ORTAÖĞRETİM PSİKOLOJİ DERS KİTABI

Transkript

1 ORTAÖĞRETİM PSİKOLOJİ DERS KİTABI Yazar Prof. Dr. Sirel Karakaş DEVLET KİTAPLARI DÖRDÜNCÜ BASKI., 2014

2 U MİLL Î EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI...: 5641 DERS KİTAPLARI DİZİSİ...: ?.Y Her hakkı saklıdır ve Mill î Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayınlanamaz. Editör Yrd. Doç. Dr. Rükzan ESKİ Dil Uzmanı Vildan Kaya ERBATuR Ölçme ve De ğer len dir me Uzmanı Günay DuRuCAN Prog ram Ge liş tir me Uzmanı Tuğba Kuşkonmaz ÇİLDİR Rehberlik Uzmanı Mustafa KARA Gör sel Ta sa rım Uzmanı uu S. Barçın GÜMÜŞ, Meryem ÜNSEL ISBN Mill î Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının gün ve 243 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün gün ve sayılı yazısı ile dördüncü defa adet basılmıştır.

3 Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın; Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır Hakk a tapan milletimin istiklâl! Mehmet Âkif Ersoy

4 GENÇLİĞE HİTABE Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur. Mustafa Kemal Atatürk

5

6

7 İÇİNDEKİLER I. ÜNİTE : PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM... 1 PSİKOLOJİNİN İLGİ ALANLARI, KONULAR, ÖRNEKLER... 1 PSİKOLOJİNİN BİLİM DALI OLMA SÜRECİ... 3 A. Bilimsel Psikolojinin Oluşmasına Katkıda Bulunanlar Bilim Öncesi Psikoloji Bilimsel Psikolojiye Doğru...4 B. Bilimsel Psikolojinin Kurulması Ve Ekoller Dönemi... 5 C. Bilimsel Psikolojinin Ülkemizdeki Gelişimi Tanzimata Kadar Olan Dönem Tanzimat Sonrası Gelişmeler Ülkemizde Bilimsel Psikolojinin Kurulması...7 ÖLÇÜTLER VE AMAÇLAR... 8 A. Ölçütler Gözlenebilirlik Ölçülebilirlik...9 B. Amaçlar...11 ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ...13 A. Doğal Gözlem...14 B. Vaka Çalışması...15 C. Anket Çalışması...15 Ç. İlişkisel Çalışma...15 D. Deneysel Çalışma...17 ETİK KURALLAR...19 PSİKOLOJİNİN ALT DALLARI...21 A. Temel Bilim Alt Dalları Deneysel Psikoloji Bilişsel Psikoloji Ve Bilişin Bedenle İlişkisini İnceleyen Alt Dallar Gelişim Psikolojisi, Sosyal Psikoloji, Kişilik Psikolojisi...23 B. Uygulamalı Bilim Alt Dalları Klinik Psikoloji Endüstri Psikolojisi (Örgütsel Psikoloji / Örgütsel Davranış Psikolojisi) Eğitim Psikolojisi, Psikolojik Danışma Ve Rehberlik Diğer Alt Dallar...24 İŞ ALANLARI...25 A. Eğitim Kurumları...25 B. Sağlık Kurumları...25 C. Adli Kurumlar...25 Ç. Askerî Kurumlar...26 D. Araştırma Merkezleri...26 E. Üniversiteler...26 DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİLERİ...26 A. Biyoloji Bilimleriyle İlişkileri...27 B. Sosyal Bilimlerle İlişkileri...27 C. Teknik Bilimlerle İlişkileri...27 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...28 VII

8 II. ÜNİTE : PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ...29 DAVRANIŞIN OLUŞUMU...29 A. Uyarıcılar, Davranışlar Ve Ara Değişkenler...29 B. Beden Mi?, Zihin Mi? Beden / Zihin Sorunu...31 PSİKOLOJİK SÜREÇLERLE BİYOLOJİK YAPI VE SÜREÇLERİN İLİŞKİSİ...33 KALITIM VE ÇEVRENİN PSİKOLOJİK SÜREÇLER VE DAVRANIŞA ETKİLERİ...36 YAŞAM BOYU GELİŞİM...38 GELİŞİM DÖNEMLERİ...40 A. Yenidoğan...40 B. Bebeklik Ve Çocukluk...40 ERGENLİK DÖNEMİNDEKİ HIZLI DEĞİŞİM, DÖNEMİN TEMEL ÖZELLİKLERİ VE DÖNEMİ ETKİLEYEN ETKENLER...42 C. Ergenlikte Çeşitli Alanlardaki Gelişimler Ergenlik "Fırtına Ve Stres" Dönemidir Ergenlik Görevleri...45 Ç. Yetişkinlik...47 D. İleri Yetişkinlik, Yaşlılık...47 E. Bilişsel Ve Ahlaki Gelişim Kuramları...49 DUYUM VE DUYUMUN ÖZELLİKLERİ A. Tanımı...50 B. Duyu Organları Ve Duyumlar...51 UYARILMA VE UYARICI TEKRARININ ETKİLERİ...54 A. Aşırı Ve Yetersiz Uyarılma...54 B. Alışma Ve Duyarlılaşma...55 ALGILAMA: UYARICILARI ANLAMLANDIRMA SÜRECİ A. Nesne Algılama...57 B. Algısal Değişmezlikler...57 C. Derinlik Algısı...58 Ç. Algı Yanılsamaları...59 D. Şekil Zemin Algısı...60 E. Örgütleme İlkeleri...60 ALGIYI ETKİLEYEN ETKENLER...62 A. Dikkat...62 B. Öğrenme / Geçmiş Yaşantılar...62 C. Beklenti, Tutum Ve Ön Yargılar...62 Ç. Dürtü Ve Güdüler...62 DUYUM VE ALGI ARASINDAKİ FARKLAR...63 GÜDÜLENME...64 A. Tanımı...64 B. Pekiştireçler, Ödül, Ceza Ve Etkileri...65 C. Dürtüler...67 Ç. Uyarıcı Kaynaklı Güdüler...69 D. Öğrenilmiş / Sosyal Güdüler Ve Güdüler Hiyerarşisi...69 E. Güdülenmiş Davranışın Güdülenmemiş Davranıştan Farkı...72 VIII

9 DUYGULAR...73 A. Tanımı...73 B. Duygular Ve Genel Uyarılmışlık Hâli...74 C. Haz, Korku, Kaygı Ve Öfke...77 DUYGULARIN DAVRANIŞA ETKİSİ...79 A. Saldırganlık...79 B. Duygu Kontrolü...81 C. Duyguların Sözel Ve Sözel Olmayan İfadesi...82 BİLİNÇ, BİLİNÇALTI, DİKKAT VE FRKLI BİLİNÇ DURUMLARI...83 A. Bilinç Ve Bilinçaltının Tanımı...84 B. Bilinçlilik Düzeyleri...85 C. Farklı Bilinç Durumları Dikkatlilik Hâli Uyanıklık Uyku Ve Rüya Yapay Bilinç Hâlleri...89 Ç. Bilinç, Biliş Ve Duyguları Etkileyen Maddeler...90 SOSYAL ETKİLER...91 SOSYAL PSİKOLOJİNİN TANIMI VE SOSYOLOJİDEN FARKI...92 SOSYAL BİLİŞ VE ÖN YARGILAR...92 SOSYAL VE KÜLTÜREL ETKİLER...96 A. Sosyal Çevrenin Davranışlara Etkisi...97 B. Roller Ve Beklentiler...99 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME III. ÜNİTE : ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME ÖĞRENME A. Tanımı ÖĞRENME TÜRLERİ A. Koşullama Yoluyla Öğrenme Klasik Koşullama Edimsel Koşullama B. Bilişsel Öğrenme Örtük Öğrenme Model Alarak Öğrenme Kavrayarak Öğrenme ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN ETKENLER A. Öğrenenle İlgili Özellikler B. Öğrenilen Malzeme İle İlgili Özellikler C. Öğrenme Yöntemi İle İlgili Özellikler: Öğrenme Stratejileri BELLEK TÜRLERİ A. Duyusal Bellek B. Kısa Süreli Bellek Ve Çalışma Belleği C. Uzun Süreli Bellek Ç. Örtük Bellek ÖĞRENME, BELLEK, HATIRLAMA İLİŞKİSİ DÜŞÜNMENİN YAPI TAŞLARI DİL VE DÜŞÜNME İRDELEME, KARAR VERME VE PROBLEM ÇÖZME IX

