Bulgarların Osmanlı İmparatorluğu ndan Ayrılma Sürecinde Kosova daki Eğitim Faaliyetleri

Transkript

1 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice - 11(3) Yaz/Summer Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Bulgarların Osmanlı İmparatorluğu ndan Ayrılma Sürecinde Kosova daki Eğitim Faaliyetleri Arzu M. NURDOĞAN a Marmara Üniversitesi Öz Araştırma milliyetçi söylemin ve hareketlerin gelişimi açısından Bulgarlar tarafından merkezi bir konuma yerleştirilen eğitimin araçsallaştırılmasının gerçekte dönemin küresel akımının bir boyutu olduğu temel varsayımından hareketle kaleme alınmıştır. Bu düşünceyle, Bulgar ayrılıkçı/ulusçu hareketini farklı bir yaklaşımla ele almak ve milliyetçilik akımı ile eğitim arasındaki etkileşimi ön plana çıkaran bir değerlendirmeye ulaşmak çalışmanın ana odağını oluşturmaktadır. Araştırmada, imparatorlukta muhalif olarak gelişen diğer ayrılıkçı hareketler gibi Bulgar ulusçu hareketin kitlesel bir boyut kazanmasında eğitim ve okullaşma siyasetinin öncü rolü oynadığına dair değerlendirmeler temellendirilmeye çalışılacaktır. Bu düşünceden hareketle; ulus-devlet projesini yalnızca kendi iç dinamikleriyle benimsemediği anlaşılan Bulgarların modern-ana dilde eğitim hamlesi de; kendi içinde oluşan kaynaklarla keşfedilip, üretilmek yerine, daha ziyade yabancı devletlerin müdahaleleriyle inşa edilmeye çalışılması ve siyasi pratiklerle ilişkili pragmatik bir değişim-dönüşüm süreci olması boyutuyla ele alınmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler Osmanlı, II. Abdülhamid, Bulgarlaştırma, Endoktrinasyon, Kimlik. a Dr. Arzu M. NURDOĞAN. Eğitim Tarihi alanında Doktordur. Çalışma alanları arasında Osmanlı İmparatorluğu nun, özellikle son yüzyılındaki eğitim faaliyetleri ve kurumları yer almaktadır. İletişim: Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü, Göztepe Yerleşkesi, Kuyubaşı İstanbul. Elektronik posta: arzu.nurdogan@marmara.edu.tr Tel: /210. Sultan II. Abdülhamid döneminde ( ) devlete karşı muhalif hareketlerin odağı haline gelen Balkanlar da, diğer Müslüman ve gayrimüslim unsurların yanısıra Bulgarlar da, Osmanlı hakimiyet sınırları dahilinde yaşamaktan duydukları hoşnutsuzlukla kendi ulusal sınırlarını, idari ve siyasi yapısını, uluslararası ilişkilerini belirleyebilmek amacıyla kolektif bir eylem başlatmışlardır. Bulgarların İslamcı-merkeziyetçi-bürokratik sisteme karşı isyan fikri ve müstakil idare kurma istekleri, Rusya nın bölgede kendisine türdeş olarak gördüğü Bulgarlar vasıtasıyla Balkanlar daki hakimiyet haklarını büyük ölçüde artırma fırsatı yakaladıkları düşüncesiyle, Doğu Sorunu nun giderek daha önemli bir meselesi haline gelmiştir. Araştırmanın temel varsayımı, milliyetçi söylemin ve hareketlerin gelişimi açısından Bulgarlar tarafından merkezi bir konuma yerleştirilen eğitimin araçsallaştırılmasının gerçekte dönemin küresel akımının bir boyutu olduğu ve milli eğitsel dönüşümün Sultan II. Abdülhamid döneminde ciddi bir ilerleme kaydeden eğitim çağının dışında durmayan büyük bir fenomenin parçası bulunduğudur. Bu yaklaşım, imparatorluğun gayrımüslim ve dahi Müslüman- sakinleri arasındaki farklılaşmanın bütün yönleriyle ortaya konulmasının, Osmanlı İmparatorluğu ndaki siyasal-kültürel-sosyaldinsel ve ekonomik temelde bir evrim geçirmesine ve bunun altında yatan nedenlere dair değerlendirmelerle ilişkili olduğu hipotezinden kaynaklanmıştır. Araştırmada yılları arasında konuyla ilgili olan belgeler, olaylar ve kurumlar, kendi koşulları içinde ve olduğu gibi dikey yöntem ve tarihsel araştırma deseninden yararlanılarak yorumlanmaya çalışılmıştır. 1479

2 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu na karşı ivme kazanan Balkan milliyetçiliği ve halklarının imparatorluktan kopuş süreçleri çok sayıda araştırma ve incelemeye konu olmuş (Akman, 2006; Anderson, 2001; Bozbora, 1997; Frasheri, 1964, s ; Freeman, 1877; Jelavich, 1983; Karageorgou- Kourtzis, 2007, s ; Puto-Polo, 1981, s. 132; Seton-Watson, 1917, s ; Skendi, 1967), bu çerçevede aynı dönemde Bulgarların takip ettikleri eğitim politikasının ulusçu hareketin ideolojik yönünün canlandırılmasındaki etkisine kimi çalışmalarda yer verilmiştir. Ancak eğitimin nihai ideal bir amaç özelliğiyle değil de, Osmanlı yönetimine karşı aktif mücadele yürüten devrimciler yetiştirmesi itibarıyla ön plana çıkarıldığı bu çalışmalarda Türkiye deki arşivlerden hemen hiç yararlanılmamıştır (Arnakin, 1963, s ; Stefanov, 2000, s ; Sterionov, 2000, s ; Tonev, 2000, s ). Osmanlı Arşivi ndeki bilgi ve belgelerden istifadeyle kaleme alınan eserlerde ise Bulgarların çeşitli yöntemlerle bölgede açtıkları okullardan bahsedilmiş, ancak bu yöntemlerin neler olduğu, ders programları, muallimleri yahut okullaşma siyasetinin sonuçları üzerinde bir değerlendirme yapılmamıştır. (Aydın, 1989, s ; Aydın, 1990, s ; İnalcık, 1992; Küçük, 1980, s ) Bu bağlamda Bulgarların Osmanlı İmparatorluğu ndan Ayrılma Sürecinde Kosova daki Eğitim Faaliyetleri başlıklı araştırma, imparatorlukta muhalif olarak gelişen diğer ayrılıkçı hareketler gibi, Bulgar ulusçu hareketin kitlesel bir boyut kazanmasında eğitim ve okullaşma siyasetinin öncü rolü oynadığına dair değerlendirmelere bir örnek ve katkı sunmak amacıyla kaleme alınmıştır. Bu amaçtan hareketle; ulus-devlet projesini yalnızca kendi iç dinamikleriyle benimsemediği anlaşılan Bulgarların (Boyar, 2007, s. 95, 106) modern-ana dilde eğitim hamlesi de; kendi içinde oluşan kaynaklarla keşfedilip, üretilmek yerine, daha ziyade yabancı devletlerin müdahaleleriyle inşa edilmeye çalışılması ve siyasi pratiklerle ilişkili pragmatik bir değişim-dönüşüm süreci olması boyutuyla ele alınmaya çalışılacaktır. Araştırmanın kapsamı aynı zamanda en önemli sınırlılığını da meydana getirmektedir. Çalışma imparatorluktaki ayrılıkçı hareketlerin büyük bir ivme kazandığı Sultan II. Abdülhamit dönemiyle ve Müslüman nüfusun çoğunluğu oluşturmasından dolayı merkezi otoriyete karşı bir başkaldırışın gerçekleşmeyeceğine en çok itimat edilen yer olan Kosova yla (Skendi, 1967, s. 392) sınırlı olmasıdır. Aslen Türk olup sonradan Slavlaşan Bulgarlar (Yüce, 1992, s ), 1393 yılından (Halaçoğlu, 1992, s. 397; Uzunçarşılı, 1982, s. 274) 1870 lere kadar Osmanlı Devleti içerisinde Balkanlar daki diğer unsurlarla beraber dini ve milli değerleri serbestçe sürdürebildikleri (İnalcık, 1992, s. VII) bir ictimai düzen içerisinde sorunsuzca yaşamışlardır. Balkanlar daki tüm Ortodokslar gibi Bulgarların da milli benliklerini korumak hususunda karşılarında buldukları en büyük engel, 1394 yılından itibaren idaresi altına girdikleri Fener Rum Patrikhanesi olmuştur. Bu tarihten itibaren Bulgarlar, Türk yönetim anlayışının gereği olarak geniş dini ve idari yetkiler ile sosyo-ekonomik üstünlük elde etmiş bulunan Patrikhane nin asimilasyon politikasına maruz kalmışlardır (Şimşir, 1989, s. XXXI, XXXII). Bulgarların bir millet bilinciyle ortaya çıkması, ancak Balkanlar da kendisine nüfuz alanı yaratmak isteyen Rusya nın müdahaleleri neticesinde gerçekleşebilmiştir. Patrikhane nin baskısı altında kendi dil ve kültürlerini unutmuş olan Bulgar Ortodoksların ulusal bilinçlenme sürecinde bağımsız kiliselerini kurmaları, Bulgarca eğitim yapan okullar açmaları vb. konularda en büyük destekçileri Ortodoks Rusya olmuştur Berlin Antlaşması yla özerklik kazanan Bulgar Emareti (Karal, 1983, s. 93; Karal, 1988, s. 76; Şentürk, 1992, s. 221) 1, tüm Balkanlar da özellikle de Kosova da yaşayan Bulgar nüfusu daha iyi ekonomik, siyasal ve toplumsal koşullara kavuşturmak, halkın devlet ve saltanata olan bağlılığını azaltmak ve nihayet Türk idaresinden koparmak suretiyle bağımsız bir Bulgaristan Devleti nin kurulması yönündeki çalışmalarına hız vermişti. Bu noktada Bulgarların, ayrılıkçı faaliyetlerin bölgeye nüfuz etme çabalarının en etkili iki silahı olan din ve eğitim olgusunu başarıyla kullandıkları anlaşılmaktadır. Sözgelimi Bulgar Eksarhlığı (Koyuncu, 1998), aynı bölgede yaşayan ve asırlarca Rum Patrikhanesi nin baskısı altında kalan diğer ortodoks halklarına kendi kiliselerinde mezhep birliği vaadinde bulunmuştur (Genelkurmay Başkanlığı, 1993, s. 35; Şentürk, 1992, s. 298). Bulgar milliyetçileri bu tarihten ve bilhassa Doğu Rumeli nin 1895 te Bulgar Emareti ne katılmasından itibaren Bulgar kiliseleri ve Selanik, Manastır, Kosova vilayetlerinden oluşan Makedonya bölgesinde (Beydilli, 1989, s. 79; Tokay, 1996, s. 39) kurdukları çete ve komiteler aracığıyla propogandalarını daha kapsamlı bir şekilde yapmışlardır. Bulgarlar Makedonya bölgesinin diğer vilayetlerinde olduğu gibi Kosova Vilayeti nde de ulusal bilinçlenmenin yalnızca dini temellerini atmak değil, 1 Bulgarlar, Sırplar dan farklı olarak bu tarihten çok daha önce, 1870 yılında Fener Rum Patrikhanesi nin idaresinden çıkmış, bağımsız bir Eksarhane ye sahip olmuştur. 1480

