E itim Kurumlar nda Teknoloji Kullan m ve Etkilerine liflkin Bir Çözümleme

Transkript

1 E itim Kurumlar nda Teknoloji Kullan m ve Etkilerine liflkin Bir Çözümleme Hasan Hüseyin AKSOY (*) ÖZET Bu çal flmada toplum ve teknoloji iliflkilerinden hareketle e itim kurumlar n n teknoloji ile iliflkilerini ve bilgisayar ve internet kullan m yla somutlaflan e itimde teknoloji kullan m sorunsal n tart flmak amaçlanm flt r. Teknolojik geliflmelerin kamusal alanda yönetimi, üretim alan nda emek niteli ini nas l etkiledi i üzerinde durularak, iletiflim ve bilgi teknolojilerindeki geliflmenin üniversiteler ve di er e itim kurumlar n hangi boyutlarda, nas l etkiledi i üzerinde yo unlafl lm flt r. Çal flmada, teknolojinin belirtilebilecek olumlu etkileri d fl nda, e itimde eflitsizlikleri ve kaynak sorunlar n art rma, akademik personel ve ö retmenlerde yetersizli e neden olma; e itimi teknik, içerik ve finansman aç s ndan piyasaya ba- ml k lma, e itimin ticarileflmesini h zland rma gibi olumsuz etkilerine dikkat çekilmeye çal fl lm flt r. G R fi Teknoloji, neredeyse insan n dünyada varolmas yla birlikte vard r. Ma aralarda yer alan çizimlerden, do al ve insan yap m süs eflyalar ve yiyecek saklama kaplar na (çanak, küp, kupa vb.) kadar ilk ça larda insanl n maddi kültürünü oluflturan her yöntem ve ürün denli manevi kültürün sahip oldu u nitelik de günümüzde ulafl lan teknoloji birikiminin köklerinde yer al r. Toplumsal kültür ve teknoloji aras nda çat flma ve farkl l k oldu u denli birbirini etkileyen ve yönlendiren bir iliflki bulunmaktad r (Kongar, 1982, s.39-42). Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu çal flmas nda 1 (1997), teknik bilginin ve teknolojinin geliflmesine Puritanlar n dinsel anlay fl ve ahlaklar n n ne denli büyük etkisinin oldu- unu ortaya koymaktad r. Teknik geliflmeyi biyolojik, psikolojik ve toplumsal etkilerle iliflkilendiren sosyolojik ve antropolojik çal flmalar yap lm flt r (Kösemihal, 1974, ss ). Yine toplumsal, kültürel ve tinsel baz de erlerin teknolojinin geliflmesine izin vermedi i ya da yaflam kolaylaflt rd düflünülen baz teknoloji ürünlerinden vazgeçebildiklerini göste- 4 (*) Ankara Üniversitesi E itim Bilimleri Fakültesi, Yrd. Doç. Dr./aksoy@education.ankara.edu.tr

2 ren pek çok kültürel örnek de bulunmaktad r (Basalla, 2000, ss ). Teknoloji bir baflka anlamda, din, sanat, edebiyat ve ahlak gibi kültürün bir parças d r ve ona efllik eder. Ancak günümüzde daha çok, teknolojinin ekonomik, kültürel ve toplumsal alanlara etkisi üzerinde durulmaktad r. Teknolojinin bask n karakteri ve kendi bafl na (toplumsal gereksinmeler ve beklentilerden ba ms z) bir geliflme çizgisi izledi i yönündeki düflünceler, teknolojik geliflmeler ve insan gereksinimleri aras ndaki iliflkilerin nas l kuruldu u ve teknolojiden toplumun nas l yararlanabilece i ve toplumsal kaynaklar n teknolojinin yo un olarak kullan ld alanlara ayr l rken beklentilerin neler olabilece i konusunun da dikkatle gözden geçirilmesini gerektirmektedir. Teknolojinin, e itim kurumlar n n örgütlenme ve iflleyifline; e itim sürecinde kullan lan yönteme, e itimin içeri ine ve e itim yoluyla toplumsal alana etkisinin de bu çerçevede gözden geçirilmesi gereklidir. Teknoloji, günümüzdeki ça r fl m ile daha çok yüksek nitelikte bilimsel bilgi ve teknik içeren ürünler olarak alg lanmaktad r. Günlük dilde, yaz l ve görsel bas nda karfl m za bu flekilde ç kmakta olsa da, teknoloji teknik bilginin yaflama geçirilmesini öngören tüm toplumsal ve ekonomik etkinlikler ve örgütlenmeleri de kapsayan bir aland r. yimser bir tan mlama ile bak ld nda teknoloji, bilimsel ilke ve yeniliklerin sorunlar n çözümüne yönelik olarak uygulanmas d r. Baflka bir deyiflle teknoloji, bilimin bir uygulamas d r. Bilgisayarlar, robotlar ve uydular bilimin sorunlar n çözümü için uygulanmas sonucu ortaya ç kan araçlar olarak görülmektedir (Goetsch, 1984, s.192). Günümüzde daha s k kullan lan ileri teknoloji (high technology) kavram ise, programlanabilir entegre devrelerin ve buna dayal sistemlerin veri iflleme, üretim, bilgi yönetimi ve transferi, e itim, ulusal savunma, e lence, enerji yönetimi, çevre kirlili i kontrolu, güvenlik, haberleflme, materyal ve insan kaynaklar n n etkili kullan m alanlar nda, ancak bunlarla s n rl olmayan bir flekilde, kullan lmas olarak tan mlanmaktad r (Goetsch, 1984, s.192). Bununla birlikte, talebi bulunan bilimsel ve teknik bilgiye dayal yüksek nitelikli mallar üretme yoluyla elde edilen muazzam büyüklükteki kârlar sayesinde sanayi, bilimsel ve teknik bilgiyi yaratacak çabalar, araflt rmalar yönlendirebilecek güce ulaflm flt r. Bilimsel bilgi teknolojinin gelifliminde kullan lmakta, geliflen teknoloji yeni bulufllara katk da bulunmaktad r. Bilimsel bilgi ve teknoloji karfl l kl olarak birbirlerinin geliflimine katk da bulunmaktad r (Ünal 1995; Habermas 2001, s.73). Bilim teknoloji ile etkileflimi d fl nda ayn zamanda toplumsal iliflkilerin bir parças olarak geliflme göstermektedir. Toplumda var olan eflitsizlikler, bilimin toplumun tümüne eflit bir özgürleflme ve yarar sa lamas n engellemektedir (Ercan 1998, s ). Bilimselteknik bilgi ve bu yolla ortaya ç kan teknoloji düzeyinin insanl n yarar na sunulmas dolays z, kesintisiz bir flekilde gerçekleflmemektedir. Bu anlamda günümüzde ulafl lan noktada, bilimsel ve teknik bilgi önemli ölçüde piyasa talebine ve geliflmifl ülkelerin yönetsel/askeri/sömürgeci stratejilerine ba l olarak geliflme çizgisine girmifltir. Yirminci yüzy l n son çeyre ine de in piyasa d fl alanlar olarak düflünülen ve bu flekilde düzenlenen sa l k ve e itim (k smen de askeri güvenlik alan ) gibi alanlar, ileri teknoloji ürünlerinin kullan - m ile daha yüksek düzeyde bir piyasa ba ml l na sokulmufl görünmektedir. Teknolojik geliflmelerin insanl a sa layabilece i olas yararlar konusundaki umutlar kadar kuflku ve sorgulamalar da derinleflmektedir. TEKNOLOJ VE TOPLUMA ETK LER NE L fik N GENEL GÖRÜfiLER Teknoloji konusundaki tart flmalar felsefi niteli i ile Eski Yunan a kadar götürülebilir ( nam 1999, ss.58-99; Forti, 1997, ss.13-22) olsa da, teknolojinin günümüzde ulaflt düzey ve ya- 5

3 ratt etkilerin büyüklü ü, olanaklar ve tehditlerinin yayg nl daha çok ça m za özgü görünmektedir. Özellikle Birinci ve ikinci dünya savafllar bu konudaki sorgulamalar güçlendirmifltir. nsanl derinden etkileyen önemli olaylar, teknolojinin etkileri konusunda çok farkl görüfllerin ayn dönem içinde ortaya ç kmas n da kolaylaflt r yor görünmektedir. Görüfl farkl l klar, Rousseau, Marx, Heidegger, Adorno, Horkheimer, Marcus, Illich, Habermas, Apple, Feenberg ve çok say da e itim teknolojisi ve teknoloji politikas konusunda çal flan yazar/akademisyenlerin de erlendirmelerinden izlenebilece i gibi, bu konuda günümüze yans yan ve daha çok örgütlü/kurumsal güçleri olan kümelerin hareket noktalar ndan izlemek de olanakl d r. Özellikle do a ve insan topluluklar karfl s nda, insan yap m ileri teknolojiye dayanan maddi ürünlerin san ld ndan çok daha zararl olabilece inin farkedilmesi ve bilimsel-teknik bilgiye dayal ürünlerin, buna ba l olarak teknolojinin, nötr, ya da her zaman insan yarar na araçlar olmad 2 ve teknolojik geliflmenin baz alanlarda denetlenmesi gerekti i düflüncesini güçlendirmifltir. Bu düflünceler aras nda, üretim araçlar na egemen olman n çal flanlar ve toplumu denetlemek anlam na gelmesi ve teknoloji ürünü makinelerin iflsizli e yol açmas nedeniyle ekonomik ve siyasal karfl tl klar; do aya verilen zarar nedeniyle çevreci karfl tl klar, dinsel mesajlara ayk r görünen yaflam biçimlerine olanak sa lad klar ve dini otoritelerin toplumu denetleme güçlerini kaybetmelerine yol açt için dinsel karfl tl klar ve uluslararas ticari iliflkiler s ras nda azgeliflmifl ülkeler aleyhine ekonomik ba ml l k yaratan bir iliflkiye yol açt klar için de ulusal/ekonomik karfl tl klar en çok rastlananlar aras ndad r. Teknolojinin kullan m na iliflkin di er iki temel yaklafl m ise, 1) mümkün olan en yüksek düzeyde yeni teknolojilere ulaflmak ve bunlar sat n almaya ve kullanmaya yönelmek ile 2) (teknoloji karfl t kimi görüfllere tam bir karfl tl k oluflturmadan) teknoloji ürünleri ve kullan - m na karfl olmak yerine elefltirel bir de erlendirme ve uygun kullanma çabalar çerçevesinde gözden geçirerek teknoloji kullanmakt r. Birinci grupta, teknoloji toplumsal ve ekonomik anlamda olumludur. kinci görüfle göre teknoloji nötr de ildir ancak saf de ifltirebilir. Bizim kullanma amac m za göre anlam de iflir. Bu bak fl aç s ile, yarat lacak bir teknolojik geniflleme ve ilerleme, öncelikle teknoloji nas l kullan lmaktad r, daha sonra da nas l kullan lmal d r sorular n n yan tlar n n araflt r lmas n gerektirmektedir. Yine bilgi teknolojisini mevcut e itim yap s n temel alarak, e itimde kullanmay ve teknoloji ö retimini kitlesellefltirmeyi hedefleyen kalk nmac (paternalist) ve teknolojiyi bireysel ö renme ve geliflme için f rsat olarak gören ve baz geleneksel kurumlar n da da lacaklar n uman özgürlükçü (libertarian) görüfller olarak s n flamaya yönelen teknoloji de erlendirmeleri de dikkati çekmektedir. (Conlon, 2002) Tüm bu karfl tl klara karfl n teknoloji ürünleri ve bunlar n ortaya koydu u davran flsal/kültürel sonuçlar giderek daha genifl düzeyde tüm ülkelerin toplumsal yaflam alanlar n kapsamaya devam etmektedir. Azgeliflmifl / geliflmekte olan ülkeler aç s ndan ortaya koydu u belirgin etkilerinden birisi de ekonomik yap da yerleflik olan modern üretim teknikleri ile ilkel üretim tekniklerinin yanyana bulunmas ndan do an teknolojik dualizm in (Savafl 1986, s.21-22) e itim ve sa l k kesimleri içinde de üretilmesine yol açmas d r. E itimde teknolojik düalizm, e itimin davran fllar etkileyebilme gücüne ba l olarak orta vadede toplumsal düalizme, toplumsal bölünmeye de katk da bulunan bir etki yaratabilmektedir. 6 Teknolojik geliflimin toplumlar n yaflam na olan etkisi aç s ndan geliflmifl ülkeler ve azgeliflmifl/geliflmekte olan ülkeler ayr m yap labilmektedir. Sanayileflmenin yerini biliflim teknolojisi araçlar na b rakmaya bafllad döneme kadar bu tür bir ayr m daha somut olarak gözlenebilmektedir. Teknolojik düalizm bir yana b rak lacak olursa, teknoloji ithali ile h zla top-