10 A. İrdeleme Ve Karar Verme B. Problem Çözme ZEKÂ VE YARATICILIK A. Zekâ Nedir? B. Zekâda Kalıtım Ve Çevrenin Rolü C. Zekânın Ölçülmesi Ç. Zekânın Düzeyleri D. Zekâ Türleri ATATÜRK VE ZEKÂ E. Yaratıcılık ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME IV. ÜNİTE: RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ KİŞİLİK GELİŞİMİNİ ŞEKİLLENDİREN ETKENLER A. Tanımı B. Kişiliğin Gelişmesi C. Kişiliğin Şekillenmesi KİŞİLİK KURAMLARI A. Psikoanalitik Kuram B. Sosyal Davranış Kuramı C. Fenomenolojik Yaklaşım BİREYSEL FARKLILIKLAR KİŞİLİK DEĞERLENDİRMESİ STRES A. Stres Nedir? B. Kaynakları, Türleri Engellenme Ve Çatışma Diğer İç Ve Dış Etkenler C. Stresin Günlük Yaşama Etkileri Bedendeki Etkileri Psikolojik Etkileri Ç. Başa Çıkma Davranışları D. Savunma Mekanizmaları RUH SAĞLIĞI NORMAL VE NORMAL DIŞI A. Normal Dışı Davranış Türleri Duygudurum Bozuklukları Psikosomatik Bozukluklar Kaygı Bozuklukları Cinsel Bozukluklar Uyku Bozuklukları Kişilik Bozuklukları Şizofreni PSİKOLOJİK DESTEK TÜRLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SÖZLÜK KAYNAKÇA CEVAP ANAHTARI X

11 ORGANİZASYON ŞEMASI B Bilgi Kutusu Konu hakkında ek bilgi verilmesini amaçlar. Cevaplayalım Metnin geneline yönelik soruların cevaplandırılmasını amaçlar. Dikkat Metin içindeki önemli noktalara odaklanılmasını amaçlar. E Düşünelim Konu üzerinde eleştirel ve yaratıcı biçimde düşünülmesini amaçlar. Etkinlik Yapılandırmacı yaklaşım doğrultusunda bilgiye ulaşılmasını, onun irdelenmesini ve uygulanmasını amaçlar. Hatırlayalım İncelenmekte olan konunun daha önceki bilgilere özümsenmesini amaçlar. Hazırlık Konuya düşünce ve eylem bakımından giriş yapmayı, konuya ilgi çekmeyi amaçlar. Okuma Metni Konuyla ilgili metinlerin tanıtılmasını, metinlerin bilgiyle bütünleştirilmesini amaçlar. Ölçme ve Değerlendirme Konuyla ilgili bilgilerin ve kazandırılmış olan becerilerin sınanmasını amaçlar. P Örnekler Bulalım Bilgilerin örneklerle daha iyi anlaşılmasını, örnek bulma girişimi sırasında gözlem yapma ve bilgi teknolojilerini kullanma becerisinin kazandırılmasını amaçlar. Özetleyelim Konunun temel noktalarının belirlenmesini ve böylece de okunanın anlaşılmasını ve özümsenmesini amaçlar. Proje Bir konu hakkında bilgi toplanmasını, bunların sistematik olarak sentezlenmesini ve bir sonuca ulaşılmasını amaçlar. Tartışalım Sosyal katılım, iletişim ve empati becerileri kullanılarak konunun irdelenmesini amaçlar. Uygulayalım Bilgilerin olaylar ve problemlere uygulanmasını, problem çözme ve karar verme becerilerinin geliştirilmesini amaçlar. Yorumlayalım Bilgiler üzerinde analiz ve sentez yapılmasını, bilgilerin geniş kapsamlı irdelenmesini amaçlar. XI

12

13 I. ÜNİTE PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM PSİKOLOJİNİN İLGİ ALANLARI, KONULAR, ÖRNEKLER hazırlık Yeryüzünün en karmaşık canlısı insandır. İnsanoğlu dünyamız için önemlidir; çünkü çevresi üzerinde en büyük etkiyi o yapar, kültür ve medeniyeti o oluşturur, geleceği onun davranışları belirler. Bütün bunlar, canlı türlerini, özellikle de insanı anlamamızı, onun davranışlarını ve düşünme biçimini açıklayabilmemizi gerektirmektedir. İnsan davranışları ve nedenleri konusunda şu gibi sorular üzerinde düşünüyor olabilirsiniz: Arkadaşım baskın kişilikli bireyler karşısında niye suskun oluyor da kendinden küçükler arasında saldırganlaşıyor? Ders çalışırken neden bir sayfa önce okuduklarımı hatırlayamıyorum? Kardeşim doğduğundan beri ben niye ailemin ilgisini daha çok arar oldum? Büyükannem dün bize gelen misafirin adını unuttu. Hâlbuki küçüklüğünde yan evde oturan komşularını tek tek hatırlıyor. Bu kadar eskiyi hatırlarken yeni olanları neden hemen unutuyor? Çevrenize uyum yapabilmeniz için bu gibi soruları cevaplayabilmeniz gerekir. İnsanın önemli bir özelliği de onun sosyal bir varlık olmasıdır. Kültür ve medeniyet insanın sosyal bir yapı içinde etkinlikte bulunmasıyla oluşur. İnsanoğlunun ruh sağlığı, onun başkalarıyla bir arada olma, onlarla yaşama becerisiyle doğrudan ilişkilidir. Başarılı sosyal etkileşim ise bireyin hem kendisini hem de etkileşimde bulunduğu bireyleri anlamasına, hangi koşulda ne gibi davranışların ortaya çıkacağını doğru tahmin etmesine, kendisinin ve diğerlerinin davranışlarını yönlendirebilmesine bağlıdır. Örnekler: Anne ve babalar çocuklarını demokratik mi yoksa otoriter bir tutumla mı yetiştirmelidir? İş kazalarını en aza indirebilmek için fabrikadaki makine ve aletler nasıl düzenlenmelidir? Bu ve bunun gibi sorular her gün karşımıza çıkmakta, yazılı ve görsel medyada tartışılmakta, öğretmenler, anne ve babalar, iş adamları bu tür sorularla yüz yüze gelmektedir. Şimdi aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1. Psikoloji bilmek neden önemlidir? 2. Psikoloji bilmek ne gibi yararlar sağlar? 1