3 NURDOĞAN / Bulgarların Osmanlı İmparatorluğu ndan Ayrılma Sürecinde Kosova daki Eğitim Faaliyetleri aynı zamanda kültürel altyapısını da oluşturmak üzere çok sayıda okul açma çabası içerisine girmişlerdir. Bulgarca eğitim veren bu okullarda özellikle yabancı öğretmenler yerleştirilmiş (Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA], BEO.AYN.d., No [5 Mart 1883/25 R 1300]) 2 ve bağımsızlık yanlısı bir eğitim politikası takip edilmiştir. Diğer taraftan Kosova da artan Bulgar komite ve çete faaliyetleri, bölgede Bulgar karşıtı Yunancılık, Sırpçılık, Romencilik hareketlerini başlatmıştır. Bu hareketler ve yabancı devletlerin bölgede reform yapılması yönündeki baskıları neticesinde, Sultan II. Abdülhamid 1902 yılında Rumeli Vilayetleri Hakkında Talimat başlıklı bir reform programı hazırlayıp uygulamaya koymak zorunda kalmıştır. Dönemin sadrazamı Said Paşa nın etkisi olduğu anlaşılan (Karal, 1988, s ) bu talimatta; Vilayât-ı Selâse denilen Kosova, Selanik ve Manastır vilayetlerinde adli, mali ve idari düzenlemeler öngörülmüş, köylerde okullar açılarak eğitimin yaygınlaştırılması yoluyla Müslüman halkın manevi yönden gelişiminin sağlanması amaçlanmıştır. Planlanan reformların eyalet gelirleri tarafından finanse edilmesi kararlaştırılmıştır (Karal, 1988, s. 157; Sowards, 1989, s. 23; Bozbora, 1997, s. 232). İdari teşkilattaki bu düzenlemelerin yanısıra eğitimi merkezileştirme, standartlaştırma ve homojenleştirme çabasının bir ürünü olan 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi nin (MUN) 129. maddesine göre, imparatorluktaki diğer milletler gibi Bulgar okullarının açılabilmesi devletin otoritesini uygulayabileceği bazı koşullara bağlanmıştı. Bunlar arasında, kız ya da erkek öğrenciler için eğitimöğretim faaliyetini sürdürecek okulların yerel maarif idarelerine kayıt yaptırmaları; Bulgar metropolidlerinin ders programlarını, kitaplarını ve öğretmenlerin diplomalarını inceleyerek görülmüştür ibaresi koyduktan sonra, onaylanmak üzere aynı idareye gönderilmesi en önemlileridir. Metropolid bulunmayan yerlerde sözkonusu evrak üzerindeki incelemeler cemaat reisleri tarafından gerçekleştirilecek, bundan sonra yerel idarelere takdim edilecektir. Öğretmenler erbab-ı namusiden hükümete her vechile emniyet ve itimad hasıl etmiş, diplomalı, sabıkasız, herhangi bir suça yahut yasadışı davranışa yeltenmiş hiçbir kimseyle samimiyeti olmayan kişilerden seçilecektir (BOA., MF.MKT., 597/17. [2 Ocak 1902/22 N 1319]). 3 Okulun eğitim-öğretim 2 Kosova, Selanik, Manastır Vilayetleri ndeki Bulgar okullarında yurtdışındaki öğretim kurumlarından mezun birtakım şüpheli öğretmenlerin çalıştırıldıkları hakkında bkz. BOA., 5 Mart 1883 (25 R 1300), BEO.AYN.d., No Örneğin babası cinayete sebep olduğu gerekçesiyle on yıl hüküm giymiş, firari bir sarrafın oğlu olan Aleksander, Sefaaliyetine başlayabilmesi için gereken ruhsat, ancak bu tahkikatın sorunsuz ve eksiksiz icrasından sonra verilecektir. Sözkonusu ruhsatlarda okulun Bulgar metropolidliğine ve metropolid bulunmayan yerlerde cemaat reisine bağlı bulunduğu kaydı yer alacaktır. Ayrıca maarif müdür ve memurlarının okulları teftiş sırasında tespit ettikleri ihtar ve ikaz gerektiren hususlar, metropolid veya cemaat reislerine de bildirilecektir (BOA., MF.MKT., 593/47. [13 Haziran 1901/26 S 1319]). Bu hükümlerden; Balkanlar da ulus-devletlerin yapılanma sürecinde evrenselliği ve diğer milletlerle/kültürlerle etkileşimi reddeden yerelci bir bakış açısına sahip olduğu anlaşılan gayrımüslim okullarında; bir taraftan yeni nesillerin milli bilinç ve disiplinle donatılması itibarıyla ülküsel, bir taraftan da mekteplerin Eksarhlık a bağlanması açısından dini bir eğitimin verildiği tahmin edilebilir. Esasen o dönemde evrensel teorik bilgiye/bilgeliğe, enternasyonel değerlere sahip çıkan bir eğitimin verilmesi iki taraf açısından da ne Osmanlı Devleti ne Bulgaristan yahut Yunanistan, Sırbistan vb.- beklenemezdi. O dönem için bu, erdemli bir tavır da sayılmazdı. Aksine öğrencilere eleştirel bakış açısı kazandıran özgürlükçü bir gelişmeyi vaat eden bir eğitim yerine, bütünüyle milli ülkülere/ideallere bağlı bir eğitim verilmeli, bu değerleri telkin edebilecek olanlar öğretmenlik yapmalıydı. Zira milletin istikbali, yeni nesillerin milli bilinç ve değerlerle yoğrulmasından geçmekteydi. Bu endoktrinasyon faaliyetleri imparatorluğun varlığına, merkezileşmeye ve homojenleşmeye karşı ciddi bir tehdit teşkil ediyordu. Hükümet gayrimüslim okullarındaki bu eğitim politikasını Osmanlı koşullarına en uygun hale getirebilmek için muhtelif tedbirlere başvuruyordu. Kosova Vilayeti polis komiseri Derviş Efendi tarafından hazırlanan bir layıha üzerine 1902 yılında Valilik te özel bir komisyonun teşkil edilmesi de bunlardan biriydi. Komisyon Edirne, Selanik, Kosova ve Manastır vilayetlerindeki Bulgar çete ve komitecilerin faaliyetlerine dair düzenlediği bir mazbatayı Bakanlar Kurulu na sunmuştu. Söz konusu mazbata üzerine Bakanlar Kurulu; bölgede kurulması planlanan Bulgar komitesinin muhtemel zararlarının önlenmesi, halkı düzeni bozmaya, yeni nesilleri milli kimlik ve bilinç kazanmaya sevk eden Bulgar öğretmenlerin yasalar çerçevesinde hareket etmelerinin sağlanması ve yerlerine hüsn-i siret erbabından olanların görevlendirilmesi, iyi ve kötüyü ayırmaktan aciz Bulgar köylülere, ayrılıkçı fikirlelanik Bulgar Mektebi nden mezun, diplomalı bir öğretmen adayı olmasına rağmen, Kaçana Bulgar Mektebi nde çalışmasına izin verilmemiştir. 1481

4 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ rin felaketten başka bir şeye yol açmayacağı yönünde telkinde bulunulması, kendi istekleriyle ellerindeki silahları bırakıp, devletin merkezi-bütünsel yapısını bozmaya yönelik fikirleri terk etmeleri halinde yasal muafiyet tanınacağının duyurulması ve bölgedeki soruşturma memurlarının görevlerini serbestçe yapabilmeleri için taşradaki tüm idarecilerin kolaylık göstermesinin temini yönünde kararlar almıştı. Bakanlar Kurulu nun kararları arasında ayrıca; silahlarını terk etmeyenlerin derhal tespit edilerek mahkemeye sevk edilmeleri, halktan zorla ve yasadışı yollarla yiyecek, para vb. alınmasına meydan verilmemesi, kurallara rağmen bu yöntemlere başvuranların kim olursa olsun cezalandırılması, kendi istekleriyle silahlarını bırakan ve devlet sistemiyle çatışmaktan vazgeçenlerin, sözlü yahut fiili olarak gerçekleştirilebilecek her türlü saldırıdan korunmaları için gerekli tedbirlerin alınması maddelerine de yer veriliyordu. Bakanlar Kurulu, mühimmat ve zararlı yayınların Kosova ya Bulgar Emareti yoluyla ithal edildiğinden, Emaret ve Doğu Rumeli sınırında bulunan orman koruyucuları ve köy bekçilerinin adliye zabiti sayıldığına dikkat çekmiş, sınırdan silah vb. geçirilirken en erken bunların haber alabileceği göz önünde tutularak, köy-nahiye ihtiyar meclisleri ve muhtarlarıyla birlikte kendilerine vazifelerinin önemi konusunda telkinde bulunmanın faydasına değinmiştir. Bu noktada köy bekçileriyle orman koruyucularının müslümanlardan seçilmesi hayati bir meseleydi. Komisyonun Bulgar çete ve komitecilerini ihbar eden kimselere maddi ödüllerin verilmesi hususunda Bakanlar Kurulu nun görüşünü istemesi üzerine Kurul; yalnızca ihbarda bulunulması halinde değil, fakat Bulgar çetecilerinin silahları gizlediği yeri ve ilgili bütün eylemleri bildirenlere ödül verilmesini uygun bulmuştu. Bakanlar Kurulu ayrıca, bölgedeki Hristiyan halkın yaşadığı köylerdeki güvenlik önlemlerinin artırılarak, daimi jandarmaların bulundurulmasını ve süvari jandarma müfrezeleri tarafından da aralıksız teftişlerin yapılmasını kararlaştırmıştı (BOA., MF.MKT., 566/4. [8 Haziran 1902/2 Ra 1320]; MF.MKB., 107/117. [8 Eylül 1902/5 C 1320]). Bakanlar Kurulu nun bu kararları üzerine Mekâtib-i Gayrımüslime ve Ecnebiye Müfettişliği (Kodaman, 1980) bölgede mevcut Bulgar okularının sık sık teftişiyle; ders kitaplarının, program ve öğretmenlik diplomalarının Eksarhlık tan ve maarif idarelerinden onaylanıp onaylanmadığını, Bulgar öğretmenlerin program dışına çıkıp öğrencilere ayrılıkçı fikirleri benimsetip benimsetmediklerini yerel maarif yöneticilerinden öğrenmelerini istemiştir. Müfettişlik ayrıca Bulgar okullarında diplomasız öğretmenlerin çalışmasına ve siyaseten ve edeben muzır konuları içeren kitapların okullarda okutturulmasına kesinlikle izin verilmemesi gerektiğini ifade etmiştir (BOA., MF.MKT., 566/4. [10 Haziran 1902/4 Ra 1320]). Ancak gayrimüslim okulların halk üzerindeki zararlı etkilerine karşı Müfettişliğin bu hassasiyeti, mevcut durumun tersine çevrilmesi için yeterli olamamıştır. Sözgelimi 1908 yılında yapılan bir teftiş sırasında; Senice deki bazı Bulgar okullarında Prizren metropolidinin onayı ve bilgisi dahilinde kütüb-i muzırra okutturulduğu ortaya çıkmıştır. Halbuki hükümet bu dönemde, özellikle gayrimüslim okullarında maarif idarelerinin tasdikine sunulan kitapların gösterilmesi ve onaylanmamış eserlerin tedrisine müsaade edilmemesi konusunda kesin kararlar almıştır. Sözkonusu Bulgar okullarında, 1906 yılında Belgrad maarif idaresince hazırlanmış program doğrultusunda Sırplı eğitimciler tarafından kaleme alınıp, Sırbistan da yayınlanmış Akaid-i Sırp Lisanı, Slav Lisanı, Coğrafya, Resim Hattı, Hüsnühat, Tezyinat, Cimnastik, Çocuk Oyunları, Mevâsim-i Tabiat, Ziraat ve Hesap kitaplarıyla kızlar bölümünde Cimnastik yerine Ev Kadınlarına Müteallik Malumat okutulmaktaydı. Ancak Senice Mutasarrıfı na göre, verilen ruhsatlarda bu mekteplerde, yılları arasında İstanbul da basılmış; Kilise Tarihi, Coğrafya Risalesi, Kıraat, Hesap, Akaid ve Sarf ders kitaplarının takip edileceği kaydedilmişti. Ayrıca birinci sınıflar için hazırlanmış Elifba risalelerinin üzerinde Sırp arması ve kapaklarında Sırbistan kurâsı dahilindeki mekâtib-i ibtidaîye mahsusdur sözü yer almaktaydı. Coğrafya nın tarifi hususunda da kendi babalığıyla ona civar olan memaliki tanımak, babalığa yani vatan ve memalik-i kadimine karşı muhabbeti uyandırmak, milletin sevabık-ı ahvalini bilmek ifadeleri kullanılmış, vatan ve memalik-i kadim olarak da yalnızca Kosova, Selanik ve Manastır Vilayetleri gösterilmiştir. Mutasarrıfa göre Prizren metropolidinin onayı ve bilgisi dahilinde söz konusu kitaplar tedris edilmekteydi. Nitelikleri ve diplomaları şüpheli kimseleri Bulgar okullarına yerleştirerek, genç nesillere imparatorluğun bir parçası olan bölgenin Hıristiyan Krallığı müştemilatından bulunduğu fikrini aşılatan ve tedrisât-ı muzırranın hâdimi olan Prizren metropolidi ve söz konusu muallimler hakkında ivedilikle yasal takibat başlatılmalıydı. Hükümet Senice Mutasarrıfı ve yerel maarif komisyonunun bu iddiaları üzerine soruşturma başlatmış ve neticeye göre kitapların toplatılmasını, öğretmenlerin azledilmesini, suçunun sabit bulunması durumunda metropolidin cezalandırılmasını istemiştir (BOA., 1482

