ANADOLU DA AKKOYUNLU KÜLTÜR MİRASI: TARİHİ ESERLER

Transkript

1

2 ANADOLU DA AKKOYUNLU KÜLTÜR MİRASI: TARİHİ ESERLER Hamza KELEŞ * ÖZET Akkoyunlular, 14. ve 16. yüzyıllar arasında Anadolu nun doğusunda yaģamıģ bir Türkmen devletidir. Bu devlet, hâkim olduğu bölgelerde birçok kültürel miras bırakmıģ ve Anadolu nun TürkleĢmesinde önemli katkı sağlamıģtır. Bu çalıģmada, Anadolu da Akkoyunlu Türkmenlerince yapılmıģ dinî, sosyal, kültürel ve bayındırlık alanlarındaki tarihî eserler ve kurumlar incelenmiģtir. Anahtar Kelimeler: Akkoyunlu Devleti, Akkoyunlu Türkmenleri, Tarihî eserler, Kültür mirası, Vakıf kurumları, TürkleĢme. ABSTRACT Aqqoyunlu State is a Turkoman State that lived in the east part of Anatolia in XIV and XVI th centuries. This State left a lot of cultural heritage in its sovereignty regions and has great contribution to Turkicization of Anatolia. In this study, the historical monuments that were made by Aqqoyunlu Turkoman in Anatolia in religious, social, cultural and prosperity areas are examined. Key concepts: Aqqoyunlu State, Aqqoyunlu Turkomans, the historical monuments, Cultural heritage, the foundation institutions, Turkicization. Giriş Oğuzların Bayındır boyuna mensup Türkmenler Anadolu nun doğusunda Akkoyunlu Devleti ni kurmuģlardır. Devletin kurucusu Kara Yülük adıyla meģhur olan Kara Osman Beydir (UzunçarĢılı, 1984: 188). Akkoyunlu Türkmenleri, 13. yüzyılın sonlarına doğru Ġlhanlı hükümdarı Argun Han ( ) zamanında Horasan dan Azerbaycan a gelmiģler, 14. yüzyılın sonlarında da Azerbaycan, Harput ve Diyarbakır arasındaki bölgede yerleģmiģlerdir. O tarihlerde bu aģiretin reisi Tur Ali Bey oğlu Kutluğ Bey ve daha sonra yerine geçen onun oğlu Ahmet Beydi (UzunçarĢılı, 1984: 188). Devletin asıl kurucusu olan Kara Osman, Ahmet Bey in kardeģidir. Ġlk önce Diyarbakır havalisini yurt tuttuğunu gördüğümüz Akkoyunlular,(Yinanç, 1993: 254) daha Kara Yülük Osman Bey zamanında Anadolu nun doğusunda Urfa, Erzincan, Bayburt,(Barbaro, 2005: 80-81) Tercan, Kemah, ġarki Karahisar, Harput, Mardin ve Erzurum gibi Ģehirleri ele geçirmiģlerdi (Sümer, 1989: 271). Akkoyunlu hanedan üyeleri bir taraftan taht mücadeleleri, bir taraftan da Karakoyunlularla giriģtikleri amansız mücadelelere rağmen Doğu Anadolu daki hâkimiyetlerini pekiģtirmiģler, devletlerini kuvvetlendirmiģlerdir (UzunçarĢılı, 1984: ). Akkoyunlular ın en meģhur ve en dirayetli hükümdarı olan Uzun Hasan, Anadolu nun doğu kısımlarını (Diyarbakır, Hısnı Keyfa, Bayburt, Harput, Urfa, ġebinkarahisar, Ahlat ve Cezire yöreleri ile MuĢ ve Bitlis i), Irak-ı Arap ve Irak-ı Acem i, Ġran ı ve Horasan a kadar olan yerleri zaptederek büyük ve teģkilatlı bir devlet kurmuģtur (UzunçarĢılı, 1984: ). Fakat Akkoyunluların Osmanlılarla