14 B bilgi kutusu Çağdaş bilimsel psikoloji canlı davranışlarını inceleyen bilim olarak tanımlanır. Bu tanımda üç önemli öge vardır: Psikoloji bilimi açısından bu ögeleri inceleyelim: 1. Canlı: Psikoloji, sadece insan davranışlarının bilimi değildir. Psikoloji biliminin kapsamına hayvan davranışları da girmektedir. 2. Davranış: Çağdaş psikoloji biliminin inceleme alanına üç tür davranış girmektedir. Dıştan doğrudan gözlenen davranışlar: Bu davranışlara örnek olarak dakikada okunan kelime sayısı, kreşte çocuğun sergilediği sosyalleşme tepkilerinin yoğunluk ve sayısı, aç bırakılan deney hayvanının deney kutusundaki hareketlilik miktarı verilebilir. Dıştan doğrudan gözlenemeyen davranışlar: Bilgi işlemleme süreçlerinin, biliş ve duyguların, kişiliğin dıştan ve doğrudan gözlenmesi mümkün değildir. Bu gibi süreçler dolaylı olarak gözlenir. Örneğin zekâ, onu ölçmek için geliştirilmiş olan standart psikolojik testlerle, dolaylı olarak gözlenir ve bu yolla ölçülür. Zekâ Bölümü 100 olan bireyin normal zekâ nın özelliklerine, 135 olan bireyin ise çok üstün zekâ düzeyinin özelliklerine sahip olduğu anlaşılır. Kaygı dıştan doğrudan gözlenemeyen bir duygu örneğidir. Zekâ gibi, kaygı da bunu ölçmek üzere geliştirilmiş olan psikolojik test veya ölçekler aracılığıyla ölçülür. Kaygı gibi duygusal özelliklerin dolaylı olarak gözlenmesinin bir diğer yolu, uygun deneysel koşulları yaratmaktır. Örneğin, çözümsüz problemlerin kaygı doğurduğu bilinmektedir. Kolay, zor ve çözümsüz problemlerden oluşan bir deney düzeni yoluyla kaygı, değişik derecelerde yaratılır. Deneye katılan bireylerin bu üç koşuldaki davranışları, kaygının dolaylı yoldan gözlenmesini sağlar. Psikofizyolojik tepkiler: Canlı varlıkların bir yönü zihin ve bilişsel süreçlerdir. İnsanlar algılar, öğrenir, hatırda tutar, davranışlarını kontrol eder, soyutlar, geneller. Bunların bir kısmını insandan daha az gelişmiş canlılar da yapar. Bizim bir de bedenimiz var. Yediğimiz yemekleri mide-bağırsak sistemimiz işlemliyor, dolaşım sistemimiz besin maddelerini dokulara taşıyor, atık maddeleri de boşaltım sistemimiz böbreklerden süzerek dışarı atıyor. Fakat, kaygılandığımızda mide-bağırsak sistemimiz gereği gibi çalışmıyor; üşütüp ateşimiz çıktığında ders çalışmakta, dikkatimizi toplamakta ve öğrenmekte güçlük çekiyoruz; bir arkadaşımızın stres sonucu birdenbire kekelemeye başladığını fark ediyoruz. Bu örnekler bize zihin ile bedenin ilişki içinde olduğunu göstermektedir. Zihin ve bedenin ilişkisi, sinir sistemi, özellikle de beyin üzerinden gerçekleşir. Örneğin, konuşabilmemiz, beynimizin ön tarafında bulunan Broca (Broka) merkezinin doğru işlevde bulunmasını gerektirir. Yazarken kalemi doğru bir şekilde tutabilmemiz, beyin kabuğundaki duyusal-motor alanın işlevselliğine bağlıdır. Bu örnekler, psikoloji biliminin konusunu oluşturan davranışlar (artık bunların doğrudan ve dolaylı olarak gözlenmekte olduğunu biliyoruz) ile beynin ilişki içinde olduğunu, birbirini etkilediğini ortaya koymaktadır. Böylece, psikoloji biliminin kapsamına giren üçüncü tür davranış, davranışlara eşlik eden sinir sistemi işlevleri olmaktadır. Biliş ve duygular söz konusu olduğunda, bu işlevler beyinde yerine getirilmektedir. Bir yanda psikolojik bir yanda da fizyolojik süreçleri içermesi nedeniyle bunlara psikofizyolojik tepkiler denmiştir. Utanan bireyin yüzünün kızarması, şiddetli duygu sırasında gözbebeklerinin büyümesi, bir nesneye bakıldığında beynin görme merkezlerinin çalışması psikofizyolojik tepkilere örnektir. 3. Bilim / Psikolojinin Felsefeden Farkı: Bilim evren olaylarını açıklayan sistematik bilgiler bütünü olarak tanımlanabilir. Psikoloji biliminde davranışlar, bilimsel ölçütler uyarınca, bilimsel amaçlar doğrultusunda ve bilimsel yöntemler kullanılarak incelenir. Örneğin, varoluşçu psikoloji de davranışları ve insan zihnini inceler, ancak bu dalda bilgi daha çok sezgi ve düşünme yoluyla elde edilir. Felsefe de insan zihnini anlamaya çalışır. Fakat bu dalda bilgiye, mantıklı düşünme süreçleri yoluyla ulaşılır. Psikolojiyi bu dallardan ayıran özellik, davranışların (doğrudan gözlenen, dolaylı olarak gözlenen, psikofizyolojik) bilimsel olarak incelenmesidir. 2

15 E etkinlik Hazırlık Bölümü'nde verilen örnekleri inceleyiniz. Siz de yeni örnekler düşününüz. Bulduğunuz örnekleri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. Bulduğunuz örneklerde psikoloji biliminin temel ögelerini belirleyiniz. Psikoloji biliminin felsefeden hangi açılardan farklı olduğunu inceleyiniz. Bunun için Kaynakça da belirtilen eserlere başvurunuz. PSİKOLOJİNİN BİLİM DALI OLMA SÜRECİ Düşünme tarihi çok perdeli bir tiyatro oyunu gibidir. Jostein Gaarder (Justayn Garder), Sofi nin Dünyası A. Bilimsel Psikolojinin Oluşmasına Katkıda Bulunanlar E etkinlik Yukarıdaki tarihsel uzamı bir kâğıda çiziniz. Aşağıda açıklanan kişi ve ekolleri görsel ve mekânsal ilişkileri dikkate alarak uzam üzerine yerleştiriniz. Tahtaya şu cümleyi yazınız: Psikoloji, geçmişi çok uzun ama tarihi oldukça kısa bir bilim dalıdır. Zaman ve kronolojiyi ifade eden bu cümleyi psikolojinin bir bilim dalı hâline gelmesiyle ilgili tarihsel gelişim açısından yorumlayınız. 3

16 1. Bilim Öncesi Psikoloji Psikolojiyi temsil eden "psi" harfi Yunan mitolojisinde Psişe İnsanoğlu kendisinin ve birlikte yaşadığı kişilerin tepkilerini tahmin etmek istemiş, bunları anlamaya çalışmıştır. Çünkü uyum ve varkalım bunu gerektirir. Antik Çağda, insanı anlama çabaları felsefe içinde yerini aldı. Yunan mitolojisindeki Psişe nin adına ithafen bu dal psikoloji olarak adlandırıldı. Bu dal Yunan alfabesindeki psi harfiyle (Ψ) gösterilir. Felsefi psikolojinin inceleme konusu da ruh olarak belirtildi. Rönesansla birlikte felsefi psikolojinin konusu zihin oldu. İnsan zihni J. Locke ( Lak, ) ve D. Hume (Huym, ) gibi empirist düşünürler tarafından ele alındı. Bilginin kaynağının duyum olduğunu ileri süren empirizme göre zihin doğuştan boş bir levha gibidir, deneyimlerle dolar. Karmaşık fikirler ve yüksek zihinsel işlevler basit fikirler arasında kurulan çağrışımlardan meydana gelir. Bu felsefenin psikoloji bilimine etkileri şöyle olmuştur: Bilimsel psikoloji sadece gözlenebilen, görgül olayları incelemelidir. Öğrenmenin bir türü, olaylar arasında çağrışımlar kurulmasını içermelidir. 2. Bilimsel Psikolojiye Doğru Bilimsel psikolojinin kuruluşuna yön veren diğer öncüler arasında G. W. Leibnitz (Laybniz, ) ve I. Kant (Kant, ) gibi bazı Alman düşünürleri vardır. Bu filozoflar zihnin dinamik bir varlık olduğunu, zaman içinde değişim gösterdiğini öne sürmüştür. Onlara göre zihin sadece deneyimler sonucu oluşmamaktadır. Zihnin bazı özellikleri doğuştandır. Psikolojinin bilim öncesi olan döneminin sonlarında ünlü fizyolog/fizikçi H. Von Helmholtz (Fon Helmholtz, ), bir zihinsel süreç olan algılamanın fizyolojik temellerini deneylerle ortaya koymuştur. Böylece, zihinsel süreçlerin deneysel yani bilimsel yöntemlerle incelenebileceğini göstermiştir. H. Von Helmholtz G. T. Fechner Psikoloji biliminin öncüleri 4