5 NURDOĞAN / Bulgarların Osmanlı İmparatorluğu ndan Ayrılma Sürecinde Kosova daki Eğitim Faaliyetleri TFR.I.KV., 190/ [2 Mart 1908/28 M 1326]). Sultan II. Abdülhamid bir taraftan sistem aleyhinde faaliyet gösteren gayrimüslim okulların varlığını tanıması konusunda Batılı devletlerin askeri, siyasi ve ekonomik baskısı altında bulunurken, diğer taraftan bu mekteplerin açılmasına karşı tedbirler almaya çalışmış, ancak tam anlamıyla başarıya ulaşamamıştır (Ragıb Rıfkı, , s. 39; Selanikli Şemseddin, , s. 12). Dönemin bürokratları, Kosova vilayetindeki bu okullaşmada 1890 yılında Sofya da kurulmuş olan Merkezi Edirne-Makedonya Bulgar Komitesi yle (Aydın, 1989, s. 210) Bulgar Emareti ve Eksarhlığı nın katkısının ne boyutlara ulaştığının bilincindeydi. Bulgar Emareti nin ciddi mali sıkıntılarına rağmen, Eksarhlığın desteğiyle her sene bölge okullarına 1 milyon Frank para göndermesi, bölgedeki Bulgar okullarına 1500 adet öğretmen yerleştirmesi verilen desteğin ciddiyetini ortaya koymaktadır. Bu öğretmenlerin çoğu Emaret teki yüksek okullardan mezun her daim tohum-ı fesad ekmekten geri durmayan davranışlar sergileyen, yabancı ve öğretmenlik diploması bulunmayan kimselerdi. Buna karşılık Babıali, bir taraftan nitelikleri şüpheli kimseler hakkında gerekli yasal işlemlerin başlatılması amacıyla Adliye Nezareti üzerinden Bulgar Eksarhlığı na başvurmuş, diğer taraftan yerel maarif müdürlerine böylelerinin muallimlikte istihdamlarını engellemeleri doğrultusunda çok sayıda talimat göndermiştir (BOA., MF.MKT., 566/4. [29 Haziran 1901/12 Ra 1319]). XX. yüzyılın başında Kosova daki Bulgar okullarının sayısı 1016 ya ulaşmıştır. Bu okullarda toplam öğrenciye, bahsedilen 1500 öğretmen eğitim vermekteydi. Osmanlı nın bölgedeki Bulgaristan Komiseri, Bulgarların eğitim politikasından devletin en az etkilenmesi amacıyla, Kosova da bu kurumların ayrılıkçı etkilerini azaltacak karşıt bir ağırlık görevi görecek, yerel dilleri bilen dört daimi müfettişin görevlendirilmesi gerektiğini belirtmiştir (BOA., MF.MKT., 566/4. [3 Haziran 1901/16 S 1319]). Zira maarif müdürlerinin hemen hiçbiri Bulgarca bilmemekteydi. Bilenlerin de diğer işlerinden zaman ayırıp taşranın en ücra köşelerine yayılmış Bulgar okullarını teftiş etmeleri pek mümkün değildi (BOA., MF.MKT., 566/4. [29 Haziran 1901/12 Ra 1319]). Hükümet taşrada müslim ve gayrımüslim okullarının teftiş vazifesini vilayet maarif müdürlerine tevdi etmişse de (BOA., MF.MKT., 318/52. [9 Haziran 1896/27 Z 1313]), Kosova gibi özel dikkat ve itina gerektiren bölgelerde zaman zaman başkentten müfettişlerin görevlendirilmesini uygun bulmuş, teftişin verimli olabilmesi için de diğer mülki memurların müfettişlere azami yardım göstermesini istemiştir (BOA., MF.MKT., 566/4. [11 Temmuz 1901/24 Ra 1319]). Bu müfettişlerden biri olarak 1901 de Kosova daki görevine başlayan Halil Efendi, Bulgarca dan başka Fransızca, İspanyolca ve İtalyanca ya da hakimdir (BOA., MF.MKT., 566/4. [2 Eylül 1901/18 Ca 1319; 28 Ekim 1901/15 B 1319]). 4 Yabancı dillerdeki bilgisinin yanı sıra daha önce bazı özel okullarda ve Kalkandelen Bulgar Mektebi nde çalışması dolayısıyla eğitim ve okul idaresi konularına aşinalığı da Halil Efendi nin Kosova daki Bulgar okulları müfettişliğine tayininde etkili olmuştur (BOA., MF.MKT., 566/4. [28 Ekim 1901/15 B 1319]). Hükümet bölgedeki Bulgar muallimlerin devlet otoritesini ve tebeanın bağlılığını çökertme niyetinde olduğundan emindi. Söz konusu öğretmenler yalnızca okullarda kendi açgözlü emellerinin peşinde gençleri zehirlemekle kalmıyor, aynı zamanda Makedonya Bulgar Komitesi nden aldıkları talimatla (Aydın, 1989, s. 224) halkı düzeni bozmaya davet ediyordu. Hatta bunlardan bazıları bizzat Bulgar eşkıya çetelerinin başkanlığını yaparak Bulgar halkın aidiyet duygusunu zayıflatıp topluca bir ayaklanmanın çıkarılmasına çalışıyordu. Mesela Radovişte kaymakamlığının 5 Kasım 1904 tarihli bir telgrafında; Bulgar komitesinden muhtar ve köy bekçilerine verilmek üzere para ile kazanın tüm köylerine dağıtılmak amacıyla silah gönderildiği haber verilmiş, silahların Radovişte ve Ustrumca daki daskallara * teslim edileceği gerekçesiyle Bulgar okullarındaki öğretmenlerin tamamen komite üyelerinden seçildiği ifade edilmiştir (BOA., TFR.I.KV., 76/7536. [5 Kasım 1904/27 Ş 1322]). Kosova daki bu faaliyetlerin bilhassa 1890 ların sonundan itibaren yoğunlaştığı, bölgedeki siyasi suçlar kapsamında gerçekleştirilen soruşturmalar neticesinde ortaya çıkmıştır. Bu noktada meselenin özü, imparatorluğun geleceğine karşı tehlikeli bir şekilde ilerleyen Bulgar eğitim hareketinde adeta bir savaş cephesi haline getirilmiş olan okullardaki, -Osmanlı sınırları dahilindeki devlet okulları olduğu halde- öğretmelerin yasadışı faaliyetleriydi. 17 Mart 1903 tarihinde Dahiliye Nezareti tarafından kaleme alınan bir tezkirede, yerel maarif yöneticilerinin öğretmenlerin istihdamına izin vermeden önce gerekli tahkikatı yapmamaları bu noktada en önemli sebep olarak gösteriliyordu. Esasen Bulgar okullarında görevlendirilecek öğretmenler, Bulgar Eksarhlığı ve metropolidleri tarafından sınavla tespit edilmekteydi. Sınavların güvenirliliği bu kimselerin öğret- * Daskal, eski Yunanca öğretmen anlamına gelmektedir. 1483

6 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ menlik adı altında yaptıklarından anlaşılmaktaydı. Bulgar faaliyetlerinin yoğun olduğu bölge yetkililerinden bu soruna bir çözüm olmak üzere; öğretmenlerin görevlendirildikleri köy halkı ve kendilerini seçen metropolidlerden, mesleğe uygun olmayan faaliyetlerinin tespiti halinde derhal azledileceklerine dair bir kefalet senedi alındıktan sonra diplomalarının yerel maarif idarelerince onaylanması teklif edilmişti (BOA., MF.MKT., 566/4. [17 Mart 1903/18 Z 1320]). Fakat Mekâtib-i Ecnebiye ve Gayrımüslime Müfettişliği bu önerinin, haklı gerekçelere dayanmasına rağmen uygulunabilirliği hususunda tereddüt etmekteydi. Zira Bulgar Eksarhlığı mevcut uygulamayı, yani öğretmen diplomalarını görülmüştür ibaresiyle yerel maarif idarelerine havale etmeyi bile şikayet konusu yapabiliyordu (BOA., MF.MKT., 566/4. [23 Mart 1903/24 Z 1320]). Öte yandan bölgedeki merkezi ve bölgesel anlamda birleştirilmiş sisteme karşı Bulgar okullarındaki daskalların oluşturdukları siyasi-kültürel tehditin bilinciyle Sadrazam Kamil Paşa kefalet uygulamasından yana olmuş ve kefil gösteremeyenlerin öğretmenlikten men edilmesini istemiştir (BOA., MF.MKT., 566/4. [16 Mayıs 1903/18 S 1321; 3 Haziran 1903/7 Ra 1321; 6 Haziran 1903/10 Ra 1321]). Ancak zaman geçtikçe kefalet uygulamasının yarar sağlamadığı görülmüştür (BOA., MF.MKT., 566/4. [19 Mayıs 1904/3 Ra 1322]). Üstelik Eksarhlık ve metropolidlerin bu konudaki şikayetlerine kapı açılmıştır (BOA., MF.MKT., 566/4. [26 Mayıs 1904/10 Ra 1322]). 5 Nitekim alınan tüm tedbirlere, verilen bütün talimatlara rağmen Bulgar öğretmenlerin ayrılıkçıyayılmacı eğilimlerinden uzaklaştırıldığı pek söylenemez. Sözgelimi vilayet merkezi olan Üsküp te dahi Bulgar Mektebi mualliminin erbab-ı fesaddan olduğu yapılan incelemeler neticesinde anlaşılmıştır (BOA., MF.MKT., 566/4. [2 Kasım 1902/29 Ş 1320; 3 Şubat 1903/5 Za 1320]). - Üsküp Bulgar Mektebi ndeki teftiş, Bulgar okullarında takip edilen eğitim politikasının devlet açısından tehdit oluşturduğunu ve öğretmenlerin devletin hedeflerine bütünüyle aykırı hareket ettiklerini bir kez daha göstermiştir. Şöyle ki, 19 Mart 1903 tarihinde Bulgar okulları müfettişi Üsküp Bulgar Mektebi nin altıncı sınıfındaki Genel Tarih dersini dinlemek üzere okula gider. Müfettiş okul girişinde müdürün olmadığını öğrenmişse de, vakit kaybetmemek için sınıfa tek başına girer. Ancak Bulgar muallim Kovaçof Efendi kendisinin geldiğini görünce hemen susarak, yanında müdür olmadı- 5 Örneğin Selanik Vilayeti ndeki metropolidler, öğretmenleri kefalete bağlatmaya, okullar için ruhsat almaya yahut ders kitap-programlarını onaylattırmaya yanaşmamışlardır. ğından resmi sıfatını tanımayacağını beyanla derse son verir. Böylece dersin sonuna kadar dakika sükutla geçmiş olur. Bu esnada müfettiş 25 civarında öğrencinin Rusça dan Bulgarca ya çeviri yaptığını, Filibe de basılmış, onay mührü bulunmayan bir tarih kitabı takip edildiğini tespit eder. Böylece müfettiş, zaten kendisini görür görmez susmasından şüphelendiği muallim Kovaçof Efendi nin tarih dersini müfredatta belirtilen kitabtan takip etmek yerine, yalnızca sözlü olarak ders anlattığını tespit eder. Müfettişin raporu ve sözkonusu öğretmenin şüpheli davranışları, sonunda Kosova Maarif Müdürü nün de dikkatini çeker ve olayın aslını öğrenmek üzere kendisini yanına çağırır. Bunun üzerine Kovaçof Efendi müfettişin yanında müdür olmadan sınıfa gelmesinin usulsüzlük olduğunu iddia eder. Maarif müdürüyse, teftiş sırasında müfettişin yanında okul müdürünün bulunup bulunmaması gerektiğine dair herhangi bir yasal hüküm olmadığının farkındadır, lakin böyle bir zorunluluk varsa bile müfettişlerin teftiş vazifelerinin okul müdürlerinin mevcudiyetine bağlanmak suretiyle sınırlandırılmasını da pek sakıncalı bulur. Maarif müdürüne göre, böyle bir sınırlandırma kabul edilirse, müfettişin bir devlet okuluna girebilmesi adeta davetiyeyi gerektirecektir. Zira sözkonusu muamelede önce müdürün okulda olup olmadığının kapıcıdan öğrenilmesi şarttır. Kapıcının idareden olumsuz yönde bir talimat alması durumunda müfettiş, gerçeğin hilafında olmak üzere yoktur cevabıyla geri çevrilebilecektir. Başka bir deyişle Osmanlı müfettişleri Bulgar okullarını ancak kendi idareleri uygun gördüğü zaman ve hallerde teftiş edebilecektir. Halbuki teftişin mantığı, görevli bulunduğu merkezlerde mevcut okulların program ve saatleri konusunda bilgilendirilen müfettişlerin, istedikleri zaman istedikleri derse girebilmelerini gerektirir. Aksi takdirde gayrimüslim okullarındaki eğitimi yozlaştırıcı, halkı baştan çıkarıcı faaliyetlerin tespitine yönelik denetimden beklenen hedefin gerçekleşmesi imkansızdır (BOA., MF.MKT., 566/4. [7 Mayıs 1903/9 S 1321]). Maarif Nezareti de Kosova Maarif Müdürü nün sınırlandırmaya muhalif tutumuna katılarak, okul müdürünün bulunmadığı durumlarda vekilinin bilgilendirilip teftişe devam edilmesinin doğru olduğunu bildirmiştir (BOA., MF.MKT., 566/4. [19 Mayıs 1903/21 S 1321; 29 Mayıs 1903/2 Ra 1321]). Üsküp Bulgar Mektebi gibi Kosova nın merkezindeki bir kurumda tespit edilen bu usulsüz durumun, bölgenin iç kesimlerine gidildikçe hayli ciddi bir tehdit oluşturduğu varsayılabilir. Ayrıca yine Üsküp Bulgar Mektebi nde Cimnastik dersi adı altında birtakım askeri talimler yaptırıldı- 1484