yaptığı Otlukbeli SavaĢı nda (1473) yenilmesi, iç karıģıklıklar, taht mücadeleleri ve diğer devletlerin baskısı bu devletin zayıflamasına sebep olmuģtur. Özellikle 1490 yılından sonra eski kuvvet ve gücünü kaybeden Akkoyunlu Devleti ne Ġran da ġah Ġsmail tarafından kurulmuģ Safevi Devleti tarafından son verilmiģtir (1502) (UzunçarĢılı, 1984: 197). Akkoyunlular, ilk olarak Diyarbakır ı kendilerine baģkent yapmıģlar 1469 dan sonra ise devlet merkezini Tebriz e nakletmiģlerdir (Yinanç, 1993: 260). 14. yüzyılın ilk yarısından 16. yüzyılın ilk çeyreğine kadar Doğu ve Güney Doğu Anadolu bölgelerinde hüküm sürmüģ Akkoyunlu Devleti ve hanedan üyeleri, Anadolu da bazıları günümüze kadar ulaģabilmiģ birçok kültürel miras bırakmıģlardır. Akkoyunlulardan kalan bu kültür mirası kabaca üç baģlık halinde toplanabilir: * Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, Gazi Eğitim Fakültesi, Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü, Tarih Eğitimi Anabilim Dalı 1

3 a. Hasan PadiĢah Kanunları b. Akkoyunlu saraylarında hanedan üyeleri tarafından himaye, teģvik ve yardım gören ilim adamları ve bu kiģilerin yazdıkları eserler. c. Akkoyunlu Devleti zamanında gerek hânedan üyeleri, gerekse halk tarafından oluģturulan tarihi yapılardır. a-) Hasan Padişah Kanunları: Uzun Hasan, ülkesinin sınırlarını geniģletmekle kalmamıģ aynı zamanda ülkenin iyi idare edilebilmesi için arazi teģkilatı, vergiler ve tımarlı sipahiler hakkında kendi adını taģıyan ve Hasan PadiĢah Kanunları diye meģhur olan Kanunnâme-i Hasan Bey i tertip etmiģtir (Hınz, 1992: 88). Bu kanunlar, Osmanlıların bölgeyi fethinden sonra 1540 tarihine kadar bazı yerlerde aynen, bazı yerlerde de küçük değiģiklikler yapılarak uygulanmıģtır (Barkan, 1980: ). Ayrıca Safeviler de, 16. yüzyılda kendi hâkimiyet sahalarında Uzun Hasan ın kanunlarını geçerli kılmıģlardır. Uzun Hasan Beyin Kanunnâmesi, Akkoyunlu Türkmen Devleti nin Ġslam malî hukuk tarihine yaptığı önemli bir katkı olmuģtur (Sümer, 1989: 274). b-) Akkoyunlu Saraylarında Hanedan Üyeleri Tarafından Himaye, Teşvik ve Yardım Gören İlim Adamları ve Bu Kişilerin Yazdıkları Eserler: Akkoyunlu hanedan üyeleri, giriģtikleri bazı uzun mücadeleler yanında kendi saraylarını ve baģkentlerini bir ilim muhiti haline getirmekten geri durmamıģlardı. Uzun Hasan Bey, Akkoyunlu Devleti nde kuvvetli bir idare ve askerlik teģkilatı kurduğu gibi ülkesinde ilim ve fennin yayılmasına da önem vermiģtir. Bu yüzden Anadolu, Irak, Ġran, Maveraünnehir ve Türkistan ın âlim, Ģair, din adamı, edip ve müverrihlerini davet ederek bol hediye ve ihsanlarla onları etrafında toplamıģ ve sarayında himaye etmiģti (UzunçarĢılı, 1984: 224). Zamanının en önemli astronomi bilgini Ali KuĢçu, Mevlana Mahmud ġarihi, ġirazlı Mehmed MünĢi, fıkıh âlimi Ġmam Ali, Timuroğlu Ebu Said in hattatı NiĢaburlu Abdülhay, tarihçi olan Ebu Bekr-i Tihranî (Tahranlı Mevlana Ebu Bekir) Uzun Hasan ın sarayında himaye gören önemli kiģilerdi (Hınz, 1992: 88). Ebu Bekr-i Tihrani Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan adına Kitab-ı Diyarbekriyye adlı tarih kitabını yazmıģtır (Tihranî, 2001: 1-9). 