17 Bilimde, olayların ölçülebilmesi gerekir. Matematikçi ve aynı zamanda bir filozof olan G. T. Fechner (Fehner, ) zihnin ölçülmesinde kullanılacak psikofizik teknikleri geliştirmiştir. Alman filozofların görüşlerinin psikoloji bilimindeki uzantısı şöyle olmuştur: Psikolojik olayların bir kısmı doğuştandır. Zihin, uyarıcıları örgütler; zihindeki bilgi uyarıcının aynısı değil, onun yeniden düzenlenmiş şeklidir. B. Bilimsel Psikolojinin Kurulması ve Ekoller Dönemi Yukarıdaki gelişmeler, W. Wundt (Vundt, ) un 1879 da psikoloji bilimini kurmasına zemin hazırlamıştır. Kurduğu bu bilim dalını, Wundt Yeni Psikoloji olarak adlandırmıştır. Böylece, bilimsel psikolojiyi daha önce felsefe içinde yer alan psikolojiden ayırmıştır. Wundt Yeni Psikoloji yi, zihni bilimsel yöntemler kullanarak ve deneysel çalışmalarla inceleyen bilim dalı olarak tanımlamıştır. Bilimsel psikolojinin başlangıcını beş ekol oluşturmuştur. Ekol; bir kurucusu veya lideri, belli bilim tanımı ve araştırma yöntemi olan, belirli bir coğrafi yörede geliştirilmiş görüşlere verilen addır. Psikoloji ekollerinin her biri, diğerlerinin görüşlerine karşı görüşler öne sürülerek kurulmuştur. Psikoloji ekolleri ve kurucuları aşağıda verilmiştir: Yapısalcı Ekol Psikoloji ekollerinin ilkidir. Wundt tarafından kurulmuş ve etkinliğini 1879 ile 1900 ler arasında sürdürmüştür. Yapısalcı ekole göre, psikoloji ne sorusunu cevaplamalıdır. Bu doğrultuda Wundt psikolojiyi sağlıklı insanın bilincini ögelerine analiz eden bilim dalı olarak tanımlamıştır. Ekolün üyeleri E. B. Tichener (Tiçnır, ), H. Ebbinghaus (Ebinghaus, ), O. Külpe (Külpe, )'dir. Çağdaş psikolojiye etkisi: Bilişsel süreçlerin deneysel olarak incelenmesi. W. Wundt İşlevselci Ekol Bu ekole göre, psikoloji neden sorusuna cevap aramalıdır. Etkinliğini arasında sürdüren bu ekolde psikoloji canlının amaca yönelik zihinsel süreçlerini inceleyen bilim dalı olarak tanımlanmıştır. Ekolün üyeleri W. James (Ceyms, ), J. Dewey (Dövi, ), J. R. Angell (Angel, ) ve R. S. Woodworth (Vudvört, )'tür. Çağdaş psikolojiye etkisi: Davranışların açıklanmasında güdülenmeye de yer verilmesi, psikoloji çalışmalarının sadece insanlar değil hayvanlar üzerinde de yapılması. W. James Klasik Davranışçı Ekol Bu ekol psikolojinin zihin bilimi olarak görülmesine karşı çıkmış ve bilimsel psikolojiyi, canlıların uyarıcılara gösterdikleri davranışlar ile kısıtlamıştır. Ekol, etkinliğini arasında sürdürmüştür. Bu ekolün kurucusu J. B. Watson (Vatsın, ), ekolde yer alan diğer kişiler ise K. Lashley (Leşli, ), B. F. Skinner (Skinır, )'dır. Çağdaş psikolojiye etkisi: Psikoloji çalışmalarının sadece gözlenebilen uyarıcı ve davranışlar üzerinde yapılması. J. B. Watson Gestalt Ekolü Gestalt (Geştalt) ekolü yapısalcı ekolün analitik yaklaşımına karşı çıkmış ve "bütünün (zihin), parçalarının toplamından ibaret olmadığını" öne sürmüştür. Bu görüş, özellikle algılama üzerinde yapılan araştırmalarla desteklenmiştir. Ekol 1913 te kurulmuştur. Bu ekolün kurucusu M. Wertheimer (Verthaymır, ), ekolde yer alan diğer kişiler ise K. Koffka (Kofka, ), K. Levin (Levin, ), W. Köhler (Köhler, )'dir. Çağdaş psikolojiye etkisi: Bütünsel yaklaşım ve algılama ile ilgili ilkeler. M. Wertheimer 5

18 Psikoanalitik Ekol Bu ekol insan davranışlarının sadece bilinçli süreçlerle açıklanamayacağını öne sürmüş, psikoloji biliminin bilinçaltını da incelemesi gerektiğini savunmuştur. Ekol 1895 te kurulmuştur. Bu ekolün kurucusu S. Freud (Froyd, ), ekolde yer alan diğer kişiler ise C. G. Jung (Yung, ), A. Adler (Adler, ), K. Horney (Horni, ), E. Fromm (From, ), E. Erikson (Erikson, )'dur. Çağdaş psikolojiye etkisi: Bilinçaltının güdüleyici kuvvetlerinin, bunlar arasındaki çatışmaların ve bu çatışmaların davranışa etkilerinin incelenmesi. S. Freud Klasik Davranışçı psikologların reddettiği zihin kavramı, 1950 li yıllardan sonra psikolojinin tanımına biliş olarak geri gelmiştir. Bunu sağlayan psikologlar, psikolojiyi doğrudan gözlenebilen davranışların yanı sıra, standart koşullar altında yapılan davranışlardan dolaylı olarak çıkarılan bilişsel süreçler i inceleyen bilim dalı olarak tanımlamıştır. E. C. Tolman (Tolmın, ), E. R. Guthrie (Gatri, ) ve C. L Hull (Hal, ) gibi Yeni Davranışçılar sayesinde, çağdaş psikolojide incelenmekte olan üç davranış türünden ikincisi de (dolaylı olarak gözlenen davranışlar) psikolojinin tanımına girmiştir. Psikolojinin tarihsel gelişiminin bu özeti, onun önceleri felsefe içinde olduğunu göstermektedir. Bu dönemde önemli ve yararlı görüşler geliştirilmiştir. Bilimsel psikolojinin kurulmasını izleyen ekollerin her biri psikolojiyi farklı şekilde tanımlamıştır. Böylece psikoloji biliminin kapsamı giderek genişlemiştir. Çağdaş psikolojinin kaynaklarını oluşturan bütün bu gelişmelerin sonunda çok sayıda alt dalı olan bir bilim dalı, toplumlarda önemli yeri olan bir meslek ortaya çıkmıştır. C. Bilimsel Psikolojinin Ülkemizdeki Gelişimi E etkinlik Psikoloji biliminin gelişimine coğrafyamızda katkıda bulunmuş olan insanların fotoğraf veya resimlerini toplayınız. Seçtiğiniz bir kişi (örneğin İbni Sina) veya psikolojiye ilişkin uygulamaların yapıldığı bir kurum (örneğin Gevher Nesibe Şifahanesi) hakkında bilgi toplayınız. Bu bilgileri bir sonraki derste arkadaşlarınızla paylaşınız. 1. Tanzimata Kadar Olan Dönem Batıda bazı felsefi gelişmeler (Empirizm gibi) ve ekoller (Yapısalcılık gibi) bilimsel psikolojinin kurulmasını sağlamıştır. İslam Medeniyeti'ndeki gelişmeler veya öne sürülen görüşler ise psikoloji bilimini ancak dolaylı olarak ilgilendirmiştir. Düşünürler ruh ve mutluluk gibi konularla ilgilenmişlerdir. Mutluluğun ruhsal olma yanında bedenle de ilişkili olup olmadığı üzerinde durmuşlardır. Pek çok edebiyat eseri belirli bir duygu türü olan aşk üzerine yoğunlaşmıştır. Ancak aşk, günümüz teknolojisiyle dahi bilimsel kapsamda ele alınamamaktadır. Görüldüğü gibi, uzak tarihimizde psikoloji olarak düşünülebilecek etkinliklerde ele alınan konular, çağdaş psikolojinin üzerinde durduğu konuların dışında olmuştur. İbni Sina 6

