tehran 1338 TERENZIO Pio Carlo, Rekabet-i Rus ve İngiliz der İran ve Afganistan (terc. Abbas Azerin), Tehran 1359 TIGRANOV L. F., İz obşestvennoe-ekonomiçeskih otnoşeniy v Persii, Tiflis 1905 TOWNSEND John, Proconsul to the Middle East: Sir Percy Cox and the End of Empire, London 2010 VELAYETĠ Ali Ekber, Tarih-i Revabıt-ı Harici-i İran, Tehran 1374 VERHERAM Gulam Rıza, Nizam-ı Siyasi ve İçtimai-i İran der Asr-ı Kacar, Tehran 1367 VUSUK Ali, Çhar Fasl der Tefennon-u Tarih, Tehran 1361 WRĠTE Denis, İraniyan der Meyan-ı İngilizha (terc. Menuçehr Tahirniya), Tehran 1367