4 lumsal yaflama yeni ürünleri alan ve bunlara uyum sa lamaya çal flan geliflmekte olan ülkeler, neredeyse hergün yeni bir ürünün veya uygulaman n bireylerin kullan m na sunuldu- u ülkelerde ortaya ç kan yabanc laflma ve kültürel sorunlar da arkas ndan yaflamaya (ithal etmeye demek de yanl fl olmayacakt r) bafllamak zorunda kalabilecektir. Dickson, Schumacher, Goulet uyum ve teknoloji çerçevesinde ortaya ç kan sorunlarla iliflkili olarak geliflmekte olan ülkelerde uygun teknoloji kullan lmas n öneren yazarlar aras nda yer alm flt r. (A. Bu ra 1985, s. 30: Aktaran Dura, 1990, s. 140). Türkiye nin de bu uyumsuzluk sorununu ciddi olarak yaflayan ülkelerden biri oldu u vurgulanmaktad r (Dura 1990, s. 141). Öncelikle ifl yaflam ve toplumsal yaflam içerisinde bir grubun ileri teknoloji ürünlerini h zla edinmesi ve (kullanma biçimleri ço u kez bu ürünlerin kullan m nda beklenen, öngörülen de erlere uygun olmasa da) kullanmas, e itim kesiminde de kendini göstermektedir. Ancak, e itim kesiminde yaflanan uyumsuzluk ya da sorunlar n çözümü, örgün e itim denli okul d fl e itimin de yeterince geliflmedi i azgeliflmifl ülkelerde, orta ve büyük ölçekli iflletmelerin gösterebildi i h zla gerçeklefltirilemeyecektir. Buna öncelikle azgeliflmifl ülkelerde e itime ayr lan kaynaklar n giderek azalmas ve temele itim konusunda (okullaflma oranlar n n tüm ça nüfusuna ulaflmamas ve yüksek devam düzeyi gibi) öncelikli geliflmelerin sa lanamam fl olmas yol açabilecektir. Yine kaynaklar n s n rl l ve teknoloji ilk yat - r m/sat n alma ve bak m-onar m maliyetleri de ülkenin daha önce sundu u e itimin niteli i ve yayg nl üzerine de olumsuz etki yapabilecektir. Bu nedenle ileri teknoloji kullan - m n n getirece i ekonomik, toplumsal ve kültürel etkilerin azgeliflmifl ülkeler ba lam nda gözden geçirilmesi gere i bulunmaktad r. Teknoloji ve Azgeliflmifl Ülkeler Günümüzde ülkelerin dünyadaki konumlar n belirleyen önemli bir de iflken de, baz teknoloji ürünlerinden ne ölçüde yararlanabildikleridir. nsan ve kulland klar ürünler aras ndaki iliflki artan bir düzeyde do al çevresi, ruhsal ve biyolojik gereksinmeleriyle iliflkili olmaktan ç kmakta ve teknolojik ürünlerin ortaya koydu u / s n rlad bir çerçevece belirlenir olmaktad r. Genel anlamda bireylerin tüketimlerinde bu yönde bir alg sal de iflmenin gözlenmekte olmas d fl nda kurumsal geliflmeler de büyük ölçüde teknoloji eksenli bir de erlendirmeye tabi tutulur olmaktad r. Askeri teknolojilerin geliflimi, bilimsel ve teknolojik bilgi üretemeyen ülkelerin savunma kurumlar n modernizasyon sorunuyla karfl karfl ya b rakm fl ve bu amaçla ülke kaynaklar n n büyük ölçüde bu amaçla geliflmifl ülkelere transferi zorunlu/ do al hale gelmifltir. Yine e itim ve sa l k kurumlar n n hizmetlerini toplumca kabul edilen/beklenen düzeyde gerçeklefltirebilmeleri için daha yüksek düzeyde, ileri teknoloji ürünü makineler, araç, gereçler, üretim yöntemleri ve uygulama yönergeleri, bir baflka deyiflle teknik bilgi sat n almalar gerekmektedir. Teknik bilginin ve teknoloji ürünlerinin çevre ülkelerce 3 istendik olmas ve talep edilmesi, teknolojik geliflimin yönünün de bafllang çta bu ürünleri üretenlerce belirlenmesi ve denetlenmesine yol açmaktad r (Erdost, 1982) Teknolojik ürünlerin gelifliminin denetlenmesiyle bafllayan süreç günümüzde kültürel emperyalizmin yeni bir formunun ortaya ç kt yolundaki de erlendirmelere yol açacak bir geliflme düzeyine ulaflm flt r. Demmers ve O Neil in (2001) belirtti i gibi, az geliflmifl ya da geliflmekte olan ülkelerin internete ba lanma, uydu televizyonlar na ulaflma ve tar msal verimlili i gelifltirme amac yla küresel yer belirleme sistemlerini kullanmaya bafllamalar sonras nda kendi kültürel miraslar n sürdürmeleri zorlaflm fl ve bat kültürü ve bilimi bu kültürlerle artan bir h zla yer de ifltirmeye bafllam flt r. Bat kültürü ve biliminin dünyadaki bask n karakteri teknolojinin niteli i ve ifllevleri konusundaki tart flmalarda dikkate al nmas gereken bir özellik olmaktad r. 7

5 leri teknolojinin sa lad olanaklar n kamuya ve siyasal sisteme yarar ve etkilerinin neler oldu u ve teknolojinin yönetsel kullan m da tart flman n temel boyutlar ndan biri olarak ele al nmaktad r. Teknolojinin Kamusal Alana Etkilerinin Yönetsel Kullan m Teknik bilginin, kamusal alanda paylafl lmas ndan çok karar vericileri etkileyen ve ayd nlatan, zorunlu görülen kararlara yönelten, endüstri içerisinde uygulay c lara ve siparifl verenlere yarar sa layan bir kullan m geliflmifltir. Bilgi özellikle bilgiyi üretme isteminde bulunabilecek güçte olanlar n iktidarlar n rasyonellefltirme arac olarak da bir ifllev görmektedir (Habermas, 2001). Bilimin dünyay de ifltirebilen bir güç olarak kabulünden çok, iktidar ele geçirebilen ve kullanabilen iktidar sahibi erkeklerin ve kad nlar n ellerinde, bu de iflmelerin etkeni olarak da görülebilmektedir. Buna göre bilimsel araflt rma, iktidar zaten elinde tutanlar sürekli olarak daha da güçlü k lan iktidar üretici bir santrale (King, 1997, s.105) benzetilmektedir. Özellikle teknolojik/teknik bilginin politik iktidar rasyonellefltirme amac yla kullan m ve bu yöndeki etkisi üzerinde duran Jürgen Habermas, di er yandan teknik bilginin uç düzeylerdeki paylafl m ve farkl bilim alanlar ndan uzmanlar n iletiflimi için kamusal alanda yer alan magazin ve bilim dergilerinin arac l k etti ini, bunun halk n da bir ölçüde bu bilgilere ulaflmas na yol açt n belirtmektedir. Yine, politik kamusal alana bilgi ulaflmas na yolaçan baflka bir etken olarak da, uluslararas düzeydeki rakip toplumsal sistemlerin bar fl içinde bir arada yaflamalar konusundaki zorunluluk görülmektedir (Habermas 2001, ss ). Okur-yazarl k düzeyi ve ifllevsel okur-yazarl çok düflük, teknoloji okur yazarl ve özellikle bilim dergi ve yay nlar okuyucusu yok denecek kadar az toplumlarda halk n bilimsel bilgilere ulaflmas nedeniyle sa lanacak geliflmeler oldukça az, toplumsal geliflimin düflük etkili bir dinami i olacakt r. Bununla birlikte, bilimsel kaynaklar kadar bilim d fl kaynaklar da içerik olarak yayma özelli i gösteren yaz l ve görsel-iflitsel bas n n, bilginin toplumsallaflmas ve demokratikleflmesine etkisi ve katk s ancak iktidar n niteli i ve toplumun ulaflt e itim düzeyi ve niteli i ile iliflkili olarak gerçekleflecektir. 8 Habermas, bilimsel bilgi ve tekni in politik iktidar için kullan lmas ve seçen ancak kararlar tart flamayan halka ulaflt r lmamas nedeniyle demokratikleflmenin mevcut biçimlerinin ancak bir alk fl demokrasisi oldu unu belirtmektedir. Bilimsel araflt rma kurumlar, politik dan flmanlar ve halk aras ndaki iliflkilerde bilimsel teknik bilginin kullan m ve etkisini irdeleyen Habermas a göre, bilimsellefltirilmifl bir toplum, ancak bilim ve tekni in insanlar yaflam pratikleri ile uzlaflt rabilmesi ölçüsünde, kendini reflit bir toplum olarak kurabilir. (Habermas 2001, s. 94). Gerçekte Habermas n (2001, s.94) belirtti i türde bilimsellefltirilmifl toplum önemli ölçüde düal/ikili niteliklerden ar nm fl olmak zorundad r. Habermas n belirtti i, toplumun, bilim ve teknikten yararlanabilmesi, kullanabilmesi durumunun nas l gerçeklefltirilebilece i üzerinde farkl de erlendirmeler de yap lm flt r (Oskay, 1982, ss ). Yaflam alan nda bilimin ve teknolojinin yeri konusunda çok farkl düzeylerde bulunan, (ulaflabilme gücü nedeniyle ileri teknoloji ürünleri kullanan ve ileri teknoloji ürünlerinden tümüyle uzak ve yaflam alan nda özellikle biliflim teknolojisi ürünleri yer almayan) bireylerin oluflturdu u s n flar/gruplar aras nda, toplumsal yap da bir tabakalaflmaya yol açmakta ve var olan tabakalar da kat laflt ran bir etki gösterebilmektedir. Tabakalama konusunda teknolojinin etkisini olumluya çevirebilmede e itimin bir rolü olabilece i yönünde görüfller de ileri sürülebilmektedir. Bu noktada, toplumun demokratikleflti-