19 2. Tanzimat Sonrası Gelişmeler Tanzimatın ilanı ile Batılılaşma hareketleri başlamış, bu dönemde özellikle Fransa ile ilişkiler artmıştır. Fransız etkisi; sosyal bakış açısı, felsefe ve eğitim alanlarında hissedilmiş, bu etkiler ülkemizde psikolojinin eğitim psikolojisi, gelişim psikolojisi ve sosyal psikoloji gibi alt dallarının oluşmasına zemin hazırlamıştır. Bu dönemde yurt dışına eğitim için öğrenci yollanmış, tıp eğitimi Fransızca verilmeye başlamıştır. Bu dönemin psikolojiye katkısı, genelde, psikolojiyi ilgilendiren konulardaki çeviri ve konferans etkinlikleri şeklinde olmuştur. Hoca Hasan Tahsin, 1870 te İstanbul Üniversitesinde psikoloji dersi vermiş ve ölümünden sonra yayımlanan bir psikoloji kitabı yazmıştır. Mustafa Sati sosyal bilimler alanında konferanslar vermiş, yetenek ve zekâ konusunda çeviriler yapmıştır. Baha Tevfik maddeci felsefe ve pozitivizmi aktif olarak savunmuş, arkadaşlarıyla Felsefe dergisini çıkarmış, Zekâ dergisinde makaleler yazmıştır. Ahmet Mithat yazılarıyla psikolojinin popüler olmasını sağlayan bir gazetecidir; aynı zamanda, çocuk psikolojisi ve eğitim konusunda çeviriler yapmıştır. Hüseyin Cahit Yalçın ve Avni Başman modern toplumu oluşturabilmek için Avrupa sosyal bilimlerinin kullanılması gerektiğini savunmuşlardır. 3. Ülkemizde Bilimsel Psikolojinin Kurulması Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde, Batı'nın ilim ve fen anlayışının ülkeye getirilmesi üzerinde duruluyordu.bunun için üniversitelerin kurulması gerektiği anlaşılmıştı. Bu doğrultuda, Darülfünunda görev yapmak üzere Almanya dan profesörler davet edilmiştir. Gelen bilim insanları fen bilimleri alanlarında yeni kurulan kürsülerde (botanik, kimya ve fizik) dersler vermiştir. Sosyal bilimler alanında da kürsüler (iktisat, arkeoloji, ilkçağ tarihi, filoloji) kurulmuştur. Bir kürsü de psikoloji alanında kurulmuştur. Psikoloji biliminin ülkemize girmesinin başlangıcı işte bu gelişmelerdir. İstanbul Üniversitesi Ülkemizde ilk psikoloji kürsüsü, Anschütz (Anşütz) tarafından İstanbul Üniversitesinde (o dönemdeki adıyla Darülfünun) 1915 te kurulmuştur. Görüldüğü gibi ülkemizde bilimsel psikoloji, Wundt un bu dalı Almanya da kurmasından 36 yıl sonra kurulabilmiştir. Dört yıl sonra, 1919 da M. Şekip Tunç tarafından Umumi Psikoloji Kürsüsü kurulmuştur. Tunç, çeviriler ve özgün eserlerle psikolojiyi tanıtmaya çalışmıştır. Fotoğrafta onun yazdığı ve liselerde okutulan psikoloji kitabını görmektesiniz. Daha sonra Tecrübi Psikoloji Kürsüsü kurulmuş ve 1937 de Peters bu kürsünün başkanlığına getirilmiştir. Mümtaz Turhan, Tecrübi Psikoloji Kürsüsü'nde 1946 dan sonra ilk psikoloji araştırmalarını yapmıştır. Genç bilim insanları yurt dışına eğitime yollanmıştır. Bunlardan biri olan Beğlan Toğrol, çağdaş deneysel psikolojiye ilişkin bilgilerle dönerek deneysel çalışmalar yapmıştır. İstanbul Üniversitesi Pedagoji Enstitüsü Psikoloji ve Pedagoji Çalışmaları adı altında bir dergi 1940 ta çıkarılmıştır. İstanbul Üniversitesinde Psikoloji Bölümü, Umumi ve Tecrübi Psikoloji Kürsü'lerinin birleştirilmesiyle 1983 te kurulmuştur. Ankara Üniversitesi Ankara Üniversitesinde psikoloji eğitimi 1939 da, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi (DTCF) Felsefe Bölümü içinde verilmeye başlamıştır. ABD Harvard Üniversitesinden derece alan ilk Türk, DTCF den Muzaffer Şerif olmuştur. Şerif yılları arasında sosyal psikoloji alanında özgün yayın, deneme ve çevirileriyle ve gerçekleştirdiği alan araştırmalarıyla ün kazanmıştır. Ancak Ankara Üniversitesinde psikoloji eğitimi, genelde kesintilerle, yurt dışından öğretim elemanı sağlanabildikçe sürmüştür. İdari bakımdan felsefe ile bağlantılı olmanın olumsuzluklarını uzun süre yaşadıktan sonra, 1982 yılında Ankara Üniversitesi DTCF de Psikoloji Bölümü kurulmuştur. 7

20 Hacettepe Üniversitesi Ülkemizde psikoloji bölümü bağımsız bir akademik birim olarak 1964'te Hacettepe Üniversitesinde kurulmuştur. İlk kuruluş yıllarında Psikoloji Bölümü'ne, ABD de doktora çalışmalarını tamamlayarak ülkeye dönen bir grup eleman katılmıştır. Bu gruptan İffet Dinç deneysel psikoloji, Hüsnü Arıcı psikometri, Necla Öner de psikolojinin okul ve klinik gibi uygulama alanlarındaki en son bilgi ve teknikleri getirmiştir. Böylece Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, psikolojideki en son gelişmelerin aktarıldığı bir kurum niteliğini kazanmıştır. Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, gerek öğretim elemanı gerek öğrenci sayısı açısından ülkemizde her kademede psikoloji eğitiminin verildiği en büyük bölümdür. Ege Üniversitesi Bu üniversitede psikoloji eğitimi başlangıçta Davranışsal Bilimler Bölümü'nde verilmiştir. Psikoloji Bölümü 1980 yılında kurulmuştur. Orta Doğu Teknik Üniversitesi İstanbul ve Ankara Üniversitelerinde psikoloji bağımsızlık mücadelesini felsefe ve pedagoji gibi dallara karşı vermiştir. Orta Doğu Teknik Üniversitesinde ise bu mücadele sosyolojiye karşı verilmiştir. Üniversitenin ilk yıllarında kurulmuş olan Sosyal Bilimler Bölümü'nde öğrencilere psikolojide ana dal, sosyolojide de yan dal lisansı verilmiştir. Daha sonraki yıllarda, öğrenci psikoloji ve sosyolojiden hangisinde eğitim aldıysa kendisine o dalda lisans verilmiştir. Bağımsız Psikoloji Bölümü ancak 1980 de kurulmuştur. Boğaziçi Üniversitesi Bu üniversitede de psikoloji eğitimi Sosyal Bilimler Bölümü içerisinde verilmiş, Psikoloji Bölümü 1982 yılında kurulmuştur. Yeni Üniversiteler Ülkemizde psikoloji eğitimi 1993 yılına kadar daha önce belirtilen altı üniversitede verilmiştir. Psikoloji bölümü bulunan yükseköğretim kurumlarına 1993 te Koç Üniversitesi, 1996 da Bilgi Üniversitesi ile Dicle Üniversitesi eklenmiştir. Son yıllarda, diğer pek çok üniversitede de psikoloji bölümleri kurulmakta veya bunların kurulmasına yönelik hazırlıklar yapılmaktadır. ÖLÇÜTLER VE AMAÇLAR hazırlık Gözlenebilen Ölçülebilen İletilebilen Tekrarlanabilen Sağlanabilen Diğer bilim dalları gibi, psikoloji biliminin de bazı ölçütleri vardır. Bu ölçütler psikoloji biliminin olmazsa olmaz larıdır. Bir dalın bilimsel sayılması için bu olmazsa olmazların, yani bilimsel ölçütlerin yerine getirilmesi gerekir. Yukarıdaki görseli inceleyiniz, ölçütleri ve bunların birbiriyle ilişkilerini kavramaya çalışınız. 8