7 NURDOĞAN / Bulgarların Osmanlı İmparatorluğu ndan Ayrılma Sürecinde Kosova daki Eğitim Faaliyetleri ğı da haber alınmış ve okulda vaktiyle Sırbistan ve Bulgaristan a firar edip avdet etmiş olan birtakım eşhâs-ı muzırranın öğretmen olarak çalıştırıldığı tespit edilmiştir (BOA., Y.PRK.AZJ., 19/82. [ /1308]). Kosova daki Bulgar okullarıyla ilgili ortaya çıkarılan bu zararlı faaliyetler, bir taraftan Osmanlı yönetiminin taşrada karşı karşıya kaldığı, giderek şiddetlenen bir eğitim yarışına vermesi gereken tepkinin boyutlarına işaret ederken, diğer taraftan milliyetçi hareketlerin eğitim yoluyla yaygınlaşması karşısında yerel maarif idarecilerinin ne kadar tetikte bulunduğunu göstermektedir. Bununla birlikte ne okullar kanalıyla yürütülen dini-siyasi-etnik bir sürtüşmenin önüne geçildiği ne de bölgede Osmanlı hakimiyetine karşı duyulan güvensizliğin ortadan kaldırıldığı söylenebilir. Kosova daki ayrılıkçı-milliyetçi hareketlerin gelişmesinde yabancı devletlerin Osmanlı tebaasına akıl ve cesaret vermek suretiyle müdahalelerde bulunmaları önemli yer tutar (Hösch, 1972; Schevill, 1991; Skendi, 1967; Terzis, 2000; Tokay, 1995). Bu devletler arasında Avusturya, bir taraftan bölgedeki Katolikleri himaye etmekte, diğer taraftan Bulgar halkın sempatisini kazanmaya çalışmaktaydı. Nitekim Üsküp Sancağı nın bazı kazalarıyla Kalkandelen Kazası nda açılan 70 okul ve 13 kilise Avusturya Devleti tarafından finanse edilmişti. Esasen bölgedeki Hıristiyan unsurlar arasındaki düşmanlık Kosova nın, bu devletin çekim alanına girmesini kolaylaştıran etkenlerden biriydi. Sözgelimi Patrikhane ye bağlı Rumlar ile Eksarhlığa bağlı Bulgarlar arasında hiçbir zaman tevhid-i efkâr-ı Hıristiyaniyye nin oluşamayacağına inanan Avusturya, Rum-Ortodoks cemaatinin etkisiz kalması yönünde çaba göstermiştir. Avusturya nın Bulgar unsuru destekleyip, onlar yararına okul ve kilise açması en fazla Sırpların tepkisine neden olmuştur. Zira bölgedeki Ortodoks unsurun sayısını ve gücünü kaybetmesi, uzun zamandır Rusya nın da desteğiyle Ortodoks birliği peşinde koşan Sırpların aleyhineydi (Jelavich, 1983, s. 47 vd.). Ayrıca Sırplar Kosova daki devlet memurlarının bütün tebeaya eşit davranmayıp, örneğin Üsküp teki Bulgar Metropolidi nin nüfuzunu artırmasına göz yumduklarını iddia ediyordu. Sözgelimi Üsküp Bulgar Metropolidi nin yetki alanı Üsküp, Kalkandelen, Kumanova, Karatova, Planka ve Preşova yla sınırlıyken, metropolidin İştib, Kaçana ve Radovişte ye müdahalesine de karşı çıkılmıyordu. Manastır Maarif Müdürü, 8 Mayıs 1893 tarihli tezkiresinde; bu durumun millet sistemindeki dengeyi bozduğu yönünde yetkililere yazılı olarak müracaat ettiğini, ancak kimsenin bir şey yapmadığı gibi, Bulgar Metropolidin her yerde icrâ-yı ruhaniyyet etmesine göz yumulduğunu bildirmektedir. Maarif Müdürü, Avusturya konsolosunun yandaşı olarak nitelendirdiği Vali nin, konsolosla işbirliği içerisinde Kosova da Rum okullarının açılmasında zorluk çıkardığı halde, Bulgar cemaatine kolaylık gösterdiğini öne sürmüştür. Gerçekte buradaki Rum okullarından kastedilen, Patrikhane ye bağlı olmasına rağmen Slavca ve Sırpça eğitim veren öğretim kurumlarıydı. Avusturya nın desteklediği Bulgarlar, bölgede eğitim dili Sırpça olan 100 okula, Fener Patrikhanesi nin etkisini azaltmak düşüncesiyle Sırp okulu denmesi konusunda Kosova Valisi ni ikna etmeye çalışıyorlardı. Valinin lehte yahut aleyhte kararı en çok Avusturya nın işine gelecekti. Zira kabul edilmediği takdirde bölgedeki Sırp tebea, aynı haklara kavuşmak başka bir deyişle Patrikhane nin baskısından kurtulmak amacıyla Bulgarlığa temâyül edecekler, kabul edilmesi durumundaysa Sırplar belki de inisiyatifi ele alabilecek ve bilhassa Bulgarlarla ciddi bir rekabet, hatta çatışma içerisine gireceklerdi. Tüm bu olguların biraraya gelmesini Avusturya, Kosova nın işgali için kullanabilirdi. Manastır Maarif Müdürü ne göre; etnik, dinsel, kültürel ve toplumsal çeşitliliğin en fazla yaşandığı ve pek çok devletin çatışan çıkarlarının odağında bulunan Kosova ya, bölgenin önemini idrak etmiş, tecrübeli, hak ve özgürlüklerin genişletilmesi ile farklı ırk ve dinden halkların birarada yaşatılması idealleri arasında devletin kurmaya çalıştığı dengeyi koruyabilecek bir Vali tayin edilmeliydi (BOA., Y.PRK.MF., 2/72. [8 Mayıs 1893/21 L 1310]). Alınan tedbirlere, çıkarılan yasalara, yapılan ikazlara rağmen (BOA., MF.MKT., 566/4. [5 Ekim 1904/25 B 1322]) yerel yöneticilere yahut maarif idarelerine başvurulmaksızın, mektep ruhsatlarında gösterilmesi kuralı da hiçe sayılarak Eksarhlık tarafından Bulgar okullarına daskallar yerleştirildiği ortaya çıkarılmıştır. Gerek 1869 MUN a gerekse Eksarhlık ın, şüpheli davranışlarda bulunan öğretmenlerin görevden alınacağına dair Saray a verdiği taahhüdlere aykırı olan bu durumun önlenebilmesi ve okulların birer darülfesâd olmasının (BOA., MF.MKT., 566/4. [26 Mayıs 1903/28 S 1321]) engellenmesi için hükümet, bölgedeki tüm Bulgar okullarında takip edilen ders programlarının Maarif Nezareti ne, kitapların da yerel maarif idarelerine gönderilerek onaylattırılması ve bu okullarda ders kitaplarından bağımsız sözlü eğitimin kaldırılması yönünde okul idareleriyle Eksarhlık a gerekli tebligatın yapılması talimatını vermişti (BOA., MF.MKT., 566/4. [18 Mayıs 1903/20 S 1321; 27 Haziran 1903/1 R 1321; 29 Ocak 1904/

8 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ Za 1321]). İmparatorluğun bütünsel-merkeziyetçi yapısını zararlı etkilerden korumak amacıyla, ders kitabından bağımsız sözlü eğitimin vazgeçilmez bir unsur olduğu Tarih öğretimine dair büyük bir iyimserlikle alınan bu karar; devletin bir taraftan müfredattaki biçimsel düzenlemelerin içeriği değiştireceği yönündeki eğilimine işaret ederken, diğer taraftan gayrimüslim okullarının Osmanlı devlet sisteminin genişlemesindeki menfi rolünü temsil etmektedir. Hükümet, imparatorluktaki Bulgarların okullar aracılığıyla yaptığı bölücülük faaliyetlerini engellemek amacıyla bu dönemde öğretmenlerin yanı sıra ders programları ve kitaplarının denetimine de önem vermiştir. Bu denetimler sonucunda okullarda olup bitenler hakkında bilgi sahibi olan devlet, kendi sistemi dahilindeki öğrenciler arasında ahlak ve siyasete aykırı faaliyetlerin yürütüldüğü bilinciyle giderek daha sıkı bir teftiş uygulamasına girişmiştir. Sözgelimi Bulgar Eksarhlığı ndan alınan biri ibtidai, diğeri rüşdiye derecesindeki iki Bulgar okuluna ait ders programlarının tercümesi neticesinde, devletin bölgedeki hakimiyet anlayışıyla bağdaşmayacak maddeler tespit edilmiştir. Sözkonusu programların Tarih e ait kısmında; Makedonya başlığı altında ayrıca bir bölüm olduğu, Bulgaristan tarihi ve hükümdarlarına çok detaylı yer verildiği, Bulgar Emareti ve Doğu Rumeli topraklarının kuzey ve güney Bulgaristan olarak tanımlandığı ve Avrupa-yı Türkî ve Makedonya ve Edirne vilayetinin Bulgaristan da olan tedrisâta tevfiken icrasının tenbihi şeklinde bazı sözlerin bulunduğu tespit edilmiş ve söz konusu hususların programdan çıkarılmasına karar verilmiştir (BOA., MF.MKT., 566/4. [22 Şubat 1904/6 Z 1321]). Bu karar denetimlerin temel amacının, kitaplardaki zararlı öğeleri tasfiye etmek, ideolojik aktarımların yoğunluğunu azaltmak ve bunların yerine halife-sultana sadık, siyaseten devlete bağlı unsurlar yetiştirecek bir programın uygulanmasını sağlamak olduğunu göstermektedir. Sultan II. Abdülhamid dönemi bürokratları, devletin eğitim politikası yararına propogandanın gücünden istifade etmek amacıyla, tüm öğretmenlerin imparatorluğun mevcudiyeti ve bütünlüğü uğrunda çalışmaları gerektiği yönünde özellikle Balkanlar da vesâyâ-i lazime icra etmelerini sağlamıştır. Bu bağlamda Rumeli Vilâyâtı Müfettişliği aracılığıyla çıkarılan genel af yasası üzerine daha önce bölücü faaliyetlerde bulunmasına rağmen, silah ve eylemlerinden vazgeçenlerin bir daha papaz yahut daskal sınıfına dahil edilmemeleri konusunda maarif yetkililerinin uyanık olması istenmiştir (BOA., TFR.I.KV., 85/8434. [17 Mart 1905/10 M 1323]). Lakin görev tanımları kapsamında bulunmasına rağmen özellikle Manastır, Selanik ve Kosova daki (Vilayât-ı Selâse ) maarif müdürlerinin köy ve kasabalardaki gayrımüslim/bulgar okullarını teftiş etmedikleri ortaya çıkarılmış ve bunun üzerine tahkikat başlatılmıştır (BOA., MF.MKT., 566/4. [5 Ekim 1904/25 B 1322]). Bununla birlikte Edirne ile Manastır, Selanik ve Kosova da Bulgarların yarattığı tehlikeyi püskürtmek ve köy okullarında olup bitenler, öğretmenlik adı altında sivil ajanlık yapanlar (BOA., MF.MKT., 566/4. [19 Ekim 1904/10 Ş 1322]) hakkında istihbarat elde etmek, bu konuda Nezareti bilgilendirmek amacıyla özel müfettişler görevlendirilmiştir (BOA., MF.MKT., 566/4. [8 Ekim 1904/28 B 1322]). Zira vaktiyle ayrılıkçı faaliyetlerde rol oynamış bazı Bulgarlar, isim ve mahlaslarını değiştirerek okullarda öğretmen olarak çalışıyor ve komiteden aldıkları emirler doğrultusunda kendilerini ifşa edecek fiiller yerine, halkı topyekun bir ayaklanmaya sevketmeye yönelik hareketler içerisinde bulunuyorlardı (BOA., MF.MKT., 566/4. [19 Ekim 1904/10 Ş 1322; 30 Ekim 1904/21 Ş 1322; 16 Ocak 1905/10 Za 1322; 19 Ocak 1905/13 Za 1322; 8 Ağustos 1905/6 C 1323]). 6 Gelen ihbarlar üzerine bazı askeri önlemler alındı. Bunun yanı sıra müfettişlerle diğer mülki memurlara, Bulgar okullarındaki öğretmenlerin, kendilerine sezdirilmeksizin daimi surette teftiş edilmesi ve şüpheli görülenlerin görevden alınması talimatı verildi (BOA., MF.MKT., 566/4. [8 Ekim 1904/28 B 1322; 16 Ocak 1905/10 Za 1322; 19 Ocak 1905/13 Za 1322]). İmparatorluktaki okul inşa kampanyalarına büyük finansal ve siyasal yatırımlar yapan Bulgarların, bu girişimleri hiçbir zaman ciddi bir engelle karşılaşmamış, devlet sözkonusu tehditkâr akınlar karşısında, adeta imparatorluk geleneğinin getirdiği bir bilgelikle yalnızca askeri-siyasi önlemlerle yetinmeyip, okullaşmanın yaygınlaştırılması suretiyle bölge halkının sosyo-ekonomik düzeyini artıracak tedbirlere başvurmuştur. Nitekim Balkanlar da kurulan ulus-devletlerin oluşumunda eğitimin rolünün inkar edilemeyeceği bir dönemde, kendi geleceğine yönelik ciddi tehlikeleri barındırmasına rağmen Bulgarlar, ne Kaçana kazasında ne Radovişte de ne Kumanova da ne Planka da ve ne de Gilan da okul açmak için hükümete başvurduklarında yahut bu mekteplerde Bulgar öğretmen çalıştırmak istediklerinde, aleyhlerinde bulunan pekçok delile rağmen, red yanıtı almışlar- 6 Gerçi bu özel müfettişlere rağmen hükümet, gerektiği durumlarda vilayet maarif müdürlerinin de okulları denetlemek üzere köy ve kasabaları dolaşmaları hususunda sık sık tallimatlar göndermiştir. 1486