6 rilmesi ve bilimsellefltirilmesi baflta üniversiteler olmak üzere tüm örgün ve yayg n e itim kurumlar n n etkilerine de aç k olacakt r. Bu konuda e itim kurumlar n n sa layaca etkinin di er tesadüfi ve kurumsal olmayan ö renme biçimlerinden daha güçlü olmas beklenir. E itimin bu etkisinin nas l, hangi içerikte kullan laca n belirleyen çok say da de- iflken vard r ve bunlardan e itim sisteminin içinde yer alanlardan bir kaç e itim programlar, e itimde kullan lan yöntemler, ö retmen yetifltirme sistemi, e itimin finansman modeli, e itimin yayg nl k düzeyi, ve e itimde kullan lan teknolojidir. Burada söz konusu olan sadece e itim kurumunun varl de il niteli idir. Demokratik kat lma kuram n ve e itimde demokratikleflmenin günümüzde ulaflt anlam dikkate ald m zda (Tekin 1996, s ; Uysal ve di erleri, 2003) toplumun özellikle de yerel topluluklar n, e itim hakk n n demokratik ve eflitlikçi bir flekilde gerçeklefltirilebilmesi için e itim kurumlar na sahip ç kmas gerekmektedir. Baz toplumsal kümeler düzeyinde, teknoloji kullan m n art rma yoluyla e itimin eflitlik sa lama konusundaki etkisini yaflama geçirecek çabalar n da baz stratejilerle uygulamaya konuldu u olmaktad r. Ancak bu çabalar öncelikle toplumun bütününü kapsamaktan çok bir okul, okul türü ya da e itim bölgesi gibi s n rl bir alan kapsamaktad r. Ancak ABD gibi geliflmifl ülkelerde e itim yoluyla tüm toplum kesimlerine bilgisayar kullan m ve internet olana projeleri de oldukça ilerleme göstermifl ve e itim sisteminin temel stratejik geliflme alanlar ndan birisi olarak tan mlanmaya devam etmektedir. Yine, Avrupa Birli i ülkeleri için de tüm okullarda bilgisayar bafl na düflen ö renci say s n n azalt lmas n n ve bilgisayar okur-yazarl baflta olmak üzere teknoloji kullan m n ö retmenin okullar n temel hedefleri aras nda yer almas, yak n gelecekte bu konudaki yayg nl n bugün bulunan noktadan daha ileriye gidece ini düflünmemizi kolaylaflt rmaktad r. Son birkaç y l içinde kamu okullar nda bilgisayar kullan m ve internet ba lant s na sahip olma oranlar n n birkaç y l öncesine göre bile çok önemli oranlarda art fl gösterdi i saptanmaktad r (Kleiner ve Lewis, 2003, ss.3-4; NSB, 2002, ss ; NCES, 2003; European Commission, 2001). Teknolojinin Üretimdeki Emek Niteli ine Etkisi Yeni teknolojilerin iflgücü piyasas n n gerektirdi i nitelikleri art rd ve azaltt yönünde iki karfl t tez bulunmaktad r. Her iki tez de çeflitli örneklerden hareket edildi inde kendisini do rulayan kan tlar bulabilmektedir. Bu durum her iki tezin de geçerli oldu u ekonomik alanlar bulundu unu göstermektedir. Ancak hangi büyüklük ve yayg nl kta oldu u ile ilgili olarak temel belirleyicilerden biri ülkenin geliflmifllik düzeyi iken di er de iflkenler aras nda da e itim kesiminin ve istihdam piyasas n n niteli i bulunmaktad r. Teknolojik geliflmenin nitelikler üzerindeki etkilerinden birisi de yap lmakta olan ifllerin yap l fl biçimlerini de ifltirmesidir. Eskiden üretilmekte olan ürünler ve önemli ölçüde benzer olmakla birlikte bu ürünleri ve hizmeti üretirken kullan lan araç ve yöntemlerde de ifliklik olmaktad r. Tornac lar yine metal talafllamakta ve metale biçim vermektedirler. Ancak kulland klar araç ve makineler, lazerden bilgisayar kontrollu tezgahlara uzanan yeni teknoloji ürünleriyle de iflmeye bafllam flt r. Bu de iflim düzeyinde yeni araçlar n kullan lmas için gerekli bilgi ve beceriler de tornac l k mesle inin becerileri aras nda yer almak durumundad r. Böyle bir de iflme, öncelikle, meslek e itimi programlar ndaki bir de iflme gereksinimine iflaret etmek durumundad r. Teknolojik geliflmelerin sonucu olarak, üretilen fleyden çok üretimin yap l fl biçimi de iflmektedir. (Lewis, 1984). 9

7 Teknoloji ürünlerinin belirli alanlarda kullan lmak üzere üretilmesi ya da genel ileri teknoloji ürünlerinin baz kesimlerde o kesimin kendine özgü amaç ve de erlerine uygun olarak kullan lmas farkl teknoloji kullan m biçimleri ve ilkeleri yaratmaktad r. Ticari kurumlarda kullan lan bilgisayar ile ö retim kurumlar nda kullan lan bilgisayarlar n farkl kullan m ilkelerinin olmas do ald r. Özellikle e itim kesiminde teknoloji kullan m n n verimlilik, rekabet, kârl l k, üstünlük sa lama vb. gibi küresel piyasa de er ve ilkelerine dayal olmak yerine bireysel ve toplumsal gereksinimler ve farkl l klar, demokratiklik, eflitlik, hakkaniyet, maliyet-etkililik gibi de er ve ölçütleri öncelikle gözönüne almas gerekir. E itimde kullan lacak teknoloji seçimlerinin, belirtilen de er ve ölçütlere iliflkin etkilerinin gözard edilmesi, e itim sistemine yönelik gözlenen ayr mc, gereksinimlerden kopuk, maliyet-etkili olmama-verimsiz, fleklindeki betimlemelerin güçlenmesini de art rabilecektir. Ancak, Türkiye e itim sistemindeki teknoloji kullan m n n yayg nlaflmas ndan beklenen yarar n öncelikle belirtilen de er ve ölçütlerle iliflkili olmad gözlenmektedir. Öncelikle merkezlerde, özel okullarda, varl kl bölgelerde yer alan okullarda bilgisayar baflta olmak üzere e itim teknolojisi araçlar ö renimin hizmetine sunulabilmekte ve mevcut düalizm pekifltirilmifl olmaktad r. Bir baflka deyiflle, sistem içinde h z kazanan bilgisayarlaflma çabas n n belirtilen temel de er ve ölçütlere orta ve uzun vadede olumsuz etkide bulunmas olas d r. Bir sistem yaklafl m yazar n n (Senge, 2001) deyifliyle, bugün e itim sorunlar n n çözümünde kulland m z teknikler ve yöntemler, gelecekte ortaya ç kacak derinleflmifl, yap sallaflm fl sorunlar n da kaynaklar olabilecek durumdad r. 10 Türkiye de, Dünya Bankas Kredisi destekli okullarda bilgisayar laboratuvarlar oluflturmay ve ö retmenlerin bilgisayar kullanabilir olmalar n sa lamay öngören Müfredat Laboratuar Okullar Modeli (MLO), seçilmifl okullarda daha yo un bir bilgisayar destekli e itim sa lamaya yol açabilecektir. (MEB EARGED, 1999). Yine yak n zamanda ( LS S Projesinin de deste iyle) okullar, Milli E itim Müdürlükleri ve MEB Merkez Örgütü aras nda internet ba lant s, elektronik posta yoluyla iletiflim kurulmas na baflland ve baz personel ifllerinin bilgisayar programlar ve kay tlar yard m yla yap ld gözlenmektedir. Bilgisayar ve buna ba l olarak internet kullan m n n gelifltirilme e ilimleri düflünüldü ünde yak n gelecekte, biliflim teknolojisi ürünlerinin daha yayg n bir flekilde, özelikle merkezi ve geliflmifl bölgelerdeki okullarda bulunaca n /kullan laca n söyleyebiliriz. Bu durumun yarataca de iflme alanlar ve de iflmenin niteli i mevcut yap n n kullan lmas yla birlikte sa lanacak di er destekler ve politikalara da ba l olacakt r. Teknoloji kullan m n n art r lmas ile ortaya ç kan geliflmelerin önemli bir k sm n n do rudan e itim sisteminin amac olan davran fllar n üretilmesiyle iliflkili olmayacakt r. Örne in bafllang çta gerçeklefltirilen okullara tesis-donan m sa lanmas sürecinin uzun dönemde okullar n finansman n n kamu finansman d fl yollara (veliler, okul koruma dernekleri, özel kurulufllar gibi), yerel kaynaklara b rak lmas öngörülmektedir. Mevcut planlama ile bu dönüflüm, e itimin ticarileflmesini ve gelir farkl l klar na ba l olarak okullar n farkl nitelikte e itim tesisi ve e itim teknolojisi donan m na kavuflmas n destekleyen bir özelli e sahip olacakt r. Ayr ca, araflt rmalar, okulun örgüt yap s n n, okul içi ve okulun ba lant s bulunan kurumlarla iliflkilerindeki güç da l m n n ve örgütsel kültürün de iflmesinin sadece bilgisayar ve internet teknolojilerinin okulda kullan lmas yla k sa zamanda de iflmedi ini göstermektedir. Okuldaki temel yap lar ile çok zor de iflen toplumsal ve kültürel de er ve düzgülerle (normlara) s k ba lar bulunmaktad r (Kerr, 2003, s.30). Bununla birlikte e itim teknolojisinin bilgisayar ve internet kullan m na yo unlaflt okullarda gerek e itim çal - flanlar n n niteliklerinde gerekse ö retim süreçlerinde önemli farkl l klar yaflanabilecektir.