21 A. Ölçütler 1. Gözlenebilirlik Bir dalın bilimsel sayılabilmesi için, o dalın konusunun gözlenebilmesi gerekir. Eğer bir olay doğrudan biçimde, dolaylı olarak veya psikofizyolojik tepkiler temelinde gözlenemiyorsa o olay psikoloji bilimi kapsamına girmez. Bu tür olayları inceleyen dal da bilim olarak kabul edilmez. Duyguların yaşamımızda çok büyük rolü vardır. Örneğin, korku, öfke, haz duyguları gözlenebilmekte, bilimsel olarak incelenmektedir. Yaşamımızda, şefkat, imrenme, haset gibi olumlu ve olumsuz pek çok duygunun da yeri vardır. Ancak bu duygular, henüz psikolojideki üç tür davranıştan herhangi birine dönüştürülmemiş, gözlenebilir hâle getirilememiştir. Sonuç olarak söz konusu türden duygular bilimsel psikolojinin konuları arasına girmemektedir. Gözlenebilirlik kavramını, sadece çıplak gözle gözlemek olarak da düşünmemeliyiz. Bilim insanı, gözünün veya araştırmasında kullanacağı başka duyu organının yetersiz kaldığı durumda bazı aygıtlardan yararlanır. Örneğin çok uzaktaki yıldızları görmek için teleskop, çok küçük nesneleri görmek için mikroskop kullanır, zaman sürelerini belirlemek için kronometreden yararlanır, beynin ürettiği elektriksel dalgaları ölçmek için amplifikatörler kullanır. Gözlemevi 2. Ölçülebilirlik Bilimsel sonuçlara, karşılaştırmalar yaparak varılır. Örneğin, bir öğretme tekniğininin yararlı olup olmadığını belirlemede, aynı konu bir gruba yeni teknikle, diğer gruba eski teknikle öğretilir. Daha sonra konuyla ilgili bir test uygulanır ve iki grubun testten aldığı puanlar karşılaştırılır. Yeni teknikle öğrenen grubun puanı daha yüksek olduğu taktirde, bu tekniğin daha başarılı olduğu sonucuna varılır. Bir olayı (öğrenme) sayılarla (alınan puanlar) betimlemek, onu ölçmek anlamına gelir. Verdiğimiz örnekte, öğrenme düzeyi, testten alınan puanlarla ölçülmüştür. Alınan puanlar araştırmadaki ölçümlerdir. Bu ölçümler araştırmanın verileridir. Bilim işte bu verileri kullanır. Bilim insanı veriler üzerinde yürüttüğü istatistik işlemlerden bazı sonuçlar çıkarır. Bu sonuçlara bulgu denir. Davranışlar ne kadar güvenilir bir şekilde ölçülmüşse bilim insanının vardığı sonuçlar da o oranda güvenilir olur. Örneğin, üç zaman süresinden birine "uzun", diğerine "kısa", arada kalana da "orta" denmesi, bunların birbirine göre olan durumları hakkında bize bir fikir verir. Ancak bu süreleri 2 dakika, 4 dakika ve 6 dakika olarak betimlediğimizde, onları daha ileri bir teknikle ölçmüş oluruz. Bu tür ölçümlere uygulanabilecek çok daha fazla sayıda istatistik teknik vardır. Bu şekilde analiz Hassas Ölçme Aleti (Kumpas) edilen araştırma sonuçları da daha güvenilirdir. 9

22 okuma metni Gözlenebilirlik ve ölçülebilirlik bilime aşağıdaki özellikleri kazandırır: Gözlenebilen ve ölçülebilen olaylar iletilebilir: Bilimde iletilebilirlik iki aşamada gerçekleşir. Bunlardan ilki ve temel olanı, bilim insanı söyledikleri ve yazdıklarında ne kastetmişse başkalarının da onları aynı şekilde anlamasıdır. Bilimde bunu sağlamanın yolu, kavramları, onları elde etmede kullanılan işlemler yoluyla tanımlamaktır. Bu tanımlar işevuruk olarak adlandırılır. Zekâ bir kavramdır ve bir kavram herkes tarafından farklı şekilde tanımlanabilir. Kimine göre zekâ irdeleme yeteneği, kimine göre yaratıcılık, kimine göre de bilgi işlemleme hızı olabilir. Diyelim ki bir araştırmacı zekâyı yaratıcılık olarak düşünüyor ancak iletilerinde sadece zekâ terimini kullanıyor. Bu iletiyi herkes farklı şekilde anlayacaktır. Bilim insanının vardığı sonucu kimi irdeleme, kimi de yaratıcılık açısından düşünecektir. Sonuçta ortaya tam bir kavram kargaşası çıkacaktır. Bir diğer bilim insanı ise zekâyı Wechsler Zekâ Ölçeğinden alınan puan olarak tanımlıyor. Bu durumda zekâ (bir kavram), zekâ puanını elde etmede kullanılan işlemler (zekâ testinin uygulanması ve puanlanması) yoluyla tanımlanmıştır. Kendi kişisel zekâ tanımı ne olursa olsun, bu bilim insanının zekâ konusunda yazdıkları ve söylediklerini herkes aynı şekilde anlayacaktır: Zekâ, zekâ testinden alınan puanın temsil ettiği özelliktir. Bilimde iletilebilirliğin bir yönü daha vardır. Bilimler sistematik bir şekilde toplanmış bilgiler bütünüdür. Bilimlerin ilerlemesi bilgilerin birikmesine koşuttur. Bu da, bilim insanının, yaptığı araştırmayı ve bunun sonuçlarını başkalarına da bildirmesi, onlara iletmesi ile mümkündür. Ne kadar önemli olursa olsun, başkalarına duyurulmamış olan bilginin bir bilimsel değeri yoktur. İşte bu da bilimsel ölçütlerden iletilebilirliğin bir başka türüdür. Bilim insanı bilimsel bilgilerini verdiği bildiriler ve konferanslarla, yazdığı makalelerle, kitaplarla iletir. Gözlenebilen ve ölçülebilen olaylar tekrarlanabilir: Bilimsel çalışmalar tekrarlanabilir nitelikte olmalı, yapılan gözlemler ve toplanan veriler, benzeri eğitimden geçmiş, aynı araç gereç ve teknik imkânlara sahip diğer bilim insanlarınca da tekrar edilebilmelidir. Bilim insanı bir bilimsel sonucu elde etmek için, önceki araştırmayı aynen tekrarlayabilir. Tekrarlanabilirlik niye bilimin ölçütlerindendir? Bilimsel gözlem ve ölçümler başkalarınca da tekrarlanabildiğinde, sonuçlar kişiye bağlı ve öznel olmaktan çıkar. Tekrarlanan bir bilimsel çalışmadaki gözlemler öncekilerle tutarlı olduğu taktirde, bu gözlemlerin nesneye bağımlı olduğuna, onun özelliklerini yansıttığına duyulan güven de artar. Bilimde nesnellik işte budur. Bilimde nesnellik gözlem ve ölçümlerin başkalarınca da tekrarlanabilmesinden kaynaklanır. Bilim hep olasılıkları içerdiğinden, nispeten daha yüksek güvenirliği olan sonuçlara varmak için de araştırmaların tekrarlanması gerekir. Örneğin En yüksek başarı orta derece kaygı ile elde edilir. yolundaki denenceyi test etmek için, çok sayıda araştırma, farklı ortamlarda ve farklı örneklemler üzerinde tekrarlanmıştır. Sonuçlar hep aynı çıkmış, böylece de Yerkes-Dodson (Yerkes Dodsın) Yasası oluşturulmuştur. Gözlenebilen ve ölçülebilen olaylar sağlanabilir: Bilimde araştırma sonuçları sağlanabilmeli, yani sonuçların doğruluğu araştırılabilmelidir. Kesin olmayan denenceler sağlanamaz, böyle ifadelerin bilimsel değeri de yoktur. Kaygı başarıyı artırabilir. denencesi sağlanamaz. Sonuçlar olumlu çıkarsa araştırmacı Artırabileceğini söylemiştim. der. Olumsuz çıkarsa Ben zaten artırabilir demiştim, artırmayabilir de. der. Tekrarlanan araştırmalar sağlama görevini yerine getirir. Aynı konuyu farklı araştırma yaklaşımları ile inceleyen çalışmalar da sağlama işine katkıda bulunur. Kaygı ile başarı arasında ilişki olduğu yolundaki denenceyi test eden ve böyle bir ilişki olduğunu bulan araştırma, başka kişilerle, başka ortamlarda tekrarlandığında veya başka araştırma düzenleri altında gerçekleştirildiğinde aynı sonuçlar elde edilirse bulgular sağlanmış olur. Sirel Karakaş, Bilimsel Psikoloji: Temel İlkeler (Derlenerek alınmıştır.) 10