1 Yine ilim adamlarından Ahlâk-ı Celalî yazarı edip ve Kadı Celalüddin Devvanî, riyaziyatçı olan Mahmud Can, âlim ve edip Kadı Mesihüddin Ġsa Savcı, sonradan Osmanlı hizmetine giren ve Heşt Bihişt adlı eserin yazarı Ġdris-i Bitlisî Uzun Hasan ın sarayında yetiģmiģ kiģilerdendi (UzunçarĢılı, 1984: 225). Uzun Hasan ın oğlu Yakup Han da babasının yolundan giderek âlimlere ve Ģairlere değer vermiģ, onları himaye etmiģ, ülkesinde ilim ve kültürün geliģmesine katkıda bulunmuģtur. Yakup Bey tarafından korunan ve onun tarihçisi olan Fazlullah ibn-i Ruzbehan Huncî Ġsfahanî tarafından yazılan Tarih-i Âlem Arâ-yı Eminî adlı eser, Akkoyunlulardan zamanımıza kalan önemli tarih ve kültür eserlerinden biridir (Ġsfahanî, 1382) Yine Ġran Ģairlerinden ġirazlı Baba Figanî ile usta bir nazım ve hattat üstadı, müzik bilgini olan Bennaî Yakup Hanın teveccühünü kazanan ve onun sarayında bulunan kiģilerdi (Ġsfahanî, 1382: 102). Bunlardan baģka daha birçok âlim, edip ve Ģair, Akkoyunlu sarayında bulunmuģ, Akkoyunlu hükümdarlarından himaye ve yardım görerek çalıģmalarını yürütmüģlerdir. Bu çalıģmalarının sonucunda da Akkoyunlu Türkmen devletinden, bazıları günümüze ulaģan bazıları ise ulaģamayan yazılı eserleri oluģturmuģlardır (UzunçarĢılı, 1984: ; Hınz, 1992: ). c-) Anadolu da Akkoyunlulara Ait Tarihi Yapılar: 1 U z u n H a s a n ı n d e ö l ü mü n d e n s o n r a y e r i n e ge ç e n Y a k u p B e y z a m a n ı n d a A k k o y u n l u s a r a y ı n d a mü n Ģ i l i k y a p t ı v e h ü k ü md a r ç o c u k l a r ı n a l a l a l ı k h i z m e t i n d e b u l u n d u. O n u n a s ı l y e t i Ģ t i ğ i i l i m mu h i t i A k k o y u n l u b a Ģ k e n t l e r i o l a n D i y a r b a k ı r v e T e b r i z i d i ( Ö z c a n, : ). 2

4 Akkoyunluların Anadolu daki varlıklarını mühürleyen, belgeleyen en önemli eserler, Ģüphesiz onların vücuda getirdikleri çeģitli yapı ve kurumlardır. Bu yapı ve kurumların kuruluģu, Akkoyunluların bir Türkmen devleti olması, onların Ġslâm kültür dairesine mensubiyetleri ve coğrafî, tarihî, askerî Ģartların zorlamasıyla yakından ilgilidir. Akkoyunlulardan bazılarının mezar taģlarını koyun biçiminde yapması, onların bir Türkmen geleneğini devam ettirdiğini gösterdiği gibi 2 cami, medrese, türbe, kütüphane, tekke ve zaviye gibi eserler de Türk-Ġslâm kültürü çerçevesinde yaptırdıkları