8 Bu geliflme ayn zamanda, e itim kurumlar n n en temel çal flanlar olan ö retmenlerin k sa bir süre içinde niteliksizleflmesine, kendilerini kötü hissetmelerine, ifllerine yabanc - laflmalar na; okul kaynaklar n n yarar kuflkulu bilgisayar donan mlar na harcanmas na; içeri i kontrol edilemeyen bilgilerin h zla okul s n rlar içine girmesine ve bunlar s n rlamak ve denetlemek için okullar n enerjilerinin önemli bir k sm n harcamak zorunda kalmas - na (ya da bir süre için, mümkün oldu unca tümüyle bu ürünleri kullanmaktan uzak durmaya çaba harcamas na); ö retmenler ve ö renciler aras nda yeni bir iletiflim biçimi gelifltirmenin zorunlu olmas na ve bunun için de yeterli bir kültür olmamas nedeniyle ilk y llarda sürekli yan sorunlar ortaya ç kmas na; okullar n teknoloji ürünleri sat fl için iyi bir pazar olmas ndan hareketle çeflitli yollarla okullar, ö retmenler, ö renciler ve velilerin ticari amaçl olarak piyasa sald r s na maruz kalmalar na ve daha pek çok yan etkiye yol açabilecektir. Kald ki bu tür sorunlar n bafllad na iliflkin gözlemler, araflt rmalar, polis kay tlar, ve güncel gazete haberleri de bulunmaktad r (National Science Board 2002, s.s ; Beyhan, 2002; Molnar, 2002) letiflim ve Biliflim Teknolojilerinin E itimdeki Yerinin Geliflimi ve Eflitlik Üzerine Etkisi E itim kurumlar n de iflmeye zorlayan pek çok d flsal kaynak aras nda say labileceklerden biri de biliflim ve iletiflim teknolojilerindeki geliflme ve bunlar n bireylerin yaflamlar na giriflindeki h z olmaktad r. O denli ki e itim kurumlar, günlük yaflamda hergün evlerinde bilgisayar, video cd, cep telefonlar kullanan, uydu cihazlar na aflina olan bir ö renci kesimiyle karfl karfl ya kalmaktad r. Bu durum en önemli e itim girdilerinden birindeki de iflmeyi ifade etmektedir. Ö retmenler, mevcut ulafl labilen teknoloji ürünlerini kullanma becerilerini gelifltirememeleri durumunda, e itim programlar nda yer alan içeri i geleneksel yollar ve araçlarla aktarmada çeflitli güçlüklerle karfl laflabilmektedirler. Bu güçlüklerin en önemlilerinden birisi ö rencilerin beklenti ve ilgileri ile yaflam alanlar içinde yer alan ve bunlar etkileyen teknoloji ürünleri nin etkileriyle bafletmek ya da bunlar e itim amaçlar yla uyumlu olarak kullanabilmektir. Türkiye de bir yandan henüz okula ulaflma olana bulamayan çok say da okul ça çocu u bulunmas yan s ra, ö rencilerin çok büyük bir k sm da ileri teknoloji ürünlerine kiflisel çevrelerinde ulaflma olana ndan uzakt r. Bu anlamda, okullar n ö renci nüfusunun bu özellikleri itibariyle homojen olmaktan çok heterojen bir özellik gösterdi i ve ö rencilerin kiflisel yaflam çevrelerinden kaynaklanan bir eflitsizlikle karfl laflt klar söylenebilir. Yine belli özelliklerdeki ailelerin çocuklar n n belirli bölgelerdeki ya da belirli tipteki okullarda yo unlaflmalar da okullar aras ndaki farkl - laflmay ve eflitsizli i art rmaktad r. Televizyon ve radyo yay nlar n n e itim sa layan araçlar olarak kullan lmas n n e itimdeki eflitsizlikleri azaltmaya ya da gidermeye yard mc olaca düflüncesi y llar önce dile getirilmifltir. Kad n erkek, köy-kent, bölgeler ve k r-kent aras nda eflitsizliklerin bulundu u ülkemizde radyo ve televizyon yay nlar n n bu eflitsizlikleri giderece inin düflünüldü ü olmufltur (Aziz, 1982, s.53; Tekin 1996, ss ). Gerçekten de radyo ve televizyon yay nlar n n toplumun e itim düzeyi ve birikimi üzerindeki etkisi tart fl lamaz. Ancak son otuz y l içinde, okullaflma oranlar nda önemli art fllar sa lanm fl ve radyo-tv yay nlar yla ülke nüfusunun tamam na yak n na ulafl labilmesiyle birlikte, e itsel eflitsizliklerin önemli ölçüde sürdü ü ve e itsel nitelik, teknoloji kullan m ve biliflim teknolojisi olanaklar na sahiplik gibi yeni ölçütler aç s ndan eflitsizli in ortaya ç kt ve derinleflti i gözlenmektedir. 11

9 Halk e itiminde teknoloji kullan m, radyo yay nlar nda 1920 li y llar n bafl nda ve televizyon yay nlar nda ise II. Dünya savafl ndan sonra yap lan yat r mlar sonucunda 1960 lardan sonra geliflmifltir. lk olarak 1977 de Kanada n n bafllatt, daha sonra Hindistan deneyimi ile tekrarlanan uydular n televizyon yay nlar için kullan lmas sistemi ile e itimde televizyon kullan m n n uygulama alan genifllemifltir (Aziz, 1982, s.7-16, 56; Tekin, 1996, ss ). Ülkemizde e itimde teknoloji kullanmaya yönelik planlama 1970 li y llarda 3. Befl Y ll k Kalk nma Plan yla radyo ve televizyonun yayg n e itim amac yla kullan lmas n n öngörülmesi ile bafllam flt r. Daha da önemlisi 4. Befl Y ll k Kalk nma Plan nda aç k yüksek ö retime ve yayg n e itime destek sa lamak için ikinci kanal televizyon tesisleri kurulmas planlanm flt r. Halk n yararlanmaya bafllamas ndan k sa bir süre sonra, henüz yay nlar ülke çap nda istenen nitelikte ve yayg nl kta de ilken, halk e itimi ve aç k yüksek ö retim için televizyon kanal aç lmas n n planlanmas önemli bir at l m say labilir. Bu noktada en önemli boyut, yay nlar n içeri idir. Planlama sürecinde halk n e itimsizli i dikkate al narak daha çok yayg n ve yetiflkin e itimi üzerinde yo unlafl lm flt r. Daha sonraki y llarda gerçeklefltirilen ve özellikle radyo ve tv kullan lan aç k yüksekö retim uygulamalar nda da (bafllang çta politik nedenler etkili olmufl görünse de) örgün e itim ça nda ve d fl nda olan, çal flan ve e itim sistemi d fl nda kalma olas l bulunan bireylere e itim olana sunulmas na arac l k edilerek teknolojik ikicillik etkisi bask n bir flekilde yaflanmam flt r. (Aziz 1982, s ; Tekin 1996, ). Ancak, 1995 den sonra yayg nlaflan yeni ileri teknoloji ürünü bilgisayar ve internetin e itimde kullan m ise öncelikle örgün sistemin parças olma ve gençlere yönelme özellikleriyle, e itim sisteminde ikicillik yaratma etkisiyle birlikte geliflmektedir. Teknolojinin e itimde kullan m radyo, tv, video ve tepegöz gibi araçlar n okullarda kullan m na ba l olarak oldukça eski tarihlere gidebilmekle birlikte günümüzde e itim kurumlar n n geliflimi ve niteli ini etkileyen en önemli geliflme bilgisayar, internet ve iliflkili teknolojiler olmaktad r. Bunlar, genel olarak biliflim ve iletiflim teknolojileri (Information and Communication Technologies, C&IT veya ICT) olarak adland r lmaktad r. Internet ve dijital teknolojiler (say lara dayal ve bilgisayarlarda kullan lan) yüksekö retim düzeyindeki süreç de iflmeleri için temel bir katalizör olarak kabul edilmektedir y l bu de iflimlerin önemli bir flekilde ortaya ç kt y l olarak görülmektedir. Dünya çap nda internet kullan c lar 100 milyona ulaflm fl ve ABD de yetiflkin nüfusun yüzde 12 si herhafta internet kullanmaya bafllam fl, ilk defa elektronik posta mesaj ( ) say s (95 milyar mesaj) posta ile yollanan gönderi say s n (85 milyar) aflm fl ve veri aktar m miktar da telefon a üzerindeki ses ak fl ndan daha fazla olmufltur. (Microsoft 1999 dan aktaran Middlehurst 1999, s. 312). Günümüzde bu göstergelerin çok daha yüksek bir art fl h z yla de iflti i gözlenmektedir. nternet üzerinde herhangi bir konuda yap lan sözcük/kavram aramas n n ço- u kez yüzbinlerce, bazen de milyonlar bulan web (internet) sayfas na ulaflt rmas, sadece teknolojik alt yap n n de il, bu yap n n içerdi i bilgilerin de dev ad mlarla geniflledi ini, büyüdü ünü göstermektedir. Ancak bu ölçüde h zl geniflleyen ve iletiflim a ve bilgi havuzu herkes için ayn avantaj ve yararlar anlam na gelmekte midir? Eflitlik 12 E itimde gerçeklefltirilen etkinlikler içinde bilgisayar ve iliflkili araçlar n n kullan lamayaca- birini bulman n oldukça zor oldu u bir aflamaya ulafl lm flt r. Bilgisayarlar n teknik gör-