9 NURDOĞAN / Bulgarların Osmanlı İmparatorluğu ndan Ayrılma Sürecinde Kosova daki Eğitim Faaliyetleri dır (BOA., MF.MKT., 364/13 [6 Ağustos 1897/7 Ra 1315]; MF.MKT., 458/36 [31 Temmuz 1899/23 Ra 1317]; MF.MKT., 566/4 [18 Ağustos 1904/6 C 1322; 26 Haziran 1905/22 R 1323; 22 Temmuz 1905/[19 Ca 1323; 16 Aralık 1906/29 L 1324]). Reddedilmek bir tarafa hükümet kimi zaman, yerel maarif yöneticilerinin verdiği bazı menfi kararların aşırı tedbir kaygısı yla alındığına hükmetmiş ve kararı tekzib edebilmiştir. Sözgelimi Kaçana da yasadışı bir Bulgar komitesi, Osmaniye Kazası ndaki Bulgar okullarında kendi yararına öğretmenler çalıştırıyor, onlara sivil ve zararsız yerli Hıristiyanları katlettiriyordu. Suç işleyen öğretmenler kazanın Bulgar Emareti yle sınırdaş olması hasebiyle hemen firar edebiliyorlardı. Olaylar üzerine kaymakamlık, kazadaki tüm Bulgar muallimlerin azledilmesi lüzumundan bahsederken, Maarif ve Dahiliye nezaretleri her ne kadar bu yolla halkın selametini sağlamanın mümkün olacağını belirtmişse de, böyle bir davranışın bütün öğretmenleri töhmet altında bırakacağından, kaymakamlığa yalnızca suçu sabit olanlarla ilgili yasal işlemlerin gerçekleştirilmesi talimatını vermiştir (BOA., MF.MKT., 593/47. [13 Haziran 1901/26 S 1319]). Merkezin Kosova daki gayrimüslim okullaşmaya ve milli çıkarlar doğrultusundaki fesatlıkların Osmanlı nüfusunu imparatorluktan koparacağına ilişkin duyduğu endişenin bir göstergesi olarak, Bulgar mektepleri müfettişi görevini suistimalden cezalandırılıp azledilmiştir. Müfettişin azline neden olan hadise, Üsküp Bulgar Mektebi ndeki yaklaşık 100 öğrencinin okulu terk ettiği haberinin merkeze bildirilmeyip, tesadüfen öğrenilmiş olmasıdır. Yapılan incelemeler neticesinde, öğrencilerin yemekleri beğenmemeleri üzerine müdürü protesto etmek amacıyla okuldan ayrıldıkları anlaşılmıştır. Müfettiş bu olay sırasında, aldığı talimat doğrultusunda Köprülü de bulunduğuna, tekrar Üsküp e döndüğünde paskalya zamanı olduğundan okulların tatil edildiğine, tatilden sonraki ilk hafta da çoğu öğrencinin ailelerinin yanından gelmeyeceği düşüncesiyle teftişe çıkmadığına, bunun da usûl-i mekâtibden bulunduğuna dair bir savunma yapmıştır. Ancak Maarif Nezareti buna benzer toplu hareketlerin ileride daha büyük olaylara vesile olabileceğini, Bulgarlar a ait en küçük bir vak anın bile dakika kaybetmeden haber verilmesinin şu sıralar pek ziyade hâiz-i ehemmiyet bulunduğunu, böyle bir davranışın ihanete kadar gidebileceğini öngörmüş, müfettişin özrünü kabahatinden büyük bularak görevinden azletme kararı vermiştir (BOA., TFR.I.KV., 15/1408. [15 Mayıs 1903/14 S 1321]). Kosova da Bulgar okullarının giderek yaygınlaşması, bu okullarda eğitim düzenlemesi adı altında daha fazla güç ve kontrol kullanmayı gerektiren teşebbüslere karşı hükümetin şüpheli yaklaşım ve değerlendirmelerini öne çıkarmaktadır. Sözgelimi Bulgar Metropolidi nin okul seyahati vesilesiyle, Üsküp Bulgar Mektebi ndeki 100 ü aşkın öğrenciyi kente 2.5 saatlik bir mesafede bulunan manastıra götürüp, birkaç gün orada konaklatma talebi, görünüşte böyle kalabalık gruplarla gezintiye çıkmanın daha önce örneği olmadığı gerekçesiyle reddedilmiştir (BOA., TFR.I.KV., 89/8884. [9 Mayıs 1905/4 Ra 1323]). Hükümetin gayrimüslim okulları ve öğretmenleri karşısındaki bu ihtiyatlı tutumunun, haksız yargılamalar neticesinde bütün mekteplerin kapatılması veya muallimlerin görevden azledilmesi şeklinde bir muameleye dönüştüğü söylenemez. Nitekim ihbar neticesinde Planka dan Kumanova ya, Kalkandelen den Karatova ya, İştib e uzanan Bulgar okullarındaki öğretmenlerden sekizinin davaları ceza mahkemesinde görülmüş ve şekâvet ve mefsedetle irtibatları bulunmayarak, muallimlikten men edilmemeleri lüzumu ilgili makamlara bildirilmiştir (BOA., TFR.I.KV., 83/8288. [5 Mart 1905/28 Z 1322]). Yine Balkanlar daki hakim unsur olan Müslüman Osmanlılarla, Bulgar milleti arasında çıkan bir çatışmada şehit düşen askerleri kabristana götüren ahalinin, Kumanova Bulgar Mektebi nin önünden geçerken, öğretmen ve öğrenciler tarafından hakarete uğradıklarının tespiti üzerine, önce Müslüman halkın tepkisi göze alınıp (BOA., TFR.I.KV., 85/8433. [7 Mart 1905/30 Z 1322]) 7 ceza kanunnamesinin 214. maddesine göre bir ay tutuklanmalarına karar verilmiş, ancak ardından hükümet, okulun kapanması anlamına gelecek böyle bir kararı, muallimlerin bu hareketleri icrâ-yı tedrisden men lerini icâb ettirecek mahiyette gör[ül]meyerek tekzib etmiştir (BOA., TFR.I.KV., 85/8434. [Mart 1905/M 1323]). Hükümetin bölgede devlet otoritesini teminle, milletin sistem dahilinde ve fakat kendi başına da var olma hakkını koruma arasındaki dengeyi hesaba katan bu tutumuna rağmen Bulgar Eksarhlığı, okulları üzerindeki bir devlet baskısından şikayet edebilmiştir. Mösyö Memun ismindeki bir Fransız ın ifadesine göre Halbuki bu mekteblerden hiçbiri taraf-ı hükümetten kapatılmamıştır. Bölgede bazı Bulgar okullarının faaliyetlerine son verilmiş olsa bile bu durum, cemaatin heyet-i umûmiyesiyle ilgili olmayıp, tamamen bir- 7 Kumanova Kaymakamı halkın tepkisini önlemek amacıyla sözkonusu kimseleri bir gece nezarette tutmuştur. 1487

10 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ takım öğretmen veya müdürlerin sistem aleyhindeki eylemlerinden ve Bulgar yetkililerin bu şüphelileri adalete teslimden istinkâf eylemelerinden kaynaklanmıştır. Esasen Bulgar noktainazarından meselenin özü; Osmanlı görevlilerin Bulgar okullarını teftişinin önüne geçilebilmesi, eğitim alanında tümüyle serbest hareket edilebilmesi, devletin de buna izin vermemesiydi. Mösyö Memun Osmanlı Devleti nin bu meseledeki haklılığını, Hükümetin bu sureti kabul etmesi nasıl mümkün olur? Avrupa da birçok kimseler Osmanlı hükümetinin arzusunu tamamıyla meşru göreceklerdir. sözleriyle savunmuştur (BOA., Y.PRK.BŞK., 35/78. [4 Nisan 1894/27 N 1311]). Bulgar unsurun devletle aidiyet ilişkisini sona erdirmek maksadıyla, Osmanlı yönetimince kapatıldığını iddia ettiği okullarda, XX. yüzyılın başında okutulan (BOA., TFR.I.KV., 210/ [20 Şubat 1908/17 M 1326]) 8 ve Kosova daki yerel maarif idaresi tarafından onaylanmış bir ders programı ve içeriği, önemi dolayısıyla çalışmanın sonunda aynen sunulmuştur (BOA., MF.MKT., 566/4): 9 Birinci Bölüm Anne - baba ve onların çocuklarına sevgi. Anneye ve babaya saygı. Konuşurken Beyefendi ve Lütfen kelimeleri kullanılır. İnsanı ve her şeyi Hazreti İsa yaratmıştır. İlk Adem ve Havva. Cennet ve Cehennem. Cennetten düşüş. Hazreti İsa ya karşı dua; Hazreti İsa ölümsüz yardım et bize, aileye dua. Hazreti İsa nın doğumu. Hazreti İsa ya yemekten sonra dua etmek; Verdiğin tüm yiyecek ve içecekler için sana şükürler olsun! İkinci Bölüm Dünyanın yaratılışı; güneşi, ayı, yıldızları, toprağa kuraklığı ve suyu, suda ve yerdeki canlıları insanları Adem ve Havva yı cennetteki hayatları ve ihaneti yaratması. Musa, Avram, Mustafa, Meryem in doğuşu. Üçüncü Bölüm Yakov ve çocukları Yosef Mısır da. Moisi ve İvlivane, onlar da Mısır da. Onların Tanrı ya ve ailelerine karşı on adet sorumluluğu vardır. 8 Burada tüm Bulgar okulları anlaşılmamalıdır, zira merkezdeki okullarda kabul edilen kitaplarla, kazalarda okutturulanların farklı olduğu bilinmektedir. 9 Metnin aslı Bulgarca olup, orjinalindeki üsluba sadık kalınarak Türkçe ye tercüme edilmiştir. Sözlü dualar öğrenmek, yüce Tanrı ya minnettar olmak ve o duaları kilisede Slav dilinde ezberlemek. Memleketini sevmek, doğduğu yeri sevmek ve kiliseye karşı asla yalan söylememek. Efendi olmak, çok öğrenmek, iyi niyetli olmak, şükretmek ve hayatı sevmek. Kilisede Slav dilinde okuma. Cümlede ayrı kelimelerin okunması ve cümlelerdeki vurguları tanıma, kısaltılmış kelimelerin okunması, ayetlerin okunması ve Tanrı nın kulları ile bazı söyleşiler; bunların hepsi kilisede öğreniliyor. Dördüncü Bölüm Hristiyanlığı yaygınlaştırmak, kiliselerde ayinlerin gizli tutulmasını sağlamak. Bulgarca açıklamak ve Slav dilinde ezberlemek. Tanrı nın ayetlerini ezberlemek. Bilgilendirmek, aileye karşı sorumluluk, kiliseye ve okula karşı sorumluluk ve vatandaşın devlete karşı sorumluluklarını öğrenmesi. Çalışmanın mutluluk vermesi, tembelliğin kaldırılması, yalandan ve hırsızlıktan nefret etmek, durmadan şükretmek. Tehlikeli durumlarda cesaretini kaybetmemek. Doğruları takip etmek, kendini geliştirmek. Güçsüzlere yetimlere ve hastalara merhamet göstermek. Kendine ve etrafındaki her şeye karşı saygılı olmak. Kilisede Slav dilinde okuma, ayetler ve Tanrı ya dua etmek. Dikkat Edilmesi Gerekenler: 1) İncil deki dualar her zaman bayramlardan önce okutulur. Öğretmen öğrencileriyle birlikte bayramdan önce ayinleri sesli olarak söyler. Öğretmen öğrencilerinin çalışma azmini artırır. Ayinlerin sonunda öğrenciler sorulan soruları kendi başlarına doğru cevap vermelidirler. Öğrenci cevap verirken öğretmen öğrencilerin konuşma akışına ve bilgisine dikkat etmelidir. 2) Birinci ve ikinci bölümdeki dualar sadece Bulgarca olarak işlenmelidir. Üçüncü ve dördüncü bölümler ise hem Bulgarca hem de Slav dilinde okutulmaktadır. 3) Üçüncü ve dördüncü bölüm bir önceki konularla bağlantı kurularak öğretilmektedir. Ders sonları geçmiş konularla irtibat sağlanarak bir bütün olarak işlenmelidir. 1488

11 NURDOĞAN / Bulgarların Osmanlı İmparatorluğu ndan Ayrılma Sürecinde Kosova daki Eğitim Faaliyetleri 4) Güzel okuma tekniği için gereken konular, Alfabe kitabından masallar alınmalıdır. Hikâyeler ve şarkılar kullanılarak öğretilmelidir. Eğer bu konular günlük hayattan örnekler verilerek öğretilirse daha verimli olacaktır. 5) Öğretmen Tanrı nın hayatını resimler kullanarak öğretmelidir. Eğer resim yoksa öğretmen simgeler kullanmalıdır. 6) Kelimeler, bilinenlerden bilinmeyenlere doğru, yavaş yavaş öğretilmelidir ve öğrenciler okurken vurgulara ve tonlamaya dikkat etmelidir. Harf harf çeviri yapılmamalıdır, fakat öğrenciler simgelerden kelimelerin ne anlama geldiğini anlayabilmelidir. Bulgar Dili Birinci Bölüm (Haftada 3 ders) Cisimlerin Öğretilmesi: Öğretmenin öğrencilerle tanışması, isim ve soy isim, öğrencinin okul içi ve dışarıdaki davranışları, sınıf düzenlemesi, öğrenciye sağ sol, aşağı yukarı, ön ve arkanın öğretilmesi, okulun tanıtılması, kullanılacak eşyaların ve oynama yerlerinin tanıtılması. İnsan vücudunun öğrencilere öğretilmesi, ihtiyaçlar; yiyecek, içecek ve giyim. Sülale; anne, baba, erkek kardeş, kız kardeş, anneanne, babaanne. Öğretmenler, rahip, tarımcı, bakkal, terzi, ayakkabıcı, kasap, bahçıvan. Ev hayvanları; köpek, kedi, fare, at, inek, koyun, horoz ve tavuk ve yerli balıkları öğrenmek. Para: altın ve gümüş Silah; çapa, kürek, bıçak, makas, pense, testere. Zaman birimleri; gün, hafta, ay, yıl ve mevsimler. Köy ve kasabalar; ağaçlar ve çiçekleri öğrenmek. Dikkat: Bunların hepsi zaman gelince birer örnek verilerek öğretilmelidir. Öğretmen, soru sormalı ve doğru cevapların gelmesini beklemelidir. Bazen öğretmen bunları resim olarak isteyebilir. Okuma ve Yazma (Haftada 6 dersi): Okuma için alıştırma hazırlama: Cisimler ve cisimlerin isimleri, çeşitleri, cisimlerin isimlerini saymak, onları bir başlık altında toplayabilmek, onlarla cümle kurmak, onların ne işe yaradığını bilmek, sıralamak. Cümleleri kelimelere ayırmayı öğretmek ve onun tam tersini göstermek. Yazma alıştırmalarının hazırlanması: Kara tahtanın önüne bir sıra halinde oturmak ve daha sonra öğrencilere köşeleri, açıları, piramit, küp, üçgen, kare şekillerini öğretmek. Çizim; dikey, paralel, ince, kalın, dalgalı ve düz çizgileri öğretmek. Dikkat Edilmesi Gerekenler: Bu iki dersin eş zamanlı olarak iki hafta içinde aynı zamanda bitirilmesi gerekmektedir. Vatan Bilgisi 3. Sınıf (Haftalık 3 ders) İkinci sınıf tekrar edilir. Ölçmek ve sınıfı küçütülmüş şekilde çizerek içinde bulunan esyaları göstermek. Bir şeklin dört görünüşünü teknik olarak resimlendirmek. Okulu çizmek. Yakın çevreyi tanımak ve çizmeye çalışmak (Eğer şehir ise yalnız oturdukları semt çizilir). Binalar, sakinleri ve iş yerleri. Bu derste öğrencilere yakın çevre tanıtılır ve coğrafyası hakkında temel bilgiler verilir. Örneğin dağlar, tepeler, yaylalar, tarlalar, kaynaklar, dereler, nehirler, nehir yatağı, bataklık, göl, deniz, ada, yarımada. Yaylalar ve tarlalar. Yollar. Öğrencinin oturduğu ilçeyi basit bir şekilde çizmesi. Şehir ve köyler. Pazar. Nüfusun dini ve dili. Okullar, kilise, manastır, yönetim; meslekler, esnaf ve çiftçilik. Türkiye nin Avrupa bölgesini kısaca öğretmek. Güneşi, ayı ve bazı yıldızları gözlemlemek. Fıkralar. Oturduğu bölgeyle ilgili eski fıkraları anlatmak. Asparuh ve Krum için anlatımlar. Hristiyanlığı kabul ettiren devlet adamı Boris. Bulgar alfabenin yazarları Kiril ve Metodi. Simeon. 4. Sınıf (Haftalık 3 ders) Dünyanın şekli. Harita. Kara. Denizler ve okyanus. Türkiye nin Avrupa bölgesini tekrar etmek. Bulgaristan, Sırbistan, Karadağ, Yunanistan, Romanya. Diğer Avrupa ülkeleri hakkında kısaca bilgi vermek, onların başkentleri. Asya, Afrika, Amerika, Okyanusya hakkında kısaca bilgi vermek. Dünyanın dönüş şekli. Gece ve gündüz. Yılın dört mevsimi. Samanyolu ve yıldızlar. Fıkralar. Üçüncü sınıfın tekrarı. Samoil. Bizans İmparatorluğu tarafından ele geçirilmek. Birinci Asın, İkinci Asın, Kaloian, Şişman. Ohridli Arseni. Türklerin gelişi. Sultan Orhan, Sultan Murad ve Sultan Beyazıd. Neofit Rilski. Bulgar Eksarhlığı. Çevre Bilgisi 3. Sınıf (Haftalık 2 ders) 1) Maymun, kurt, tilki, tavşan, ayı-memeliler 1489