yapılardandır. Kale ve köprüler ise coğrafî, askerî etkenler karģısında inģa ettikleri binalar arasındadır. Burada yazının asıl konusunu teģkil eden Akkoyunlulardan kalan eserler daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Camiler Kutluğ Bey Camii Akkoyunlu hanedanından Tur Ali Beyin oğlu olan Kutluğ Bey in Bayburt un Sınur köyünde bir camii inģa ettirdiği bilinmektedir. Safevîlerin Erzurum, Bayburt, Tercan, Erzincan yörelerini çapul ve yağma ettikleri sırada köydeki Kutluğ Beyin camii de hasar görmüģ ve 1550 yılında tamir edilmiģtir. Camii, köy mezarlığının içinde bulunmaktadır. 3 Ferahşad Bey Camii FerahĢad Bey, Akkoyunlu Devleti nin kurucusu olarak addedilen Kara Yülük Osman Bey in oğullarından Mehmed Bey in kolundan gelen bir Akkoyunlu beyidir. 4 Yani Uzun Hasan Beyin amcası torunu olarak görünen Korkmaz Bey in oğludur (Yinanç, 1993: ). FerahĢad Bey Bayburt a bağlı Pulur köyünde bir cami, bir dârüttalim, bir imarethane, bir misafirhane ve bir de hamam inģa ettirmiģtir. Külliye içinde yer alan cami, 1517 yılında yaptırılmıģtır. 5 Cami, Pulur köyünün doğusunda yer almaktadır. Bu yapı yüksek minareli ve kubbelidir. Mimarî üslûp bakımından Osmanlı camilerine benzemektedir. Caminin önünde geniģ bir meydanlık vardır (Beygu, 1936: 252). 6 FerahĢad Bey, cami ve külliye içindeki diğer kurumların giderlerinin karģılanması için pek çok köy, mezra, arazi yanında gelir kaynağı olan binalar (musakkafat) da vakfetmiģtir (Miroğlu, 1993: ). 7 Sultan Hasan Camii (Tercan Camii) 2 A b d ü r r a h i m ġ e r i f B e y g u ( : ), A k k o y u n l u l a r ı n A n a d o l u d a i l k n e Ģ e t e t t i k l e r i y e r o l a r a k g ö s t e r d i ğ i B a y b u r t u n S ı n u r v e P u l u r k ö y l e r i n d e i n c e l e m e g e z i s i y a p t ı ğ ı b i r s ı r a d a A k k o y u n l u F e r a h Ģ a d B e y a h fa d ı n d a n Ġ s k e n d e r B e y i l e gö r ü Ģ mü Ģ v e Ġ s k e n d e r B e y e H â n e d a n ı n ı z d a n b a z ı l a r ı n ı n k a b i r t a Ģ l a r ı k o y u n Ģ e k l i n d e d i r. B u n e s e b e b e me b n i y a p ı l m ı Ģ t ı r? s o r u s u n u y ö n e l t t i ği n d e, Ġ s k e n d e r B e y : C e d d i m i z T ü r k i s t a n i ç l e r i n d e n b ü y ü k b i r a Ģ i r e t h a l i n d e b u r a l a r a ge l m i Ģ t i B ü y ü k l e r i md e n i Ģ i d i r d i m a Ģ i r e t i m i z c e e s k i b i r â d e t o l a r a k b ü y ü k l e r i m i z ö l d ü ğü n d e me z a r t a Ģ l a r ı n ı k o y u n b i ç i m i n d e y a p a r l a r m ı Ģ. B u k ö y d e e s k i d e n k a l ma k o y u n Ģ e k l i n d e ü ç t a n e va r d ı. B u n l a r ı n Ģ i md i y e r i n d e o l ma d ı ğ ı n ı s ö y l ü y o r l a r. 3 A b d ü r r a h i m ġ e r i f B e y g u ( : ) S ı n u r k ö y ü n d e b u l u n a n b u c a m i n i n a d ı n ı Ç a y ı r y o l u C a m i i o l a r a k b e l i r t m i Ģ t i r. M u h t e me l e n S ı n u r k ö y ü n ü n a d ı Ç a y ı r y o l u o l a r a k d e ğ i Ģ mi Ģ t i r. C a m i ve m i n a r e k i t a b e l e r i i ç i n ( B e y gu, : ; S ü me r, : ; U z u n ç a r Ģ ı l ı, : ). 