10 sel iflitsel araçlar n geliflim çizgisi içinde en uç noktada yer almas ve günlük yaflamda ikame edebildi i ve karfl layabildi i gereksinmelerin çoklu u kabulünün yayg nlaflmas na da yol açmaktad r. Bu tür bir kabul baz durumlarda do rudan, bilgisayarlar n varl - ve miktar n n e itsel niteli in göstergesi olmas na da yolaçmaktad r. Örne in, biliflim teknolojileri kullan m, e itim kurumlar n n bilgisayar olanaklar ve bilgisayar bafl na düflen ö renci say s Avrupa Birli i üyesi ve aday ülkelerin e itsel nitelikle ilgili temel göstergeleri aras nda yer almaktad r (Aksoy, 2003, s.56-57; European Commission, 2001). Apple (1989), teknolojinin hem ö rencileri hem de ö retmenlerin emek süreçlerini dönüfltürücü özelli i ve bir tür ders materyali (ders kitab, yaz l materyal) olarak gözard edilemeyece ini belirtmektedir. Nedenler aras nda, sadece bilgisayar okuryazarl de il, pek çok aile ve e itimcinin, bilgisayar n s n f devrimci bir flekilde de ifltirece i ve çocuklar na daha iyi yaflam flans verece i düflüncesi de bulunmaktad r. Ancak Apple, teknolojinin bunlar sa layaca düflüncesini kuflkuyla karfl lamaktad r. (Apple 1989, s.150). Apple n teknolojinin olas olumsuz etkisine iliflkin belirtti i birinci kuflku eflitlik konusundad r. E itim olanaklar ndan yararlanma konusundaki eflitsizlikler sadece azgeliflmifl ülkelerin sorunu de ildir. Geliflmifl ülkeler de çeflitli düzeylerde bölgesel, k rsal-kentsel, etnik köken, rk, anadili ve cinsiyet de iflkenlerine ba l olarak eflitsizlikler yaflamaktad r (Berne 1994; Kozol, 1991; Spring, 1998, s.48-49). Yine okullarda ileri teknoloji ürünleri (video, tv, bilgisayar) kullan m eflitsizlik konusu olarak araflt rmalara konu edinilmifltir (Berne, 1994, s.12). Öte yandan ülkeler aras ndaki farklar daha derin bir ayr flma göstermektedir. Demmers ve O Neil in (2001, s.2). belitti i gibi, ABD de internet kullan m olabildi ince yayg nlaflm fl iken, dünya nüfusunun çok büyük bir yüzdesi henüz hiç telefon kullanmam flt r. Bu ironik bir durumdur ve sanayileflmifl ülkeler öncelikle kendilerinin geleneksel dezavantajl yurttafllar na, daha sonra geliflmekte olan ülke yurttafllar na interneti ulaflt rmaya yönelik sistemli çaba göstermektedirler. ABD de yap lan son y llar kapsayan kamu okullar nda internet kullan m istatistiklerine göre, hemen hemen tüm temel e itim okullar n n bilgisayar ve internet kullanma olana bulunmaktad r. Ortalama 16 ö renciye bir bilgisayar düflmekte ve okullar n dörtte birinden fazlas birkaç günden bir aya kadar sürelerle ö rencilerine dizüstü bilgisayarlar ders çal flmalar amac yla ödünç vermeye bafllam flt r. Okullar n planlar içinde bu uygulamalar n art r lmas n n bulundu u da kamu okullar nda internet kullan m araflt rmas nda saptanan bulgular aras ndad r (NCES 2003). E itimde teknolojiden özellikle internet kullan m ndan yararlanarak, ö renciler aras ndaki eflitsizlikleri azaltmaya yönelen kat l mc baz projeler de görülmektedir. ABD de, özellikle etnik kökene ba l olarak dil dezavantaj olan ve anadilleri spanyolca olan ö renciler ve Afrika kökenli -Amerikal ö rencilerin baflar s zl klar n azaltmaya yönelen bir okul gelifltirme projesinde, aileler aras ndaki iletiflim internet yoluyla art r lm fl ve istenilen zamanlarda okul toplant lar na kat lamayan ailelerin görüfllerinin al nmas ve onlarla bilgi paylafl lmas olana bulundu u görülmüfltür. Bu örnek olayda, aileler ve okul yönetiminden öncü bir grup ö retmen, eflitli i gelifltirme hareketi içinde geleneksel araçlar yan nda internet olanaklar n da kullanmaya çal flm flt r. nternet tart flma grubu ve e-posta kullan m, okul etkinliklerine çeflitli nedenlerle kat lamayan kiflilerin de gerek bilgi alma, haberli olma gerekse görüfllerini aktarabilme yoluyla kat lmalar n n sa lanmas na arac l k etmifltir. (Oakes ve Lipton, 2002, ss ) Ailelerin çocuklar n n e itimlerine iliflkin bilgiyi belli bir zaman ve mekana ba l olmaks z n edinebilmeleri ve görüfllerini gerek okul yönetimine gerekse di er velilere iletebilmeleri kat l mc bir e itim için önemli bir altyap olufl- 13

11 turmaktad r. Ancak burada internet olanaklar na ulaflmaya elveriflli bir çevre, ailelerin bilgisayar kullanma becerileri, iletiflim kurmalar na öncülük edecek ve bunu sürdürecek anahtar kiflilerin veya okul çal flanlar n n bulunmas gereklili i dikkate al nmal d r. Böyle bir altyap do rudan ülkede mevcut teknoloji iliflkili politikalar n ve e itim kurumlar nda üretilen bilgi ve becerilerin bir yans mas olacakt r. Teknolojinin özürlü bireylerin yaflamlar na olan etkisi ise kullan m na ba l olarak, ola and fl bir flekilde olumlu etki yaratabilmektedir. Özürlü bireylere yönelik olarak 20. yüzy l boyunca sürdürülen t bbi model, sivil haklar modeli/hareketi ile yer de ifltirmeye bafllam flt r. Teknolojik geliflmelerin bu yaklafl m n gerçeklefltirilebilir olmas na önemli katk s olabilece i kabul edilmektedir. T bbi modelin etkiledi i kamu siyasas, özürlü bireyleri iyilefltirilmesi gereken bir alt grup, kamu kaynaklar n n rehabilitasyon hizmetlerine ayr lmas ve özürlülerin desteklenmesi için ayr lan kaynaklar nedeniyle refah engelleyen bir olgu olarak kabul etmifltir (Blanck ve di erleri, 2003, s. 52). Sivil haklar görüflü, kamu siyasas n n özürlülerin özürleriyle birlikte toplumsal yaflama kat lmalar n engelleyen fiziksel, ekonomik ve toplumsal engelleri ortadan kald rarak, eflitlikçili i destekleyebilece ini belirtmektedir. Böyle bir engeller yuma n n kald r lmas nda teknoloji ve teknolojiye ulaflma önemli bir faktör olmaktad r. Yard mc teknolojilerin (assistive technologies) özürlülerin toplumsal yaflama kat lmalar na olan katk s d fl nda, okul-s n f düzenlemelerinde de özürlü bireylerin daha iyi bir e itim alabilmelerine katk sunma olana bulunmaktad r. Burada hareket noktas, özürlü bireyler de il, onlar n çevresi ve kulland araçlar n modifikasyonu, yeniden düzenlenmesidir. leri teknoloji, bu çerçevede bir ba ms zlaflt r c, özgürlefltirici olarak görülebilmektedir (Blanck ve di erleri, 2003, s.53). E itim kesimi için, gerek geliflmifl ülkelerde, gerekse e itime ayr lan kamusal bütçe kaynaklar n n çok s n rl oldu u azgeliflmifl ülkelerde, özellikle merkez örgütü yöneticilerinde sisteminin teknoloji/bilgisayar merkezli olmas ve olabilen en üst düzeyde teknoloji ürünlerinin okullara ve s n flara girmesi yönünde güçlü bir istek gözlenmektedir. Geliflmifl OECD ülkelerinde e itim en yüksek düzeyde biliflim teknolojisi kullanan kesimler aras nda yer almaktad r. Ancak e itim kurumlar nda özellikle bilgisayar ve internet ile somutlaflan e itim teknolojisi araçlar ndan yararlanmak, mutlak bir flekilde Türkiye e itim sisteminin öncelikli amaçlar aras nda yer almal m d r? Nas l bir teknoloji, hangi ürünler ve hangi içerikle okullarda yer almal d r? E itim çal flanlar n n bilgisayar kullan m konusundaki yeterlikleri ve tutumlar nedir? E itim programlar nda ve yöntemlerinde, amaç yenilenmesiyle birlikte ortaya ç kan ek maliyet di er e itim amaçlar n n gerçeklefltirilmesine nas l bir etkide bulunmaktad r? E itimde kullan lmakta olan ve kullan lacak yaz l m ve donan mlar ülkenin kendi tercihleriyle müdahale edebilece i bir çerçevede mi gerçeklefltirilmektedir yoksa d flsal teknolojik geliflmelerin bir sonucu olarak ba ml bir tercih mi sözkonusudur? Bu sorular ço altmak mümkündür. Ancak bu sorular n teknoloji konusunda önyarg lardan uzak, anayasa ve e itim yasalar m zda ve uluslararas kabul görmüfl e itimle ilgili sözleflmelerde yeralan her kesimden tüm ça nüfusunun e itim gereksinmelerini, eflit, adil bir flekilde karfl lama hedefinden uzaklaflmadan yan tlanmas gerekir. 14 Bununla birlikte, teknoloji ürünlerinden toplum yaflam üzerindeki istenmedik etkileri veya geleneksel yap lar ve davran fllar zorlay c etkileri nedeniyle özellikle azgeliflmifl, geleneksel özellikleri bask n olan toplumlar n uzak durmalar gerekti i fleklindeki görüfller de de iflik düzeylerde ifade edilmektedir.

12 Geliflmekte olan ülkelerin internete ulaflmalar kendi kültürel miraslar n sürdürmede olumsuz, çözücü etki göstermektedir. Teknoloji kullan m nda Bat ülkelerinin yaklafl mlar azgeliflmifl ülkelerin kültürleriyle artan bir h zda yer de ifltirmektedir. Kültür emperyalizminin yeni formu, geleneksel topluluklar internete ba land kça, uydu televizyonlar na ulaflt ça, tar msal verimlili i art rmak için küresel yer belirleme sistemlerini (global positioning systems) kulland kça ortaya ç kmaktad r. Pek çok Bat l, gelenekselin korunmas ndan yana olurken saf/geleneksel kültürler bu durumu daha çok olumsuz görme e ilimindedirler. Öyle görülüyorki bu süreçte para kazanma sözkonusu olabilecekse uluslararas flirketlerin merkez ve üçüncü ülkeler aras ndaki ba lar sa layacak yollar bulmalar ve kendi yüksek teknoloji ürünlerine yeni pazarlar bulmalar kaç n lmaz görülüyor. (Demmers ve O Neil 2001 s. 1-2) Öte yandan bu araçlar n günlük yaflamda kullan lmalar n n kendi yaflamlar ve kültürleri üzerinde yaratabilece i olumsuz etkilerle bafla ç kmada geleneksel kültürlerin deneyimsiz olduklar belirtilmektedir (Demmers ve O Neil 2001). Bu noktada ülkemizde de kredi kartlar n n yayg nlaflmas n n, kredi kart kullanma al flkanl ve kültürünün uyumsuzlu u ve tüketicilerin kartl al flverifl sistemine karfl bilinçsiz ve örgütsüz olmalar nedenleriyle yaflanan sorunlar (milyonlarca ödeme güçlü ü çeken kiflinin yüksek faizli borç yükü alt nda kalmas, haciz olaylar nda art fl), h zl araba modellerinin geliflimi ve araç say s ndaki art flla birlikte sürücü hatas nedeniyle gerçekleflen trafik kazalar n n art fl göstermesi, internette gerçekleflen virus sald r lar na karfl iflyerlerinin, üniversiteler ve e itim kurumlar dahil kamu kurumlar n n kendilerini savunmada yetersiz kalmas, ailelerin ve e itim kurumlar n n internet ortam nda yay lan porno/fliddet/rahats z edici ticari ö eler içeren sitelerden çocuklar ve gençleri koruma çabalar ve bu konudaki endifleleri, k sa sürede üstesinden gelmek zorunda olunan ve teknolojik geliflmelerin yayg nlaflmas ndan etkilenen sorunlar aras nda say - labilir. Uzman bilgisayarc lar n istihdam edildi i ve bilgi ifllem merkezlerinin bulundu u üniversiteler, bas n kurulufllar dahi istenmeyen nitelikteki mesajlar ile bilgisayarlar n çal flmamas na, ö retim materyalleri ve di er akademik çal flmalar tehdit eden virüs programlar na karfl çaresiz kalabilmektedir. Yine ayn sorun e itim kesiminde yaflanan ve bilgisayar kullan larak gerçeklefltirilen tacizler ile biliflim suçu say lan baz fiiller karfl s nda güvenlik örgütleri için de söz konusu olabilmektedir (Güçlü, s.2003; Beyhan, 2002, s ). Bilgi ve letiflim Teknolojilerinin Yüksek Ö retim Kurumlar na Etkileri Teknolojik geliflmelerin e itim kurumlar üzerindeki etkisi, kurumlar n nitelikleriyle iliflkili olarak farkl boyutlarda ortaya ç kmaktad r. Öncelikle, teknoloji ürünlerinin e itim kurumlar nda kullan m yoluyla do rudan ö retim yöntemlerinde ve ö retimin içeri inde farkl laflma ortaya ç kmaktad r. Ö retim yöntemlerinde de iflme zorunlulu u ö retmen yetifltiren kurumlar n program içeriklerini de etkilemektedir. Halen ABD de eyaletlerin çok büyük bir k sm nda ö retmenlik sertifikas alabilmek için e itimde teknoloji kullan m konusunda yeterlik kazan lmas zorunlu hale getirilmifltir (Slowinski, 2000). Okul yöneticileri aç s ndan ise, teknoloji ürünlerinin okulda sa layabilece i olanaklar ve yarataca sorunlar n pedagojik yönü kadar, bilgi teknolojilerinin kullan lmas yla ortaya ç kabilecek sorunlar n yasal boyutlar n bilmeleri de zorunlu olmaktad r. Bu çerçevede okul yöneticileri için teknoloji kullan m becerileri d fl nda teknoloji iliflkili yasal konular ve bunun geliflimi de (internet suçlar, patent uygulamas, ticari haklar n kullan m ve ihlali, 15