12 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ 2) Kırlangıç, guguk kuşu, kartal, baykuş-kuşlar 3) Kertenkele, yılan-sürüngenler 4) Kurbağa 5) Balık çeşitleri 6) Karınca, sinek 7) Kemikliler ve kemiksiz hayvanlar hakkında bilgi verilir. Bitkiler: Armut, dut, fasulye bitkisi, kardelen ve gül. Doğal kaynaklar (mineraller): Alçı, mermer, tuz, demir ve gümüş. Su, mineralli sular. Işığın kaynağı: Güneş, duman, ateş. Scaklıktan kaynaklanan eşyaların genleşmesi. İyi ve kötü ileticiler. Sis, bulut ve yağmur. Dikdörtgen, kare vb. Not: Çizgi çeşitleri ve figürler gözlemlenir ve çizmeye çalışılır. Çizilecek figürler öğretmen tarafından önceden gruplanır ve tahtaya çizilir. 4.Sınıf (Haftalık 1 ders) Üçüncü sınıf tekrar edilir. Düzgün ve düzgün olmayan çokgenler. Dikdörtgen ve üçgenin kenarlarını toplamak. Daire; çevre, toplam çevre ve yarım çevre. Kareyle tanışmak. Karenin üst kenarları ölçmek. Gelişigüzel çizgiler çizmek. Not: İşlenecek figürler önceden seçilir ve sınıftaki tahtaya çizilir. 4. Sınıf (Haftalık 2 ders) 1) İnsan vücudu kısaca anlatılır: İskelet ve kaslar, beyin ve sinirler. Solunum yolları. İş yapmak ve dinlenmek. 2) Hava. Temiz ve kirli hava. Beden ve ev temizliği. Sağlığı korumaya yarayan, hijyene dair tavsiyeler. Not: Öğrenciye doktorun önemi ve doktora gitmenin faydaları anlatılır. 3) Balina, fil, kurt, sincap. Kaplumbağa, yılan çeşitleri. Maymun. Yengeç, akrep, Ağustos böceği. 4) Bitkiler: Buğday, mısır, çavdar. Tarla bakımı. Çiftçinin yaptığı iş. Üzüm tarlaları. Üzümün toplanması ve işlenmesi. Şarap ve işlenmesi. Pamuk, keten, tütün, çay ve kahve, şeker pancarı, pirinç. 5) Doğal kaynaklar: bakır, civa vb. 6) Nem, kar, rüzgar ve fırtına. Rüzgarın kuvveti. Mıknatıs. Elektrik (+), (-). İyi ve kötü ileticiler. Gök gürlemesi. Yankı. Gökkuşağı. Not: Öğrencinin anlaması için çevrede bulunan bitkiler ve hayvanlardan örnek verilebilir. Öğrenci çevredeki hayvanlar ve bitkilerden gruplar oluşturmalıdır. Teknik Çizim 3.Sınıf (Haftalık 1 ders) Cetvel: Düz çizgi, yamuk çizgi, kırık çizgi. Paralel ve paralel olmayan çizgiler. Üçgen ve üçgen çeşitleri. Dikdörtgen ve onun çeşitleri. Temel ve yükseklik. Yazı Güzelliği Birinci ve ikinci sınıfta yazma dersi aynı zamanda yazı güzelliğini de kapsar. Üçüncü ve dördüncü sınıfta ise ayrı bir ders haline getirilir. Sıra içinde küçük ve büyük harfler yazılır. Öğretmen tarafından tahtaya yazılan kelime ve cümleler deftere geçirilir. Not: Harfler arasındaki mesafe ve birbiriyle bağlantısına önem verilir. Müzik (Haftada 1 ders) Öğrenciye uygun okul ve halk şarkıları öğretilir (Şarkı örnekleri verilmiştir). 4.Sınıf (Haftalık 1 ders) Bu sınıftaki öğrencinin yaşına uygun okul ve halk şarkıları, dini şarkılar öğretilir (Şarkı örnekleri verilmiştir). Önemli Not: Her sınıfta yeni şarkılar öğretilmeli. Şarkı sözleri edebiyat dersinde öğretilir. Şarkılar diyalog kurmak amaçlı da söylenir. Beden 1. Sınıf (Haftalık 5/2 ders) El ele tutuşulur. Çeşitli yönlere hareket ederek egzersiz yapılır. İki ayak üstünde zıplanılır. Yazlık çocuk oyunları oynanır. 1490

13 NURDOĞAN / Bulgarların Osmanlı İmparatorluğu ndan Ayrılma Sürecinde Kosova daki Eğitim Faaliyetleri DERSLER İlkokulun haftalık dersleri Dersler Birinci Sınıf İkinci Sınıf Üçüncü Sınıf Dördüncü Sınıf Toplam Din Bilgisi ve Davranış Slavca Okuma Slavca Okuma Bulgar Dili (Okuma, Yazma vs.) Bulgar Dili (Okuma, Yazma vs.) Hesaplama 5/ /2 Coğrafya Çevre Bilgisi Teknik Resim Güzel Yazı 2/2 2/2 2 Müzik Spor 3/2 3/2 2/2 2/2 5 Halk dansları (Kızlar için) 2/2 2/ Sınıf (Haftalık 3/2 ders) Birinci sınıftaki egzersizlere devam edilir. Elleri havaya kaldırmak. El ele tutuşmak. Elleri çeşitli yönlere hareket ettirmek. Tek ayak üstünde zıplamak. Sırayla düz ve yamuk çizgide koşmak. Çocuk oyunları. 3. Sınıf (Haftalık 3/2 ders) İkinci sınıftaki egzersizler tekrar edilir. Ayrıca parmak üstünde yürümek, koşu yapmak, zıplamak, çökmek. Oyunlar. 4. Sınıf (Haftalık 2/2 ders) Önceki sınıflardaki egzersizler tekrar edilir. Çeşitli oyunlar oynatılır. Not: Beden egzersizleri öğrenciye ve çevreye uygun seçilmeli. Güzel havalarda dışarda, kötü havalarda ise geniş bir sınıfta yapılmalı. Kızlar erkeklerden ayrı bir yerde egzersiz yapmalı ve aralarındaki egzersiz farkı olmalı. Elişi 1. Sınıf (Haftalık 2/2 ders) İplik ve yünle ağ örmek. Kağıt katlamak. Zihin geliştirici el işleri yaptırmak. Kağıt kesmek. Pamuk ve yün ipliğinden ağlar örmek. 2. Sınıf (Haftalık 2/2 ders) Dikiş dikmekle başlanır. İğneler, makaslar vs. Örneğin dört şişle örgü örmek. Dikişin başlaması; dikiş, nakış. Tablo 1. Bir Öğretmenin Birinci ve İkinci Sınıf İçin Ders Programı Dersler ve Sınıflar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cuma Cumartesi Birinci Ders 1.sınıf Okuma Hesaplama Yazma Okuma Okuma Yazma 2. sınıf Yazma Okuma Okuma Hesaplama Okuma İkinci Ders 1.sınıf Yazma Okuma Okuma Sözel dersler Yazma Okuma 2. sınıf Okuma Yazma Yazma Okuma Okuma Yazma Üçüncü Ders 1.sınıf Hesaplama Sözel dersler Hesaplama Spor Hesaplama Sözel dersler 2. sınıf Sözel dersler Hesaplama Sözel dersler Spor Yazma Dördüncü Ders 1.sınıf Din Bilgisi Hesaplama 2. sınıf Hesaplama Yazma Sözel dersler Beşinci ders 1.sınıf Din Bilgisi Spor Yazma Spor 2. sınıf Spor Hesaplama Spor 1491

14 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ Tablo 2. Birinci, İkinci ve Üçüncü Sınıf Öğretmen Ders Planı Dersler ve Sınıflar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cuma Cumartesi Birinci Ders 1.sınıf Okuma Okuma Hesaplama Yazma Okuma 2. sınıf Yazma Okuma Yazma Hesaplama Okuma Hesaplama 3. sınıf Sözel dersler Okuma Okuma Teknik Resim Okuma Yazma İkinci Ders 1.sınıf Okuma Okuma Hesaplama Hesaplama 2. sınıf Okuma Okuma Yazma 3. sınıf Okuma Üçüncü Ders Çevre Bilgisi Hesaplama Hesaplama 1.sınıf Yazma Yazma Sözel dersler Okuma Yazma 2. sınıf Yazma Sözel dersler Okuma 3. sınıf Vatan bilgisi Müzik Hesaplama Okuma Güzel Yazı Dördüncü Ders 1.sınıf Yazma Sözel dersler Okuma Din Bilgisi 2. sınıf Hesaplama Yazma Din Bilgisi Okuma Yazma 3. sınıf Din Bilgisi Yazma Din Bilgisi Yazma Beşinci ders 1.sınıf Hesaplama Sözel dersler Hesaplama 2. sınıf 3. sınıf Yazma Sözel dersler Çevre Bilgisi Hesaplama Sözel dersler Güzel Yazı Çevre Bilgisi Çevre Bilgisi 3. Sınıf (Haftalık 2 ders) Çetik örmek. Harfler ve rakamlar nakışı yapmak. Dikiş teknikleri ve çeşitleri; düz, zincir vs. Önlükler ve örtüler dikmek. Dikişleri sökmeyi öğretmek. 4. Sınıf (Haftalık 2 ders) Çetikler örmek. Dantel örmek. Çeşitli şeyler dikmek. Çeşitli süs eşyaları işlemek örneğin lamba altlığı. Geçmiş sınıfın devamı, fakat gelişmiş versiyonu. Tablo 3. Üçüncü ve Dördüncü Sınıf Öğretmen Ders Programı Dersler ve Sınıflar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cuma Cumartesi Birinci Ders 3. sınıf Din Bilgisi Hesaplama Çevre Bilgisi Din Bilgisi Okuma Hesaplama 4. sınıf Yazma Teknik Resim İkinci Ders Çevre Bilgisi Güzel Yazı Din Bilgisi Okuma 3. sınıf Coğrafya Yazma Güzel Yazı Yazma Okuma 4. sınıf Din Bilgisi Coğrafya Okuma Hesaplama Çevre Bilgisi Yazma Üçüncü Ders 3. sınıf Okuma Güzel Yazı Hesaplama Hesaplama Coğrafya Yazma 4. sınıf Hesaplama Güzel Yazı Yazma Hesaplama Dördüncü Ders 3. sınıf Çevre Bilgisi Okuma Teknik Resim Çevre Bilgisi 4. sınıf Teknik Resim Beşinci ders Hesaplama Din Bilgisi Okuma Okuma 3. sınıf Yazma Okuma Müzik 4. sınıf Çevre Bilgisi Müzik Yazma Coğrafya 1492