4 B e y gu ( : 2 5 0, ), o n u n Ģ e c e r e s i n i K u t l u ğ B e y o ğl u K a r a y ü l ü k O s m a n B e y o ğ l u M e h me d B e y o ğl u K o r k m a z B e y o ğl u F e r a h Ģ a d B e y o l a r a k gö s t e r i r. A k k o y u n l u s ü l a l e s i n d e n ge l e n b u b e y, Ç a l d ı r a n S e fe r i s ı r a s ı n d a Y a vu z S u l t a n S e l i m e y a r d ı m e t m i Ģ, S u l t a n E r z i n c a n a g e l d i ğ i n d e o n u O t l u k b e l i m e v k i i n d e k a r Ģ ı l a m ı Ģ v e k u v v e t l e r i y l e b i r l i k t e o n a k a t ı l a r a k ç e Ģ i t l i b a Ģ a r ı l a r gö s t e r m i Ģ t i r. Y a vu z S u l t a n S e l i m, F e r a h Ģ a d B e y i n b u y a r d ı m v e mu va f f a k i y e t i n e k a r Ģ ı l ı k o n a b a z ı k ö y l e r i v e ç i ft l i k l e r i mü l k o l a r a k v e r m i Ģ t i r. 5 F e r a h Ģ a d B e y i n P u l u r k ö y ü n d e k i v a k ı fl a r ı n ı i ç e r e n v e k e n d i a d ı n a d ü z e n l e n mi Ģ o l a n va k f i y e s i y a y ı n l a n m ı Ģ t ı r. V a k f i y e H ( M ) t a r i h i n i t a Ģ ı ma k t a d ı r ( M i r o ğl u, : ). 6 P a r s T u ğl a c ı ( : 4 9 ), F e r a h Ģ a d B e y C a m i i n d e n G ö k ç e d e r e C a m i i a d ı y l a b a h s e d e r. K ö y ü n a d ı d a h a s o n r a d a n mu h t e m e l e n G ö k ç e d e r e o l a r a k d e ğ i Ģ t i r i l m i Ģ o l a b i l e c e ğ i n i i f a d e e t me k t e d i r T a r i h l i E r z u r u m E v k a f D e ft e r i n d e i s e P u l u r k ö y ü n d e F e r a h Ģ a d B e y e a i t y a l n ı z c a m i v e i ma r e t h â n e d e n s ö z e d i l m e k t e, b u i k i y a p ı y a g e l i r ge t i r e c e k k ö y l e r, a r a z i ve b i n a l a r, h a s ı l l a r ı i l e b i r l i k t e gö s t e r i l m e k t e d i r ( K e l e Ģ, : , 9 3 ). 3

5 Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan, Tercan bölgesine geldiğinde bu yörenin havasını ve suyunu çok beğenmiģ, buraya Hasan-âbâd adıyla yeni bir Ģehir kurmayı düģünmüģtür. Bu amaçla Tercan yöresinde öncelikle bir camii inģa ettirmiģtir. Fakat Uzun Hasan 1473 yılında Osmanlı PadiĢahı Fatih Sultan Mehmed e yenilince Azerbaycan a gitmiģ ve orada karar kılmıģtır (KurĢun vd., 1999: 103). ĠĢte bu yüzden Tercan havalisinde Hasan-âbâd Ģehri kurulamamıģ fakat bu Ģehrin nüvesi olacak ve bu düģüncenin niģanesi olarak yörede Sultan Hasan Camii kurulmuģtur. Hasan Ali Bey Camii Hasan Ali Bey, Uzun Hasan ın