13 etik ilkeler ve merkezi ve yerel düzeyde teknoloji kullan m politikalar vb.) e itim yöneticilerinin yetifltirilmesinde yeni bir içerik ortaya ç karmaktad r. Öte yandan biliflim teknolojilerinin e itimde kullan lma olas l klar na ba l olarak, okul yöneticilerinin e itsel liderliklerini okulda kullan lmas beklenen teknolojiyi yönetebilmesine ba layan de erlendirmeler de güç kazanm flt r (Bennet, 1994, s ). letiflim ve bilgi teknolojilerinin bir baflka etkisi ise özellikle yüksekö retim /üniversite düzeyinde e itimde teknoloji kullan m n araflt ran bilim dallar n n ve buna ba l olarak çok say da bölümün ve ö retim programlar n n ortaya ç k fl ile gözlenmektedir. Bu da biliflim teknolojilerini e itim kurumlar nda kullanman n yayg nlaflmas n n, yüksekö retim kurumlar üzerindeki do rudan etkileri aras nda önemli bir yer tutmaktad r. Özellikle yüksekö retim kurumlar nda internet alt yap s ve kullan m ile ilgili yap lan harcamalar; internet ortam nda yer alan veritabanlar na, kütüphanelere, yay nlara ulaflmak için yap lan üyelik ödemeleri üniversite bütçeleri içinde çok büyük bir yer tutmaktad r. Üniversiteler, e itim ve araflt rma konusunda d flarda gerçekleflen beklenti ve geliflmelerin bask s alt nda bu yöndeki harcamalar sürekli art rmaktad rlar. Yine, akademisyenlerin kiflisel olarak edinemeyecekleri ya da zorlukla edinebilecekleri bilgi teknolojisi ürünlerini (bilgisayarlar ve ek donan mlar, geliflkin özellikli yaz c lar, taray c lar, bilgisayar yaz l mlar, projeksiyon cihazlar vb.) sa lama konusunda üniversite içindeki beklenti de bu yöndeki harcamalar n art r lmas n zorunlu k lmaktad r. Bu zorunluluk son y llarda daha yüksek düzeyde kendini göstermektedir ve bir ölçüde üniversiteler aras ndaki rekabetin temel alanlar ndan birini de oluflturmaktad r. Üniversiteler aras ndaki rekabetin ve nitelik ölçütünün uluslararas iliflkiler ve akademisyenlerin uluslararas yay nlar etraf nda flekillenmesi de bu harcamalar n art fl n güdülemektedir. Yine yüksekö retim ve piyasa iliflkilerinin gelifltirilmesi ve üniversitelerin ticarilefltirilmesi/ giriflimcilefltirilmesi yönündeki geliflmeler de piyasadaki teknoloji ürünlerinin geliflimi ve parasal getiriye dönük olarak ürünlerin gelifltirilmesi yönündeki çabalara üniversitelerin kat lma yönündeki duyarl l n / istemini art rm fl gözükmektedir. Üniversiteler ve piyasa aras ndaki iliflkiler d fl nda, iflleyiflleri ve geliflimlerinde de önemli paralellikler ortaya ç kt gözlenmekte ve bu paralelliklerin do rudan teknolojik geliflmeler taraf ndan etkilendi i belirtilmektedir Bunlar aras nda e itim hizmetindeki etkinlik, yeni e itim piyasalar yaratma olas l klar, program haz rlama sürelerinde k salma, Program düzenleme, sunma ve de erlendirmede d fl kaynak arama ve da tma potansiyeli, e itim hizmeti veren firmalar n, kiflilerin, ortakl klar n art fl, yeni üniversite modelleri, sanal üniversiteler vb. bulunmaktad r (Middlehurst 1999, s ). Kuflkusuz bu konudaki en önemli di er benzerlik üniversitelerin üretti i e itim ve araflt rma hizmetini herhangi bir de iflim mal (meta) gibi de erlendirerek bedelini ödeme gücü olanlara sunma yönündeki de iflimdir. leri teknoloji ürünlerinin e itim maliyetlerini art rmas ile birlikte özellikle gelece i parlak görülen alanlarda geleneksel kampus modelinde e itim almak zorlaflmaya bafllam flt r. Yerine konma olas l bulunan sanal üniversiteler ise de eri konusunda olumlu anlamda henüz görüfl birli ine var ld n söylemenin olanakl olmad bir düzeyde bulunmaktad r. Ancak bu tür kurumlar n da yak n gelecekte aç k üniversite benzeri bir iflleve sahip olma olas l da bulunmaktad r. 16 Yüksekö retim kurumlar nda, piyasaya paralel, bazen de piyasaya ba ml olarak ortaya ç kan geliflmeler yüksekö retim kurulufllar n n elde etti i düflünülen avantajlar denli, yaflayaca sorunlar n da kayna olabilecek yeni geliflmeleri ortaya ç karmaktad r. Bunlar aras nda teknoloji kullan m ndaki yetersizlikleri nedeniyle akademisyenler aras nda ya-

14 flanan kayg ve akademisyenlerin e itim ve araflt rma hizmetini sürdürmede teknisyenlere ba ml l, düflük düzeydeki bilgisayar okur-yazarl n n yeni e itim materyallerine ulaflmada engelleyici olmas ; beklenmedik flekilde ortada ç kan yaz l m, donan m ve bak m-onar m maliyetlerinin kaynak kullan m ve da l m na olan dengesizlefltirici (istikrars zlaflt r c ) etkisi ile yaz l m ve donan mlar konusunda piyasadaki geliflmelere ba ml l k say labilir. nternet ve bilgisayarlar n kullan m ilkeleri ve belirlenen kurallar ve kullanma haklar n n da t lmas nda kullan lan ölçütlere iliflkin olarak akademik çevrenin gösterece i kabul ve uygun kullan m veya tepki de biliflim ve iletiflim teknolojilerinin üniversitelerde kullan lmas ndaki duyarl k alanlar ndan birini oluflturmaktad r. Pahal Yaz l mlar n Kampuslardaki Egemenli i Bilgisayarlar n e itim kurumlar, özellikle de üniversitelerde vazgeçilmez e itim ve araflt rma arac haline gelmesi, bilgisayar kullan m gere ince ortaya ç kan yaz l m ve donan m seçimlerinin de önemli bir e itim/araflt rma konusu olmas na yolaçm flt r. Bu noktada uzun zamand r varolan tan nm fl ürün/markalar n hangilerinin e itim süreci ve amaçlar ile ülkenin bilim ve teknoloji politikas çerçevesinde uyumlu ve tercih edilebilir oldu unun saptanmas gerekmifltir. Ancak bu saptama, kullan c lar n, e itim yöneticileri ve politikac lar n, kamu yöneticilerinin do rudan etkileri d fl nda gerçeklefliyor görünmektedir Piyasada çeflitli nedenlerle egemenlik kurabilen marka ve ürünler e itim kurumlar nda da benzer flekilde egemenlik kurabilir olmufltur. Bilgisayarlar n ilk olarak Türkiye ye geldi i y llarda yaflanan Apple/Macintosh veya IBM uyumlu bilgisayar seçenekleri ülkemizde Microsoft ürünü iflletim sistemleri kullanan IBM uyumlu sistemlerin zaferi ile sonuçlanm fl ve Apple/Macintosh donan m, Linux sistemi kullanan bilgisayarlar neredeyse tümüyle akademik kullan c lar n görüfl alan ndan uzaklaflm flt r. Bu seçime öncülük eden etkenin yaz l m firmalar n n bafl nda gelen Microsoft un izledi i lisanslama ve da t m politikalar oldu u iddia edilmektedir (The Chronicle of Higher Education 1998, s. A25). Microsoft, yüksekö retim ve di er e itim kurumlar nda Windows iflletim sistemi, sunucusu (NT ve di erleri) taray c (Explorer), kelime ifllemci (Word) ve say ifllemcisi (Excel) programlar n n kullan lmas için yayg n bir promosyon çal flmas yürütmüfl ve bu promosyon ile birlikte lisanss z yaz l m kullan m n n engellenmesi çabalar n yükseltmifltir. Pek çok akademisyen bu tür çabalar bir alarm konusu olarak görmemekte ve yaz l m firmalar n n e itime destekleri olarak görmektedirler. Ancak baflka bir grup, firman n bu çabalar ve bununla iliflkili amaçlar n n karanl k yanlar ndan, kampüslerdeki yaz l m sat fllar nda bir tekel oluflmas ndan ve fakülte ve üniversitelerin üretilmesine ve tan t lmas na yard mc olduklar teknolojinin flirketler ad na ustalar haline geldiklerini görmekten rahats z olmaktad rlar (The Chronicle of Higher Education, 1998, s. A25). Teknolojik de iflmeler çal flma yaflam kurallar n da de ifltirmektedir ve e itim kurumlar - n n da bundan etkilenmemesi söz konusu olamaz. Ayn zamanda teknoloji, bilgi alanlar ve disiplinler aras ndaki iliflkileri de de ifltirmekte ve bilginin büyümesini art r rken yaflam - n azaltma yönünde bir etkide bulunmaktad r (Clark 1998 den aktaran Middlehurst 1999, s. 314). Teknoloji rutin prosedürler içinde de önemli bir de iflme yaratmakta ve belirli bir düzeyde beceri/yetifltirme gerektiren rutin süreçler ile karmafl k profesyonel etkinlikler aras ndaki dengeyi de ifltirmektedir. Karmafl k baz etkinlikler profesyonellerin egemenli- 17