23 Bilimin temelinde gözlenebilen olaylarla ilgili ölçümler vardır. hazırlık Üstteki fotoğrafta davranış dıştan doğrudan gözlenebiliyor. O fotoğraftaki kişi renkleri içeren bir el becerisi sergiliyor. Yandaki fotoğrafta ise davranışın ne olduğunu doğrudan gözleyemiyoruz. Fotoğraftaki kişi düşünüyor, karar vermeye çalışıyor, uyuyor, hayal kuruyor ya da resimleri inceliyor olabilir. Dıştan doğrudan gözlenemeyen davranışlar test ve ölçekler kullanılarak ölçülür. B. Amaçlar E etkinlik Gözlenebilir nitelikte olan ve ölçülen davranışları inceleyen, sonuçların başka bilim insanlarına da iletilebildiği, onlar tarafından tekrarlanabildiği ve böylece de sonuçların sağlanabildiği psikoloji biliminde ne yapmaya çalışılmaktadır? Psikolojinin amaçları nelerdir? Bu soruyu cevaplayabilmek için yazılı ve görsel kaynaklarla elektronik kaynaklara başvurunuz. Belirlediğiniz amaçları defterinize yazınız. Şimdi de aşağıdaki Bilgi Kutusu'nu okuyunuz. Doğru tahminlerinizi, eksik ve hatalarınızı belirleyiniz. Yazdıklarınızda gereken düzenlemeleri yapınız. B bilgi kutusu Psikoloji Biliminin Amaçları Betimleme: Psikoloji biliminin ilk ve en temel amacı davranışları betimlemektir. Betimleme, bilimsel araştırmalarla gerçekleştirilir. Bilimde betimleme, olayların keşfedilmesini ve benzer olayların sınıflanmasını içerir. Skinner canlı davranışlarından birinin edimsel koşullama olduğunu keşfetmiştir. İ. Pavlov (Pavlov, ) klasik koşullamayı keşfetmiştir. Bir bilim dalı yeni kurulduğunda veya yeni bir alt dal kurulduğunda ilk yapılan, işte bu keşif işlemidir. Daha sonraki betimleme işlemi, benzeri olayların aynı sınıfta toplanmasını içerir. Klasik ve edimsel koşullama, koşullama türü öğrenmenin çeşitleridir. 11

24 Susuzluk ve açlık ise fizyolojik gereksinimler veya dürtülerin çeşitleridir. Güvende olma, birlikte olma, kendini değerli hissetme ve kendini gerçekleştirme ise güdüler altında yer alır. Betimlemenin son şekli ise olaylar arasındaki ilişkileri keşfetmektir. Çünkü bilim, olaylar arasındaki ilişkileri ortaya koyan bir bilgi edinme biçimidir. Bilimin bulmaya çalıştığı, sebep ve sonuç arasındaki ilişkidir. Olayların nedenlerini keşfetme amacı bilimsel araştırmalar yoluyla gerçekleştirilir. Açıklama: Bir bilim dalında yeterince araştırma yapıldığında, bilim insanları bunların sonuçlarını bir araya getirir, onları analiz eder, onlar üzerinde düşünür ve bu sonuçlardaki düzenlilikleri görmeye çalışır. Bu faaliyetler açıklama amacına hizmet eder. Bilimde iki tür açıklama vardır: Bunlardan ilki evren gerçekleri ni ifade eden yasa ve ilkelerdir. Çok sayıdaki araştırmada gözlenmiş olan ilişkiler, yasa veya ilke niteliğini kazanır. Gestalt Algılama İlkeleri görsel algılamada uyarıcıların örgütlenme biçimlerini açıklar. Pavlov un keşfettiği klasik koşullama türü öğrenme, çok sayıda araştırmacı tarafından tekrarlandığından, bir davranım ilkesi niteliğini kazanmıştır. İkinci açıklama türü kuramdır. Bilim insanı, kuramında yasa ve ilkelerde belirtilen veya çok sayıdaki araştırmada tekrarlanmış olan ilişkilerin sebeplerini belirtir. Örneğin, algılamanın uyarıcıyı tanıma işlemi olduğu yeterli sayıdaki araştırma ile ortaya konmuştur. Yordama: Yordama, olayların önceden tahmin edilmesi demektir. Yordama araştırma sonuçlarına dayanarak yapılabilir. Yordama yasa ve ilkelerde, kuramlarda belirtilen ilişkiler kullanılarak da yapılır. Yerkes-Dodson Yasası'na göre, kaygı ile başarı arasında şekilsel olarak ters U biçiminde bir ilişki vardır (Şekil 1.1). Bireyin başarı düzeyi; kaygı düzeyi ölçümünü gösteren X eksenindeki noktadan grafiğe dikey bir çizgi çizilip buradan da ayırt etme düzeyini gösteren Y eksenine iz düşüm alınarak yordanır. Kontrol: Tüm bilim dallarının ulaşmak istediği amaç kontroldür. Kontrol, yordama yaparken kullanılan yasa ve ilkelere, kuramlara, araştırmaların sonuçlarına dayanır. Şekil 1.1'deki Yerkes-Dodson Yasası ndaki grafiği kullanarak araştırmacı, katılımcılarda elde etmek istediği başarı düzeyi ve onu sağlayacak kaygı düzeyini belirler. Katılımcıların kaygısının bu düzeyde olması için gerekli koşulları gerçekleştirir ve onlarda istediği düzeyde başarı yaratır. Araştırmacı böylece davranışı kontrol etmiş olur. İleride göreceğimiz kelime listesi öğrenme deneyinde elde edilen sonuçlara dayanarak öğretmen, ulaşmak istediği öğrenme düzeyini sağlayan tekrar sayısını belirler ve öğrencilerin bu sayıda tekrar yapmalarını ister. Eğitim-öğretim, öğrenme ve belleme süreçlerini kontrol eden bir kurumsal etkinliktir. E etkinlik Şekil 1.1 i inceleyiniz. Kaygının a, b ve c düzeylerindeki değişim ve sürekliliği gözlemleyiniz. Grafiğin görsel mekânda düzenlenişine göre hangi kaygı düzeyi en yüksek performansa yol açıyor. İpucu: X ekseninden grafiğe, oradan da Y eksenine yapılan çıkmaları inceleyiniz. Ayırt Etme Düzeyi a b c Kaygı Şekil Yerkes-Dodson Yasası 12

25 ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Öğrenmek, araştırmak, özgür olmak yaşamın amacı olmalıdır. Richard Bach (Riçırt Bak), Martı özetleyelim Psikoloji biliminde canlı davranışlarını belirli ölçütler (gözlenebilirlik, ölçülebilirlik, iletilebilirlik, tekrarlanabilirlik ve sağlanabilirlik) uyarınca incelendiğini biliyoruz. Bu ölçütlerden gözlenebilirlik ve ölçülebilirlik incelenen olayların özellikleridir. İletilebilirlik araştırma sonuçlarının başkalarına bildirilmesi ile ilgilidir. Tekrarlanabilirlik ve sağlanabilirlik ise yeni araştırmaların yapılması ile ilgilidir. Bu ölçütlere uyulması, psikolojide şu amaçlara ulaşmak için gereklidir: davranışları betimlemek (araştırmalar yaparak davranış olaylarını keşfetme, sınıflama, sebep-sonuç ilişkilerini keşfetme), açıklamak, yordamak ve nihayet kontrol etmek. Aklını iyi kullanmak ve bilimlerde hakikati aramak için... René Descartes (Röne Dekart), Metot Üzerine Konuşma 13