soyundan Kelkit Seraskeri Maruf Çelebi nin oğludur. AĢağı Tercan ın Edebük köyünde kendi adına bir camii bulunmaktadır (Miroğlu, 1993: 183). Safa Camii Cami, Akkoyunluların Anadolu daki merkezleri olan Diyarbakır da Sefa mahallesinde kurulmuģtur. Camiin inģa tarihi belli olmamakla birlikte ġah Ġsmail in dedesi ġeyh Cüneyd Safi nin isteği üzerine Uzun Hasan tarafından XV. yüzyılın ortalarında yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Cami, ġeyh Safi ye ithafen yapıldığından Camiü s-sâfî, sonradan da Camiü s- Sefâ adlarını almıģtır (Yılmazçelik, 1995: 55). Caminin minaresi, taģ bezemesi ve Kur an ayetleriyle baģtanbaģa süslüdür ve bu yönüyle cami Diyarbakır da önemli bir özelliğe sahiptir (Sarı, 1996: 28). 8 Hoca Ahmed Camii Akkoyunlular dönemine ait olan cami, 1489 yılında Hacı Ahmed adında bir hayırsever tarafından Diyarbakır da inģa ettirilmiģtir. Ayn-ı Minare adını da taģıyan caminin minaresi sekiz köģeli olup tek Ģerefelidir. Cami genel anlamda Erken Osmanlı Camileri tipine benzemektedir (Beysanoğlu, 1990: 448). Camiye 1799 yılında bir ferraģ ve 1835 yılında da bir hatip ataması yapıldığı bilinmektedir (Yılmazçelik, 1995: 58). Nebi Camii (Peygamber Camii) Diyarbakır da Dağ Kapısı yakınlarında kurulu olan cami, Akkoyunlu dönemi eseri olup XV. yüzyılda yapılmıģtır. Caminin kimin tarafından yaptırıldığı belli değildir. Minaresinde ve caminin değiģik yerlerinde Hz. Peygamberin hadisleri yazılıdır. Bu nedenle camiye Peygamber Camii ya da Nebi Camii denilmektedir (Sarı, 1996: 27; Yılmazçelik, 1995: 59). Nebi Camii, 1960 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıģ ve yıkılan minaresi de aynı Ģekilde yeniden inģa edilmiģtir (Beysanoğlu, 1990: ; Sözen, 1971: 43-47). Şeyh Matar Camii Akkoyunlu Sultanı Kasım Bey tarafından 1500 tarihinde Diyarbakır da yaptırılmıģtır. Cami, ġeyh Mutahhar ın kabrinin bulunduğu arsa üzerine inģa edildiği için halk dilinde ġeyh Matar Camii olarak bilinmektedir. Fakat kaynaklarda banisine binaen, Kasım Bey Camii veya Kasım PadiĢah Camii olarak da geçmektedir (Beysanoğlu, 1990: 456; Yılmazçelik, 1995: 60; Sarı, 1996: 28). Bu caminin yaygın olarak kullanılan adına rağmen Akkoyunlu hükümdar ailesinden birisi tarafından yaptırıldığını ve Akkoyunlular dönemi eseri olduğunun unutulmaması gerekir. Lala Beğ Camii 8 C a mi i n k a p ı s ı ü z e r i n d e y e r a l a n k i t a b e s i i ç i n ( B e y s a n o ğl u, : ). M e t i n S ö z e n d e b u c a mi i n ve m i n a r e s i n i n mi m a r i ö z e l l i k l e r i h a k k ı n d a ge n i Ģ b i l g i v e r m i Ģ t i r ( S ö z e n, : ). 4