15 inden ç kmakta ve zeki makina yaz l mlar (bilgisayar yaz l mlar ) ve sistem uzmanlar n n uygulamalar aras na geçmektedir. Bu tür de iflmelerin program gelifltirme çal flmalar ve mesleki akreditasyon sistemleri ve ölçütleri için aç k sonuçlar olaca düflünülmektedir (Middlehurst 1999, s. 314). Sosyal anlamda internet ve dijital teknolojiler hem f rsatlara hem de tehditlere yolaçmaktad rlar. Bireyler hem informasyona hem de e lenceye ayn anda ulaflabilme olana bulmakta ve ortak ilgilerine küresel ba lant lar bulabilmektedirler. fiu da olas d r ki e itim süreci de daha etkileflimli ( interaktif) ve daha e lenceli olacakt r. Fakat, e er temel beceriler gelifltirilmez ve donan ml yerel merkezler ulafl labilir olmaz ise, ayn zamanda nüfusun büyük bir kesimi potansiyel olarak d flarda kalacakt r. Teknoloji daha fazla sosyal kat l m sa lamak için ve ayn zamanda daha büyük bir sosyal d fllama için bir mekanizma olabilecektir (Middlehurst 1999, s.314). Öte yandan, geliflmifl ülkelerde e itim süreci yoluyla özellikle genç nüfusun tamam na yak n n n yeni teknolojilerle tan flmas ve bir ölçüde bilgisayar okur-yazar olmalar sadece ülkeler aras nda mevcut farkl l klar n niceli inin artmas de il, niteli inin de de iflmesi anlam na gelecektir. Bir baflka deyiflle, geliflmifl ülkelerdeki insan niteliklerinin geliflmesinin sadece say sal olarak daha fazla okur-yazar ve daha fazla oranda ileri e itim düzeylerinde okullaflma oranlar olmaktan çok, sanayileflme ötesi bir dünyada yaflam sürdürmek için kullan lan temel becerilerin kazan lmas fleklinde ele al nmas gerekecektir. SONUÇ VE ÖNER LER Bilgisayarlar ve internetin oluflturdu u alan n n sa lad muazzam büyüklükteki bir bilgi birikiminin görmezlikten gelinmesi veya tümüyle kontrol edilebilir bir araç olarak düflünülmesi olas de ildir. Hangi sorunlar n öncelikli oldu u, nas l bir yarar sa lamak istendi i, bilgi teknolojilerinden yararlanmada nas l adillik sa lanabilece i, e itim sistemindeki ve di- er kamuya yönelik sa lanan kullan m n hangi temel kurallar ve etik sistemiyle gerçeklefltirilebilece i gibi sorunlar üzerinde toplumsal yap lar, mevcut e itim ve gelir eflitsizlikleri dikkate al narak düflünülmesi gerekir. Ancak, bu sorunlar n tart fl lmas ve e itimde teknoloji kullan m ve yayg nlaflt r lmas aras nda kronolojik bir seçim yap lmas sözkonusu olmamal d r. Teknoloji ürünlerinin e itim sistemi içinde yer almas piyasa güçleri nin de katk lar yla geliflmeye devam etmektedir. E itim örgütleri, bu geliflme esnas ndaki müdahaleyi ancak temel toplumsal ve insani de erler, adil ve etik s n rlar içinde kullanma politikalar gelifltirme ve bunlar uygulamaya koyma yoluyla yapabilir. 18 E itim kurumlar nda bilgisayar ve internet olanaklar baflta olmak üzere e itim teknolojisi araçlar n n varl n n amaçlanan düzeyde olmad bilinmektedir. Bununla birlikte sorunun sadece donan m (bilgisayar ve ilgili ürünlerin fiziksel parçalar ) ve yaz l m (bilgisayarlar çal flt ran ve bilgisayarlar n çeflitli etkinlikler için kulland programlar) yetersizli i olarak görülmesi olanakl de ildir. Ö retmenlerin bu ürünler ve bu ürünleri e itimde kullanma olas l klar konusunda yeterince bilgileri ve deneyimleri olmamas da olgusal bir durumdur. Yine ö rencilerin bir k sm n n kendi çevrelerinden dolay bu ürünlere iliflkin ileri düzeyde bilgiyle donanm fl olmas da okul içinde ö renci-ö retmen- yönetici iliflkilerinde yeni boyutlar aç lmas n gerekli k lmaktad r. Bir anlamda bu ürünlerin e itim sistemi içinde kullan lmas, ya da programlar n oluflturulmas nda dikkate al nmas de-facto bir durumu oluflturmaktad r. Günümüzde ulaflt m z noktada, iletiflim ve biliflim teknolojisi ürünlerinin okullarda kullan l p kullan lmamas üzerinde de il, nas l kullan labilece i, nas l sa lanaca-

16 , nas l da t laca, kullan m ve etik ilkelerinin neler olaca, etkilerinin nas l denetlenebilece i ve hangi ölçütlerle de erlendirilebilece i; e itsel amaçlar ve ilkeler aç s ndan nas l yararlan labilece i üzerinde durulmal d r. Ancak bu belirleme, teknik uzmanl k konusu olmaktan çok ülkenin toplumsal, ekonomik, kültürel, e itsel sorunlar, bilim ve teknoloji politikalar, e itim politikas, eflitlik ve adalete iliflkin de erleri ile uluslararas ba ml laflma arac olarak teknolojinin kullan lma biçimini göz önünde tutacak demokratik, kat l mc bir süreci gerektirmektedir. E itim kurumlar n n teknoloji konusundaki en önemli müdahale alanlar ndan birisi üretti i teknoloji kullanma becerileridir. E itim yoluyla beceri sa lama politikalar, teknolojinin yerel sorunlar çözmeye yo unlaflmas na, yeni teknolojilerin bireylerde ve kurumlarda yaratt ba ml l k türleriyle bafla ç kma konusunda güçlendirilmelerine, ba ml l k iliflkilerine alternatif oluflturabilecek alternatif /uygun teknolojilerin kullan lmas ve gelifltirilmesine katk da bulunmaya yönelmelidir. Üretilen beceriler, piyasada varolan ürünlerin al c lar n belirlemek anlam na gelece inden teknoloji kullan m ndaki geniflleme yoluyla teknolojik geliflmeyi, özellikle biliflim teknolojilerindeki içerik ve lisanslama boyutunu uygun fiyat, uygun teknoloji, uygun yaz l m yönünde etkileme f rsat yaratabilir. leri teknolojiler dezavantajl gruplara hizmet edebilme potansiyeli tafl yor olsalar da, günümüzde daha çok avantajl ve mevcut e itim olanaklar ndan en yüksek düzeyde yararlanmakta olan nüfus gruplar nca kullan lmaktad r. Özellikle özel okullar ve s navlarda baflar l olma yoluyla ulafl labilen özel nitelikli devlet okullar (Fen Liseleri, Anadolu Liseleri vb.) yüksek teknolojik destek ile e itim-ö retimi sürdürebilmektedirler. Teknolojik geliflmenin özellikle bilgisayar ve internetin e itim olanaklar ndan en az yararlanabilenlerin hizmetine sunulabilmesi, kamusal kaynaklar yoluyla pozitif ayr mc l k yap lmas n da içerecek flekilde, önemli ölçüde do rudan devlet müdahalesini gerektirmektedir. Bu müdahalenin olabildi ince erken yap lmas, y llard r süregelen e itsel eflitsizliklerin derinleflmesini önleyecek bir boyutu oluflturur. E itimde ileri teknoloji yat r mlar n n yap lmas ndan önce ve teknoloji kullan m n n geliflmesi ile birlikte bu yat r mlar n yaratt maliyetin, e itimin di er boyutlar ndaki kaynak yetersizli i durumunu bir k s r döngüye dönüfltürmesini önleyecek e itim politikalar üzerinde çal fl lmas gereklidir. leri teknoloji ürünlerinin toplumsal, ekonomik, kültürel ve e itsel yaflam alanlar ndan uzaklaflt r lmas günümüzde bir seçenek olarak görülemez. Ancak bunlar n üretilmesi, pazarlanmas ve kullan lmas n n, yerel/toplumsal tercihlere uygun ilke ve kurallara uygunluk kazand rma bak m ndan düzenlenmesi gereklidir. Bu s n rland rma ve düzenlemelerde as l hedef toplumsal yarar, demokratik kat l m ve eflitlikçili in desteklenmesi olmal d r. E itimde teknoloji ürünlerinin daha çok kullan lmas n sa layacak yat r mlar n koflulsuz olarak art r lmas temel amaç olmamal d r. Toplumun e itim sistemi için belirledi i amaçlar gerçeklefltirmeye katk da bulunacak çabalarla bütünleflik olmal d r. Aksi takdirde, sadece teknoloji merkezli ya da teknoloji yönelimli bir geliflmeyi baflka bir de iflkeni dikkate almadan desteklemek, okullarda bugün sözünü etti imiz sorunlar azaltmak yerine daha da art racak geliflmeleri desteklemek anlam na gelebilir. E itimde teknoloji kullan m n n nesneleri olarak düflünülebilecek ürünler (bilgisayarlar ve iliflkili donan m, internet a, haz r paket yaz l mlar vb.) ve bunlar n kullan c larla ilgili ista- 19