15 NURDOĞAN / Bulgarların Osmanlı İmparatorluğu ndan Ayrılma Sürecinde Kosova daki Eğitim Faaliyetleri Tablo 4. Birinci, İkinci, Üçüncü ve Dördüncü Sınıf Öğretmen Ders Program Dersler ve Sınıflar Pazartesi Salı Çarşamba Perşembe Cuma Cumartesi Birinci Ders 1.sınıf Din Bilgisi Yazma Yazma Hesaplama Sözel dersler Okuma 2. sınıf Yazma Sözel dersler Hesaplama 3. sınıf Hesaplama Okuma Hesaplama Yazma Din Bilgisi Hesaplama 4. sınıf Din Bilgisi Hesaplama Yazma Okuma Okuma Hesaplama İkinci Ders 1.sınıf Okuma Yazma Yazma 2. sınıf Okuma Yazma Okuma Sözel dersler Yazma Yazma 3. sınıf Güzel Yazı Okuma Okuma Hesaplama 4. sınıf Coğrafya Yazma Çevre Bilgisi Okuma Okuma Üçüncü Ders 1.sınıf Okuma Hesaplama Okuma Okuma Hesaplama 2. sınıf Sözel dersler Hesaplama Okuma Yazma 3. sınıf Okuma Güzel Yazı Okuma Okuma 4. sınıf Okuma Güzel Yazı Okuma Yazma Çevre Bilgisi Dördüncü Ders 1.sınıf Hesaplama Hesaplama Teknik Resim Sözel dersler 2. sınıf Hesaplama Okuma Teknik Resim 3. sınıf Çevre Bilgisi Coğrafya Yazma Çevre Bilgisi Çevre Bilgisi 4. sınıf Hesaplama Teknik Resim Güzel Yazı Din Bilgisi Beşinci ders 1.sınıf Yazma Sözel dersler Yazma 2. sınıf Din Bilgisi Okuma Yazma Yazma 3. sınıf Yazma Yazma Din Bilgisi Coğrafya 4. sınıf Yazma Çevre Bilgisi Din Bilgisi Hesaplama Çevre Bilgisi Bu ders programı öncelikle, kimlik tartışmasında din ve milliyet farklılığının ön plana çıkarıldığı bir dönemde Bulgarların kendi eğitim sistemlerini tesis etmekte ne ölçüde serbest olduklarını yeterince açıklaması açısından anlamlıdır. Ayrıca programdan, kültür dersleri ile özel faaliyetler arasında zaman bakımından dengeli bir dağılımın kurulmaya çalışıldığı, derslerin uzun blok ve saatler halinde verilmek yerine haftanın ayrı günlerine serpildiği, ders konularının belirlenmesinde dönemin eğitim sistemlerinin rasyonelleştirilmesi akımına paralel bir çizginin takip edildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca programa örneğin teknik beceri isteyen konuların ve iş derslerinin yerleştirilmesi öğrencilerin öğrenim tecrübelerini çeşitlendirmek hedefine yönelik olmalıdır. Sonuç Türk, Bulgar, Yunan, Sırp, Arnavut, Romen vs. milletlerden oluşan kozmopolit bir nüfusu barındıran Kosova da, Bulgarların yeni bir kimlik oluşturma mücadelesi kapsamında Osmanlı üst kimliğiyle çatışması, XIX. yüzyılın sonlarında daha belirgin hale gelmiştir. Aynı dönemde Sultan II. Abdülhamid in bölgedeki müslüman nüfusa yönelik Osmanlı hakimiyet sembollerini benimsetmek doğrultusunda başlattığı eğitim hamlesinin, çoğunluğun dışında kalanları da kapsaması ve anadilde eğitim gibi yenilikçi adımların atılması, Bulgarlar tarafından devletin farklı unsurlar üzerindeki kontrol ve denetim yetkisini genişletmek çabası olarak yorumlanmış, bu da yeni bir çatışma nedeni doğurmuştur. Kosova daki Bulgarların kurdukları fesad komiteleri vasıtasıyla bölgeyi Bulgarlaştırma ve tahayyül ettikleri büyük Bulgaristan ile birleştirme girişimleri, hem nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturan Arnavutlar hem de başta Rumlar ve Sırplar olmak üzere diğer unsurlar arasında büyük bir huzursuzluğa yol açmıştır. Bu mücadelede Bulgarlar tarafından ortaya atılan en güçlü argüman; yüzyıllar boyunca diğer milletlerden ayırt edici kimlik özelliklerinin reddedilip silinmeye çalışıldığı gerekçesiyle en büyük haksızlığa uğradıklarıydı. Bulgar komitacılarının hedefi, bölgedeki düzeni bozarak Avrupa nın dikkatini buraya çekmek ve merkezin hakimiyetinin tesisini amaçlayan Osmanlı hükümetini başarısızlığa uğratmaktı yılında Doğu 1493

16 K U R A M V E U Y G U L A M A D A E Ğ İ T İ M B İ L İ M L E R İ Rumeli nin zahmetsizce ele geçirilmesi, Bulgarların bölge üzerinde entegre bir ulusal hareketi örgütlemesini kolaylaştırmıştır. Bulgarların ayrılıkçı faaliyetleri neticesinde Kosova da bir Slav tehlikesinin belirmesi üzerine, Osmanlı Devleti bölgenin kendi yönetsel sınırları içerisinde kalmasını sağlamaya yönelik teşebbüslerde bulunmuş, bilhassa Bulgar öğretmenler vasıtasıyla ulusal kimlik yaratma yönündeki bilinçli girişimlerin önüne geçmeye çabalamıştır. Sultan II. Abdülhamid in imparatorluğun birliği anlayışını yaygınlaştırmaya yönelik çabalarına karşı Bulgarlar, bölgede çeşitli kitle iletişim araçlarından olduğu gibi okul ve öğretmenlerden de etkili bir şekilde faydalanmayı bilmişlerdir. Eğitim sisteminde endoktrinasyona açık bir kitle oluşturmak amacıyla açılan kampanyada Bulgarlar ın, ilköğretim okullarında tarihi fıkralardan yararlanmasını, öğrencilere edebi duyarlılık kazandırma becerisinin çok ötesinde ve derinlikte algılamak gerektiğini söylemek fazla abartılı olmamalıdır. Şöyle ki, ilköğretim çağındaki çocuklara, öğrencilerin doğdukları bölgelerde Osmanlı hakimiyetinden çok önce yaşamış Bulgar şahsiyetlerini öğretmek; bir taraftan bölgedeki Arnavutlar, Rumlar, Romenler ve Sırplar dan farklı/üstün bir millet olduklarını benimsetmeye yönelik bir faaliyet, diğer taraftan etnik etiketleriyle eğitim siyaseti yaptıklarına dair bir delil olarak değerlendirilebilir. Nitekim Islahat Fermanı nın kabulünden ve 1870 yılında bağımsız Bulgar Eksarhlığı nın kurulmasından itibaren, uluslarının ve dillerinin tanınması yönünde millet-i hakime ile eşit bir konuma kavuşturulan Bulgarların, bu düzenlemelere rağmen, imparatorluk sınırlarında açabildikleri kendi mezhepsel okullarından çok gençlerin yurtdışında okumasını sağlamak, bu gençleri, birtakım siyasi cemiyetler/komiteler kurdurtarak düzen ve asayişi bozan eylemlere yönlendirmek, bölgenin istikrarlı ve bütüncül bir idari yapıya kavuşmasını engellemek yönündeki faaliyetleriyle esas hedeflerinin eşitlik, hak-özgürlük veya milli kimliğin tanınması mücadelesi vermekten ziyade, kendileri ile kendilerini uzun süredir ezdiklerini düşünen çoğunluk arasında bölgede ayrıcalıkları korunmuş bağımsız bir Bulgaristan modelini gerçekleştirmek üzere yapılan bir pazarlık olduğu söylenebilir. 1494

17 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice - 11(3) Summer Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Educational Practices of Bulgarians in the Period of Separatist Movement from the Ottoman Empire in Kosovo Arzu M. NURDOĞAN a Marmara University Abstract The aim of the research was to provide an unpretentious sample and contribution to the evaluations that education and schooling politics played a leading role for Bulgarian nationalist movement to gain a mass dimension like other separatist movements. With this purpose in mind, the efforts were made to address to modern education in native language move of Bulgarians that had not been adopted nation-state project only based on their own internal dynamics with the dimension that was tried to be built via interventions of foreign countries rather than generating and discovering resources available within themselves, and it is a process of a pragmatic change-transformation concerning political practices. Key Words Ottoman, Abdulhamid II, Bulgarization, Indoctrination, Identity. a PhD. Arzu M. Nurdogan is currently a Lecturer at the Department of Social Science Education. Her research interests include history of education, with a particular focus on educational facilities in the Ottoman Empire during the XIXth century. Correspondence: Dr. Arzu M. NURDOGAN, Marmara University, Ataturk Faculty of Education, Department of Social Science Education, Istanbul/Turkey. arzu.nurdogan@marmara. edu.tr Phone: /210. The main hypothesis of the research is that the instrumentalization of education placed in a centralized position by Bulgarians is actually a dimension of global trend of the period in terms of development of nationalist discourse and movement, and national educational transformation is an important part of the phenomenon keeping up with the education era initialized by state via Sultan Abdulhamid II (Akman, 2006; Anderson, 2001; Bozbora, 1997; Frasheri, 1964, pp ; Freeman, 1877; Jelavich, 1983; Karageorgou-Kourtzis, 2007, pp ; Puto-Polo, 1981, p. 132; Seton-Watson, 1917, pp ; Skendi, 1967). This approach arises out of the hypothesis revealing differentiation among non-muslim even Muslims -residents of the empire with all aspects related to evolution of Ottoman Empire at a political, cultural, social, religious and economic base and evaluations regarding the underlying reasons thereof. The purpose of the research was to provide an unpretentious sample and contribution to the evaluations that education and schooling politics played a leading role for Bulgarian nationalist movement to gain a mass dimension like other separatist movements (Arnakin, 1963, pp ; Aydın, 1989, pp ; Aydın, 1990, pp ; İnalcık, 1992; Küçük, 1980, pp ; Stefanov, 2000, pp ; Sterionov, 2000, pp ; Tonev, 2000, pp ). With this purpose in mind; efforts were made to address to modern-education in native language move of Bulgarians that had not been adopted nation-state project only based on their own internal dynamics, with the dimension that was tried to be built via interventions of foreign countries rather than generating and discovering resources available within themselves, and it is a process of a pragmatic change-transformation concerning political practices (Boyar, 2007, p. 95, 106; Halaçoğlu, 1992, p. 397; İnalcık, 1992, p. VII; 1495

18 E D U C A T I O N A L S C I E N C E S : T H E O R Y & P R A C T I C E Skendi, 1967, p. 392; Şimşir, 1989, p. XXXI, XXXII; Uzunçarşılı, 1982, p. 274; Yüce, 1992, pp ). The scope of the research also constitutes its most significant limitedness in other words, this study is limited to the Sultan Abdulhamid II period in which separatist movement gained an important acceleration within the empire and Kosovo where it was relied that states would not initiate a rebellion against the central authority since Kosovo composed of the majority of Muslims (Beydilli, 1989, p. 79; Genelkurmay Başkanlığı, 1993, p. 35; Karal, 1983, p. 93; Karal, 1988, p. 76; Koyuncu, 1998; Şentürk, 1992, p. 221, 298; Tokay, 1996, p. 39). In Kosovo where cosmopolitan populations such as Turks, Bulgarians, Greeks, Serbians, Albanians and Romans lived together, attempts of Bulgarians to form a new identity and conflicts with Ottoman superordinate identity reached the climax at the end of the XIX century (Bozbora, 1997, p. 232; Karal, 1988, p. 157; Sowards, 1989, p. 23). In that period, educational move in order to make Muslim population in the region adapt Ottoman sovereignty symbols by Sultan Abdulhamid II and reformist attempts education in native language- in educational field for those apart from the majority were construed as efforts to expand the control and supervision authority of the state on the different aspects by Bulgarians and it caused a new ground of conflict. Attempts to bulgarize the region by means of the fesad committees which were established by Bulgarians and attempts to merge the region with big Bulgaria they imagined caused an important disturbance both between Albanians constituting the majority of the population and others including primarily Greeks and Serbians. In this struggle, the soundest argument propounded by Bulgarians was that they were hard done on grounds that their identity characteristics different from other nationalities were tired to be eliminated. The objective of Bulgarian committee members was to draw attentions of the West through disorganizing the region and prevent the Ottoman centralization movements aiming establishment of the central sovereignty to be achieved. In 1885, easy seizure of Eastern Rumelia facilitated the Bulgarians to organize an integrated national movement in the region. Upon the emerge of a Slavic danger as a result of the separatist activities of Bulgarians, Ottoman Empire attempted to ensure the region to remain in its own administrative borders and tried to prevent the conscious efforts to create a national identity especially by help of Bulgarian teachers (Ottoman Archives [OA], BEO.AYN.d., No [5 March 1883/25 R 1300]; MF.MKT., 593/47 [13 June 1901/26 S 1319]; MF.MKT., 597/17 [2 January 1902/22 N 1319]; MF.MKT., 566/4 [8 June 1902/2 Ra 1320]; MF.MKB., 107/117. [8 September 1902/5 C 1320]). While Sultan Abdulhamid II was under military, political and economic pressure of Western states to recognize non-muslim schools engaged in activities against the system, he tried to take measures to prevent the opening of such schools, but was not able to achieve a complete success (Ragıb Rıfkı, , p. 39; Selanikli Şemseddin, , p. 12). The bureaucrats of the time knew to what extent the Central Edirne Macedonia Bulgarian Committee (Aydın, 1989, p. 210; Hösch, 1972; Schevill, 1991; Skendi, 1967; Terzis, 2000; Tokay, 1995) which was founded in Sofia in 1890, the Bulgarian Chieftainship and Exarchy contributed to the opening of such schools in Kosovo province. Although the Bulgarian Chieftainship had serious financial distress, it sent 1 million Francs to the schools of the region every year with the support of the Exarchy and assigned 1500 teachers to the Bulgarian schools in the region, a fact which shows the extent of the support given. Most of these teachers were graduates of the higher schools in the Chieftainship, who never refrained from planting seeds of hate and were foreigners and did not hold teacher diplomas. The Sublime Porte applied to the Bulgarian Exarchy via the Ministry of Justice in order to take necessary legal action against these people whose qualifications were suspected, on the one hand, and sent numerous instructions to the regional educational directors to prevent the assignment of such people as teachers, on the other hand (OA., Y.PRK.AZJ., 19/82 [ /1308]; Y.PRK. MF., 2/72. [8 May 1893/21 L 1310]; MF.MKT., 318/52 [9 June 1896/27 Z 1313]; MF.MKT., 566/4 [29 June 1901/12 Ra 1319]; TFR.I.KV., 190/ [2 March 1908/28 M 1326]). The Government was sure that the Bulgarian teachers in the region were desirous of undermining the state authority and loyalty of the citizens. These teachers did not only poison the youth in these schools to realize their hidden agenda, but also provoked the people to disrupt the order based on the instruction (Aydın, 1989, p. 224) they were given by the Macedonia Bulgarian Committee. Even, some of them became leaders of the Bulgarian bandit gangs and tried to weaken the loyalty feelings of the Bulgarian people, and instigate a mass revolt. For example, in a telegram message of the Radovis district governate dated 5 November 1904, it was stated that Bulgarian Committee sent money for delivery to headmen and guards of the villages, and also weapons for distribution to all villages of the region, and that the teachers of the Bulgarian schools were chosen from amongst the committee members as 1496