6 Akkoyunlular dönemine ait olduğu düģünülen cami, Diyarbakır da Lala mahallesinde bulunmaktadır. Yaptırıldığı dönem ve bânisi kesin olarak bilinmemekle birlikte bu camiyi Eğil Beylerinden Ġsfendiyar ġah Muhammed in oğlu Lala(m) Kasım Beyin inģa ettirdiği kabul edilmektedir (Beysanoğlu, 1990: 460; Sarı, 1996: 28). 9 Küçük ve tek kubbeli olarak inģa edilen cami, mimarî üslûp açısından Akkoyunlular dönemi mimari özelliklerine yakındır (Sözen, 1981: 95-96). Saray Hatun Camii 10 Sara Hatun, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan Beyin annesidir. 11 Bir ara Harput u idare ettiği bilinen Sara Hatun burada bir cami yaptırmıģtır (Sümer, 1990: 632; Ardıçoğlu, 1997: 99). Cami, Harput ta CemĢid Hamamı nın doğu kıyısında, Ģehrin büyük meydanlarından Buğday meydanının güney kısmında ilk önce mescid olarak kurulmuģ, daha sonra büyük bir cami Ģeklinde inģa ettirilmiģti (Ünal, 1989: 209). Caminin ihtiyaçlarının karģılanması için 16. yüzyılda Harput bölgesinde çeģitli gelirler ayrılmıģtır. Cami çeģitli zamanlarda birçok tamirat geçirmiģtir (Ünal, 1984: 184). Mardin Kalesi İç Kale Camii Esasen Mardin Kalesi nde iki cami bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Kale Camii adıyla anılmakta olup Artukoğulları dönemine aittir. Ġkincisi ise Akkoyunlular döneminde yapılmıģ olup adı belirtilmemiģtir. Hakkında fazla bilgi olmayan caminin, harap durumdaki minaresi üzerinde Akkoyunlu damgası bulunmaktadır (Göyünç, 1969: 93-94). Cihangir Bey Camii Nusaybin de olan bu cami Mardin de hüküm süren Akkoyunlu beylerinden Cihangir Bey tarafından inģa ettirilmiģtir (Göyünç, 1969: 120). İbrahim Bey b. Bîcan Camii Ġbrahim Bey b. Bîcan ın kim olduğu hakkında kesin bir bilgi yoksa da caminin, Mardin in Teker mahallesinde Akkoyunlu hükümdarlarından Kasım PadiĢahın yeğeni Ġbrahim Bey tarafından yaptırıldığı düģünülmektedir (Göyünç, 1969: ). Mescitler Bayındır Zaviyesi Mescidi Mescid, Ahlat ta Bayındır Kümbeti nin bitiģiğinde olup harabe Ģehrin batı tarafındadır. Eldeki bilgilere göre Bayındır Zaviyesi Mescidi, Akkoyunlu beylerinden Bayındır Bey tarafından yaptırılmıģ ve 1477 yılında tamamlanmıģtır. 12 Bayındır Bey Ahlat ve yöresini ele geçirdikten sonra bu bölge kendisine yurtluk olarak verilmiģ ve bölgeyi Y ı l ma z ç e l i k ( : 6 1 ), b u c a mi n i n Ç a l d ı r a n S a va Ģ ı n d a Y a vu z S u l t a n S e l i m i n ma i y e t i n d e b u l u n a n L a l a m K a s ı m t a r a f ı n d a n t a r i h l e r i a r a s ı n d a y a p t ı r ı l mı Ģ o l a b i l e c e ğ i n i s ö y l e me k t e d i r. L a l a K a s ı m B e y i n A k k o y u n l u h ü k ü md a r l a r ı n ı n z a ma n ı n d a ü me r a ve mü r e b b i ( l a l a ) o l a r a k t a y i n e d i l d i ğ i b i l i n me k t e d i r. B u y ü z d e n c a m i y i b i r A k k o y u n l u d ö n e mi e s e r i o l a r a k gö r me k g e r e k i r. 10 C a mi n i n a d ı n ı n S â r e H a t u