17 tistiksel oranlar, tek bafl na bir e itsel nitelik de iflkeni olarak ele al nmamal d r. As l olarak, bir bütün içinde, hangi içeri in (programlar n) ve kullan m düzenlemelerinin (eflit ulaflma olanaklar, özgürlükçü, demokratik bir e itsel/akademik ortam n gelifltirilmesine katk, etik kurallar n oluflturulmas ve paylafl lmas gibi ) gerçeklefltirilece i üzerinde durulmal d r. Özellikle, ileri teknoloji ürünlerini e itimde kullanman n dezavantajl gruplar n (k zlar, okul d fl nda kalanlar, yoksullar, özürlüler, k rsal veya azgeliflmifl yörelerde bulunanlar vb.) durumlar n iyilefltirmeye olan etkisi bir de erlendirme ölçütü olarak ele al nmal ve bu etkinin mevcut eflitsizlikleri azaltmaya yönelmesi öne ç kar lmal d r. E itim çal flanlar n n ve tüm e itim kurumlar n n ikicil (dual) bir yap n n parças olmalar n önleyecek bir geliflme çizgisinin sa lanmas na dönük politikalar üretilmelidir. Bunun için de öncelikli olarak, ulafl lan teknoloji düzeyinin yayg nlaflt r lmas, tüm topluma ulaflt r lmas için gerekli temel kaynaklar n ülke içinde yarat lmas ve düalizmi önleyecek politikalar çerçevesinde kullan ma sunulmas ; bunu sa lamak için gerekti inde ülkeye özgü, donan m, yaz l m ve lisanslama politikalar gelifltirilmesi ve özellikle bilgisayar yaz l mlar ve a lar kullan m nda aç k kamusal mal anlay fl n tafl yan bir biliflim altyap s kurulmas çabalar desteklenmelidir. Temele itimden lisansüstü e itim düzeyine kadar tüm ö retim kurumlar nda ö retim çal flanlar n n, ö rencilerin ve di er paydafllar n mevcut teknolojik altyap y kullanmalar na yönelik politika ve uygulamalar n gelifltirilmesi, halk kütüphaneleri ve okul d fl yayg n e itim kurumlar baflta olmak üzere topluma biliflim teknolojilerine ulaflma f rsat sa layabilecek kurumlar n gelifltirilmesi ve bilgiyi kamusal mal olarak gören bir yaklafl mla örgütlenmeleri sa lanabilir. 20

18 D PNOTLAR 1 Çal flman n ilk bask s 1905 y l nda yap lm flt r. 2 Özellikle nükleer enerjiye dayal ürünler (roket, gemi, uçak, santral vb.) yap lmas konusundaki giriflimler geliflmifl ülkelerde de gerek siyasal gerek toplumsal kümelerce kuflkuyla ve tepkiyle karfl lanmaktad r. Bu konuda ortaya ç kabilecek zararlar bazen bu çabay harcayanlarca da kabul edilebilmektedir. Örnekler için bak n z G. Basalla. Teknolojinin Evrimi, Ankara, ss Çevre ülkeler deyimi geliflmifl (merkez) ülkelerle iliflkileri çerçevesinde azgeliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler için kullan lmaktad r. KAYNAKLAR Aksoy, Hasan Hüseyin. [2003]. Uluslararas Karfl laflt rma Ölçütlerinin Kullan m ve Türkiye. E itim Bilim Toplum. Cilt 1, Say 1. K fl Say s. ss Ankara Apple, Michael W. Teachers and Texts. A Political Economy of Class and Gender Relations in Education. Routledge, Chapman and Hall, Inc. New York Aziz, Aysel. Radyo ve Televizyonla E itim. A.Ü. E itim Fakültesi E itim Araflt rmalar Merkezi (EFAM) Yay n No:2 Ankara, Basalla, George. Teknolojinin Evrimi. 10. Bas m. Çeviri: Cem Soydemir. Tübitak Popüler Bilim Kitaplar No:29. Ankara, Bennet, Christine K. Redefining Educational Leadership: What Principals Can Do to Advance in Education Technology and Teacher Education Annual General Editors J. Willis, B. Robin, D. A. Willis. Published for the Society for Technology and Teacher Education by Association for th Advancement of Computing in education. Charlottesville, VA, ss Berne, Robert. Educational Input and Outcome Inequities in New York State. Outcome Equity in Education. 15 th Annual Yearbook of the American Education Finance Association. Editors: Robert Berne ve Lawrance O. Picus. Corwin Press, Inc. Thousand Oaks, California, pp Beyhan, Cem. Türkiye de Biliflim Suçlar ve Mücadele Yöntemleri. Polis Bilimleri Dergisi. Cilt 4, Say 3-4, ss Blanck, Peter; Heather Ritchie, James Schmeling ve David Klein. Technology for Independence: A Community Based Resource Center Behavioral Sciences and the Law. John Wiley and Sons, Ltd. 21 : (Published Online in Wiley InterScience ( Conlon, Tom. Bilgi Teknolojisi, E itim ve Postmodernizm (Çeviri. Ertan Zereyak ve Esma Genç Çolak). E itim Bilimleri ve Uygulama. Aral k 2002, Cilt 1, Say 2, ss Demmers, Jim ve Dara O Neil. Leavers and Takers: Alternative Perspectives on Universal Access to Telecommunications Technologies. Techné: Journal of the Society for Philosophy and Technology. Spring 2001, Vol. 5. Number Dura, Cihan. Bilgi Toplumu. Kültür Bakanl Yay nlar. No: 1244, Bilim ve Teknoloji Dizisi :3, Ankara, Ercan, Fuat. E itim ve Kapitalizm. Neoliberal E itim Ekonomisinin Elefltirisi. ÖES ve Bilim Yay nlar Ortak Yay n. stanbul,

19 ----- Erdost, Cevdet. Sermayenin Uluslararas laflmas ve Teknoloji Transferi. Savafl Yay nevi. Ankara, Forti, Augusto. Eskiça da Bilim, Felsefe ve ktidar, Bilim ve ktidar. 10. Bas m. Derleme: Federico Mayor ve Augusto Forti, Çeviri: Mehmet Küçük, TÜB TAK Popüler Bilim Kitaplar No. 48, Ankara, ss European Commission. Directorate-General for Education and Culture. European Report on the Quality of School Education. Sixteen Quality Indicators. Report based on the work of the Working Committee on Quality Indicators. May Office for Official Publications of the Communities, Goetsch, David L. Impact of Technology on Curriculum and Delivery Strategies in Vocational Education. Adults and the Changing Workplace. Editor Carol Herrnstadt Shulman. American Vocational Association, Inc., USA. Pp Güçlü, Abbas. Sanal çöplükten nas l kurtuluruz? Milliyet. 4 Kas m (Online: Habermas, Jurgen. deoloji Olarak Teknik ve Bilim. 4. Bask Çev. Mustafa Tüzel. Yap Kredi Yay nlar, stanbul, nam, Ahmet. Teknoloji Benim Neyim Oluyor? (1999) METU Press. ODTÜ Gelifltirme Vakf Yay nlar. Ankara Kerr, Stephen T., Toward a Sociology of Educational Technology, in Jonassen, D. (Ed.). Handbook of Research for Educational Communications and Technology. Macmillan, New York, pp King, Alexander. II. Dünya Savafl n n Sonundan Bu Yana Bilim ve Teknoloji. Bilim ve ktidar. 10. Bas m. Derleme: Federico Mayor ve Augusto Forti, Çeviri: Mehmet Küçük, TÜB TAK Popüler Bilim Kitaplar No. 48, Ankara, ss Kleiner, Anne ve Laurie Lewis. Internet Access in U.S. Public Schools and Classrooms: U.S. Department of Education, National Center for Education Statistics. NCES , Project Officer:Bernard Greene. Washington, DC: Kozol, Jonathan. Savage Inequalities Children in America s Schools. Crown Publishers, Inc. New York Kongar, Emre. Kültür Üzerine. Ça dafl Yay nlar, stanbul, Kösemihal, Nurettin fiazi. Sosyoloji Tarihi. Üçüncü Bas m, Remzi Kitabevi. stanbul, Lewis, Morgan V. Labor Market Needs to the Year Adults and the Changing Workplace. Editor Carol Herrnstadt Shulman. American Vocational Association, Inc., USA. Pp Middlehurst, Robin. New Realities for Leadership and Governance in Higher Education? Tertiary Education and Management. (Kluwer Academic Publishers, 2000) Vol.5, pp Middlehurst, Robin.( 1999) New Realities for Leadership and Governance in Higher Education?. Tertiary Education and Management. Vol. 5: pp , Kluwer Academic Publishers Milli E itim Bakanl E itimi Araflt rma ve Gelifltirme Dairesi Baflkanl (EARGED). Müfredat Laboratuar Okullar MLO Modeli. Milli E itim Bas mevi, Ankara, Molnar, Alex. What s in a Name? The Corporate Branding of America s Schools The Fifth Annual Report On Trends In Schoolhouse Commercialism Year Arizona State University, College of Education. Education Policy Studies Laboratory, Commercialism in Education Research Unit. EPSL CERU, September, NCES. U.S. Department of Education, National Center for Education Statistics. Internet Access in U.S. Public Schools and Classrooms: , NCES , by Anne Kleiner and Laurie Lewis.Project Officer: Bernard Greene. Washington, DC: 2003.

20 ----- National Science Board. (NSB) Science and Engineering Indicators Volume 1. National Science Foundation Arlington, VA, Oakes, Jeannie ve Martin Lipton. Struggling for Educational Equity in Diverse Communities: School Reform as Social Movement Journal of Educational Change. 3: , Kluwer Academic Publishers, Netherland, OECD (Ekonomik flbirli i ve Kalk nma Örgütü). (1996). Türkiye Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikas Raporu. Çev. Dilek Özdemir ve Zeynep Tozar. TÜB TAK, Ankara Oskay, Ünsal. XIX Yüzy ldan Günümüze Kitle letifliminin Kültürel fllevleri. Kuramsal Bir Yaklafl m. A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay nlar, No:495, Ankara, Savafl, Vural. (1986). Kalk nma Ekonomisi. 4. Bask. Beta Bas m Yay m Da t m Afi., stanbul Schank, Roger C. and Chip Cleary. Engines for Education. Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, Hillsdale, New Jersey, Senge, Peter. Beflinci Disiplin. 7. Bask. Çevirenler: Ayflegül ldeniz ve Ahmet Do ukan. Yap Kredi Yay nlar, stanbul, Slowinski, Joseph. Becoming a Technologically Savvy Administrator.ERIC Digest 135. January Online: digest135.html 6 Temmuz 2000 tarihinde ulafl ld Spring, Joel. Conflict of Interests The Politics of American Education. McGraw-Hill Companies, Inc. Third Edition, USA Tekin, Meral. Yetiflkin E itiminde Radyo ve Televizyon. Yüksel Matbaac l k, Ankara, The Chronicle of Higher Education. Information Technology. Microsoft s Reach in Higher Education. April 24, Online: Section: Information Technology, Page A Uysal, Meral; S. Özsoy, F. Say lan, R. Günlü, S. Güngör, H. H. Aksoy, L. Ünal. E itimde Demokratikleflme. E itim Sen. E itim Yönetimi ve Üniversitede Demokratik Yap lanma Sempozyumu. E itim Sen Yay nlar, Ankara, ss Ünal, L. Ifl l.(1995) Yüksekö retimde Nitelik, stihdam Finansman Üçgeni A.Ü. E itim Bilimleri Fakültesi Dergisi. Cilt 27, Say 1. Ankara. Ss Weber, Max. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu. Çeviri: Zeynep Gürata. Ayraç Yay nevi, Ankara,