19 NURDOĞAN / Educational Practices of Bulgarians in the Period of Separatist Movement from the Ottoman Empire in Kosovo the weapons were to be delivered to the daskals* 1 in Radovis and Strumica (OA., MF.MKT., 364/13 [6 August 1897/7 Ra 1315]; MF.MKT., 458/36 [31 July 1899/23 Ra 1317]; MF.MKT., 593/47 [13 June 1901/26 S 1319]; TFR.I.KV., 76/7536. [5 November 1904/27 Ş 1322]; TFR.I.KV., 85/8434. [17 March 1905/10 M 1323]; MF.MKT., 566/4. [18 August 1904/6 C 1322; 26 June 1905/22 R 1323; 22 July 1905/[19 Ca 1323; 16 December 1906/29 L 1324] ). Inquiries conducted with respect to the political crimes committed in the region revealed that the above mentioned activities in Kosovo were intensified particularly since the late 1890s. At this point, the essence of the problem was the illegal activities of the teachers in the schools which were almost converted to a war front in the Bulgarian education movement that progressed dangerously threatening the future of the empire - although these schools were state schools within the boundaries of the Ottoman Empire. A collection of biographies drawn up by the Ministry of the Interior on 17 March 1903 underlined, as the most important reason, the failure of the local educational directors to carry out necessary inquiry before permitting the recruitment of teachers (OA., Y.PRK.BŞK., 35/78 [4 April 1894/27 N 1311]; MF.MKT., 566/4 [17 March 1903/18 Z 1320]; TFR.I.KV., 15/1408 [15 May 1903/14 S 1321]; TFR.I.KV., 85/8434 [March 1905/M 1323]; TFR.I.KV., 83/8288 [5 March 1905/28 Z 1322]; TFR.I.KV., 85/8433 [7 March 1905/30 Z 1322]; TFR.I.KV., 89/8884 [9 May 1905/4 Ra 1323]; TFR.I.KV., 210/ [20 February 1908/17 M 1326]). Bulgarians were able to take advantage from mass media, besides schools and teachers in the region efficaciously against the attempts of Sultan Abdulhamid II to generalize the understanding of union. As for the campaign initialized in order to form a mass open to indoctrination, it is not exaggerated to say that it is required to perceive that Bulgarians took advantage from historical anecdotes in primary schools, far beyond the skills to provide student with literary awareness and deeply (OA., MF.MKT., 566/4 [3 June 1901/16 S 1319; 29 June 1901/12 Ra 1319; 11 July 1901/24 Ra 1319; 2 September 1901/18 Ca 1319; 28 October 1901/15 B 1319; 8 June 1902/2 Ra 1320; 10 June 1902/4 Ra 1320; 2 November 1902/29 Ş 1320; 3 February 1903/5 Za 1320; 17 March 1903/18 Z 1320; 23 March 1903/24 Z 1320; 7 May 1903/9 S 1321; 16 May 1903/18 S 1321; 18 May 1903/20 S 1321; 19 May 1903/21 S 1321; 29 May 1903/2 Ra 1321; 6 June 1903/10 Ra 1321; 27 June 1903/1 R 1321; 29 January 1904/11 Za * Daskal means teacher in old Greek. 1321; 22 February 1904/6 Z 1321; 19 May 1904/3 Ra 1322; 26 May 1904/10 Ra 1322; 5 October 1904/25 B 1322; 8 October 1904/28 B 1322; 19 October 1904/10 Ş 1322; 30 October 1904/21 Ş 1322; 16 January 1905/10 Za 1322; 19 January 1905/13 Za 1322; 8 August 1905/6 C 1323]; MF.MKB., 107/117. [8 September 1902/5 C 1320]; MF.MKT., 318/52. [9 June 1896/27 Z 1313]). That is to say, teaching to the children at the age of primary education Bulgarians who lived long before the Ottoman sovereignty in the regions where students were born can be assessed as an activity that Bulgarians performed to make students adopt that they were different from/ superior to Albanians, Greeks, Romans and Serbians living in the region and as an evidence that they did education politics with their ethnical labels (OA., TFR.I.KV., 76/7536. [5 November 1904/27 Ş 1322]). As a matter of fact, it can be said that real aim of Bulgarians is a bargain made between them and the majority which thought that they were suppressed for a long time, so as to realize the independent Bulgarian model of which privileges were protected, rather than struggling for equality, right-liberty, or recognition of national identity, depending on the activities that Bulgarians who were provided with an equal position with the sovereign nation (millet-i hakime) so as for their nationality and languages to be recognized, provided the young to get education abroad rather than getting in their denominational schools they opened within the borders of empire, despite those amendments, made the said young establish political associations/committees and directed them towards acts disorganizing the order and breaking the peace, and tried to prevent the region to gain a stable and integral administrative structure, since the acceptance date of Rescript of Reform (Islahat Fermanı) and foundation of independent Bulgarian Exarchate in 1870 (OA., TFR.I.KV., 210/ [20 February 1908/17 M 1326]). References/Kaynakça Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri Maarif Nezareti Mektubi Kalemi Tasnifi (MF.MKT.) Başbakanlık Osmanlı Arşivi. MF.MKT. 364/13. (6 Ağustos 1897/7 Ra 1315). Başbakanlık Osmanlı Arşivi. MF.MKT. 458/36. (31 Temmuz 1899/23 Ra 1317). Başbakanlık Osmanlı Arşivi. MF.MKT. 593/47. (13 Haziran 1901/26 S 1319). Başbakanlık Osmanlı Arşivi. MF.MKT. 597/17. (2 Ocak 1902/22 N 1319). Başbakanlık Osmanlı Arşivi. MF.MKT. 566/4. (8 Haziran 1902/2 Ra 1320). 1497

20 E D U C A T I O N A L S C I E N C E S : T H E O R Y & P R A C T I C E Maarif Nezareti Meclis-i Kebir-i Maarif Kalemi Evrakı (MF. MKB.) Başbakanlık Osmanlı Arşivi. MF.MKB. 107/117. (8 Eylül 1902/5 C 1320). Babıali Evrak Odası Ayniyat Defterleri (BEO.AYN.d.) Başbakanlık Osmanlı Arşivi. BEO.AYN.d. No (5 Mart 1883/25 R 1300). Rumeli Müfettişliği Kosova Evrakı (TFR.I.KV.) Başbakanlık Osmanlı Arşivi. TFR.I.KV. 15/1408. (15 Mayıs 1903/14 S 1321). Başbakanlık Osmanlı Arşivi. TFR.I.KV. 85/8434. (Mart 1905/M 1323). Başbakanlık Osmanlı Arşivi. TFR.I.KV. 83/8288. (5 Mart 1905/28 Z 1322). Başbakanlık Osmanlı Arşivi. TFR.I.KV. 85/8433. (7 Mart 1905/30 Z 1322). Başbakanlık Osmanlı Arşivi. TFR.I.KV. 85/8434. (17 Mart 1905/10 M 1323). Başbakanlık Osmanlı Arşivi. TFR.I.KV. 89/8884. (9 Mayıs 1905/4 Ra 1323). Başbakanlık Osmanlı Arşivi. TFR.I.KV. 210/ (20 Şubat 1908/17 M 1326). Başbakanlık Osmanlı Arşivi. TFR.I.KV. 190/ (2 Mart 1908/28 M 1326). Yıldız Tasnifi / Yıldız Perakende Arzuhal ve Jurnaller Kataloğu (Y.PRK.AZJ.) Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Y.PRK.AZJ. 19/82. ( /1308). Yıldız Perakende Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.) Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Y.PRK.BŞK. 35/78. (4 Nisan 1894/27 N 1311). Yıldız Perakende Maarif Nezareti Maruzatı (Y.PRK.MF.) Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Y.PRK.MF., 2/72. (8 Mayıs 1893/21 L 1310). Arnakin, G. (1963). The role of the religion in the development of balkan nationalism. In C. Jelavich & B. Jelavich (Eds.), The balkans in transition: Essays on the development of balkan life and politics since the eighteenth century (pp ). Berkeley: University of California Press. Aydın, M. (1989). Arşiv belgeleriyle Makedonya da Bulgar çete faaliyetleri. Osmanlı Araştırmaları, IX, Aydın, M. (1990). XIX. yüzyılda Bulgar meselesi. V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi içinde (s ). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Beydilli, K. (1989). II. Abdülhamid devrinde Makedonya meselesine dair. Osmanlı Araştırmaları, IX, Boyar, E. (2007). Ottomans Turks and the Balkans: Empire lost, relations altered. London: Tauris Academic Studies. Bozbora, N. (1997). Osmanlı yönetiminde Arnavutluk: Arnavutluk ulusçuluğunun gelişimi. İstanbul: Boyut Kitapları. Terzis, N. P. (Ed). (2000). Education in the Balkans: From the enlightenment to the founding of the nation-states. Thessaloniki: Publishing House Kyriakidis Borthers. Freeman, E. A. (1877). The Ottoman power in Europe, its nature, its growth and its decline. London: Macmillan and Co. Genelkurmay Başkanlığı. (1993). Balkan Harbi ( ) (C. I). Ankara: Yazar. Halaçoğlu, Y. (1992). Bulgaristan. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 6, s ). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. Hösch, E. (1972). The Balkans: A short history from Greek times to the present day (trans. T. Alexander). London: Faber. İnalcık, H. (1992). Tanzimat ve Bulgar meselesi. İstanbul: Eren Yayınları. Jelavich, B. (1983). History of the Balkans twentieth century (Vol. II). Cambridge: Cambridge University Press. Karal, E. Z. (1983). Osmanlı tarihi (C. VII). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Karal, E. Z. (1988). Osmanlı tarihi (C. VIII). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Koyuncu, A. (1998). Bulgar eksarhlığı. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale. Küçük, C. (1980). Bulgar İhtilali nin (1876) İngiliz kamuoyunda uyandırdığı tepki ve bunun Osmanlı-İngiliz ilişkilerine tesiri. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 8-9, Ragıb Rıfkı ( [1324]). Musavver Bulgaristan. Ahval-i coğrafiyye ve tarihiyyesi, etnografya nokta-i nazarından tedkiki, suret-i teşkil ve idare-i dahiliyesi, ahval-i askeriyesi. İstanbul: Artin Asaduryan Matbaası. Schevill, F. (1991). A History of the Balkans: From the earliest times to the present day. New York: Dorset Press. Selanikli Şemseddin ( [1324]). Makedonya tarihçe-i devr-i inkılab. İstanbul: Artin Asaduryan Matbaası. Skendi, S. (1967). The Albanian national awakening Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Sowards, S. W. (1989). Austria s policy of Macedonian reform. New York: Distributed by Columbia University Press. Stefanov, S. S. (2000). The role of social ınstitutions in the creation of the educational system and ımplementation of the educational policy during the absence of Bulgarian own state. In N. P. Terzis (Ed.), Education in the Balkans: From the enlightenment to the founding of the nation-states (pp ) Greece: Publishing House Kyriakidis Brothers. Sterionov, S. (2000). Demographic dimensions of Greek education in the Bulgaria of the 18th and 19th centuries. In N. P. Terzis (Ed.), Education in the Balkans: From the enlightenment to the founding of the nation-states (pp ). Greece: Publishing House Kyriakidis Brothers. Şentürk, M. H. (1992). Osmanlı Devleti nde Bulgar meselesi Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Şimşir, B. (1989). Rumeli den Türk göçleri (C. II). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Tokay, G. (1996). Makedonya sorunu, Jön Türk ihtilalinin kökenleri ( ). İstanbul: Afa Yayınları. Tonev, V. (2000). The Orthodox church as a material factor and teaching presence in the Bulgarian national revival school. In N. P. Terzis (Ed.), Education in the Balkans: From the enlightenment to the founding of the nation-states (pp ). Greece: Publishing House Kyriakidis Brothers. Uzunçarşılı, İ. H. (1982). Osmanlı Tarihi (C. I). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Yüce, N. (1992). Bulgar. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 6, s ). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. 1498