26 E etkinlik Kendi aranızda beş gruba ayrılınız. Grubunuzun ilgisine göre araştırma yöntemlerinden (doğal gözlem, vaka çalışması, anket çalışması, ilişkisel çalışma, deneysel çalışma) birini seçiniz. Seçtiğiniz araştırma yöntemi konusunda bilgi toplayınız. Topladığınız bilgilerde eksiklik ve hata olup olmadığını karara bağlayınız. Bunu yapmak için Ç Konusu nda verilen bilgileri kullanınız. Seçtiğiniz yöntemi kullanan bir araştırma oluşturunuz. Aranızdan bir üyeyi sözcü olarak seçiniz. Sözcünün araştırmayı sınıfa sunmasını sağlayınız. Sosyal katılım yoluyla çalışmayı değerlendiriniz. A. Doğal Gözlem Bilimin gözlenebilir olayları incelediğini biliyoruz. Bu bakımdan, tüm bilimsel araştırmalarda gözlem vardır. Ancak bir araştırma yöntemi olan gözlemde, bilgi sadece gözlenerek elde edilir. Gözlem yönteminin en tipik örneği doğal gözlemdir. Bilim dalları yeni kurulduğunda veya yeni alt dallar oluştuğunda, bunların kapsamına giren olayların pek çoğu henüz keşfedilmemiştir. Bilim insanının ilk görevi bu olayları keşfetmektir. Bunun, betimleme amacına hizmet eden bir etkinlik olduğunu artık biliyoruz. Bunun için en uygun yöntem, doğal gözlemdir. Doğal gözlem canlıların kendi doğal ortamlarında, doğal hâlleriyle gözlenmesini içerir. Doğal gözlemde, nelerin gözleneceğine ilişkin bir seçim yapılmaz; her davranış gözlenir. Doğal gözlemde, canlıların davranışlarına hiçbir müdahelede bulunulmaz, davranışlara hiçbir şekilde etki yapılmaz. Gözlemleri boyunca bilim insanı ayrıntılı kayıtlar tutar. Şempanzelerin kendi doğal çevrelerinde gözlendiği alan çalışması bir doğal gözlemdir. Bir çocuğun uyanık saatlerindeki bütün davranışlarının, nöbetleşe çalışan 8 gözlemci tarafından gözlenip not edilmesi de bir doğal gözlemdir. Böyle çalışmalarda yüzlerce sayfalık not, çok sayıda fotoğraf, şema elde edilir. Doğal gözlemdekinin aksine, sistematik gözlemde araştırmacı, seçilen belirli bir davranış üzerinde, sistematik olarak gözlem yapar. Diyelim ki şempanzeler üzerindeki doğal gözlemin amacı onların sosyal davranışlarını belirlemektir. Doğal gözlem sonucunda elde edilen bütün belgeler incelenir. Tutulan notların ve diğer belgelerin büyük kısmının bu amaca hizmet etmediği görülebilir. Ancak şimdi bilim insanının elinde, ilgilendiği konuda ayrıntılı bilgiler vardır. Bu bilgiler bilim insanının ilgilendiği konu üzerinde sistematik gözlem yapmasına olanak sağlar. Araştırmacı, sistematik gözlem yöntemini uygulayarak örneğin, şempanze kolonisinde liderin hangi özelliklere göre belirlendiğini inceler. Bu özelliklere sahip olan ve olmayan şempanzelerin lider seçilme olasılığını inceler. 14

27 B. Vaka Çalışması Bir diğer sistematik gözlem çeşidi vaka çalışmasıdır. Bu yöntem bireyin psikolojik/psikiyatrik durumu hakkında ayrıntılı bilgi elde etmek için kullanılır. Bilgiler yapılan görüşmelerden, klinik psikolog ve psikiyatrın yaptığı değerlendirmelerden, uygulanan psikolojik ve nöropsikolojik testler ve ölçeklerin sonuçlarından, sosyal ve mesleki durum ile eğitim durumu hakkındaki bilgilerden oluşur. Bu bilgiler genelde hastalık tanısı koyma, hastanın tedavisini belirleme ve tedavinin etkililiğini değerlendirmede kullanılır. C. Anket Çalışması Anket yöntemi de bir çeşit sistematik gözlemdir. Bu yöntem belirli bir konu hakkında çok sayıda bireyden bilgi toplamak için uygulanır. Bu bilgiler görüşme yaparak veya soru listeleri kullanarak elde edilir. Anket yönteminin güvenilir sonuçlar sağlaması için, soru listesi amaca uygun olarak hazırlanır. Tarama, ilgilenilen topluluğu iyi bir şekilde temsil eden örneklem üzerinde yapılır. Anket yöntemi, örneğin politik tercihleri, ürün tercihlerini, tedaviyle ilgili tercihleri belirlemek için yapılabilir. Bilinen en büyük tarama çalışması, cinsel tercihlerin belirlenmesi için ABD de binlerce kişi üzerinde yapılmıştır. Bu tarama çalışmasının sonuçları uzun yıllar bu konudaki en ayrıntılı bilgi niteliğinde olmuştur. Ç. İlişkisel Çalışma Gördüğünüz gibi, bilimdeki temel amaç sebep-sonuç ilişkilerini yani nedenselliği keşfetmektir. Nedensellik kavramı bilimde neyi ifade etmektedir? Bilim dallarına göre doğada; (1) Düzenlilik vardır, (2) Olayların kısıtlı sayıda, keşfedilebilir sebepleri vardır. Buna göre, sebepler gerçekleştiğinde, sonucun (psikolojide davranışın) ortaya çıkacağı kabul edilir. Bilimin temelinde yatan bu kabul yani sayıltılar gerekircilik olarak bilinir. Sebep-sonuç veya nedensellik ne tür bir ilişkidir? Bir ilişkiye nedensellik diyebilmemiz için şu üç ölçütün yerine gelmesi gerekir: Zamanda birlikte değişme: Bir olayın sebebi (X harfi ile gösterilir) ile sonucu (Y harfi ile gösterilir) zamanda birlikte değişmelidir. Yani, X değişirken Y sabit kalmamalı, belirli bir yönde (artma veya azalma) değişmelidir. Bu ölçüt gereklidir ama yeterli değildir. Çünkü böyle bir zamandaş değişim, ilişkinin yönü hakkında bir fikir veremez. X, Y nin sebebi olabileceği gibi, Y de X in sebebi olabilir. O zaman, ikinci ölçüt işe koşulur. Zamanda öncelik: Sebep (X) zamanda daima sonuçtan (Y) önce gelmelidir. Karıştırıcı değişkenlerin kontrolü: Sonuç sadece sebepten kaynaklanmalıdır. Sonucun sebebi, bir başka olay olmamalıdır. Bu başka olaylar Z harfi ile gösterilir. Z olayları istenmeyen, karıştırıcı olaylardır. Bu olaylar, araştırma sonuçlarını etkiler. Karıştırıcı olayların bulunduğu böyle araştırmaların bilimsel değeri yoktur. uygulayalım Şimdi bu ölçütleri bir araştırmada örnekleyelim. Yapılan tekrar sayısının öğrenmeye etkisi konusunda bir deney yapmış olalım. Yeterli sayıda tekrarın öğrenmenin sebebi olduğunu söyleyebilmemiz için şu ölçütlerin yerine gelmesi gerekir: (1) Tekrar sayısı arttıkça hatırlanan kelime miktarı da artmalıdır. (2) Hatırlanan kelime miktarı tekrarlardan sonra artmalıdır. (3) Bu artışın sebebi örneğin katılımcıların farklı zekâ düzeyleri olmamalıdır. Zekâ kontrol altına alınmış olmalıdır. Bu deneyde 1-3. maddelerde belirtilenler nedenselliğin hangi ölçütleriyle ilişkilidir? Yazınız. Yazdıklarınızı, aşağıda baş aşağı olarak yazılan doğru cevaplarla karşılaştırınız Doğru cevaplar: (1) Zamanda birlikte değişme, (2) Zamanda öncelik, (3) Karıştırıcı değişkenlerin kontrolü. 15