n, S a r a H a t u n, S â r â H a t u n o l a r a k d e ğ i Ģ i k b i ç i ml e r d e g e ç m e s i n e r a ğ m e n F a r u k S ü me r ( : ), T ü r k me n l e r d e k a d ı n l a r a S a r a y a d ı n ı n k o n u l ma s ı n d a n y o l a ç ı k a r a k b u a d ı n S a r a y H a t u n o l ma s ı ge r e k t i ğ i n i b e l i r t m i Ģ v e c a mi n i n a d ı n ı d a S a r a y H a t u n C a m i i o l a r a k k a b u l e t m i Ģ t i r. 11 S a r a y H a t u n, A k k o y u n l u K u t l u ğ B e y i n o ğu l l a r ı n d a n P i r A l i B e y i n k ı z ı v e A k k o y u n l u d e vl e t i n i n k u r u c u s u K a r a Y ü l ü k O s m a n B e y i n y e ğ e n i i d i. S a r a y H a t u n, O s m a n B e y i n e n b ü y ü k o ğl u A l i B e y i l e e v l e n d i r i l m i Ģ t i. B u e v l i l i k t e n d e H a s a n B e y ( U z u n H a s a n ), a ğ a b e y i C i h a n g i r v e d i ğe r k a r d e Ģ l e r i d o ğ mu Ģ t u r. ( S ü me r, : ). 12 B a y ı n d ı r B e y, A k k o y u n l u K a r a Y ü l ü k O s ma n B e y i n o ğu l l a r ı n d a n ve U z u n H a s a n ı n a m c a l a r ı n d a n M u r a d B e y o ğl u R ü s t e m i n o ğl u d u r ( S ü me r, : : ). 5

7 yılından 1481 tarihine kadar idare etmiģtir. Mescidin yapım tarihi de Bayındır Beyin bu idareciliği dönemine rastlar (Sümer, 1990: 62). Balıklı Mescidi Günümüzde mevcut olmayan mescit, Diyarbakır da Hindibaba kapısı güneyinde, Anzele suyunun yanında kurulmuģtu. Bahçesinde havuzu bulunmakta idi. Bu mescid Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan tarafından yaptırılmıģtı (Beysanoğlu, 1990: 463; Yılmazçelik, 1995: 67; Sarı, 1996: 34). Hamza Bey Mescidi Mescid, Akkoyunlu Hamza Bey ( ) tarafından Diyarbakır da Ġç Kale de yaptırılmıģtır (Beysanoğlu, 1990: 462; Sarı, 1996: 34). Mescid Birinci Dünya SavaĢı sırasında yıkılmıģ olduğundan günümüzde mevcut değildir (Yılmazçelik, 1995: 67). İzzeddin Mescidi Diyarbakır da Akkoyunlular döneminde yaptırıldığı sanılan mescid, Yoğurt Pazarı ndan Fatih PaĢa Camiine giden sokağın sonunda bulunuyordu. Günümüzde mevcut değildir (Yılmazçelik, 1995: 70). İbrahim Bey Mescidi Mescit, Diyarbakır da Ġbrahim Bey mahallesinde bulunmaktadır. Kurucusu Akkoyunlu beylerinden Kasım PadiĢahın yeğeni Ġbrahim Beydir. Caminin vakfiyesi vardır. Vakfiyeye göre bu mescide bazı taģınmaz mallar, gelir getirmek üzere vakfedilmiģtir. 13 Kaşık Budak Mescidi Diyarbakır da KaĢık Budak mahallesinde ÇimĢit Hamamı nın karģısında, Dağ kapısı yakınlarında kurulmuģtur. Kurucusu kesin olarak belli olmamakla birlikte Akkoyunlular dönemi eseri olduğu bilinmektedir (Beysanoğlu, 1990: 464; Yılmazçelik, 1995: 71; Sarı, 1996: 35). Tacettin Mescidi Diyarbakır da Tacettin mahallesinde Melik (Melek) Ahmet PaĢa hamamı yakınındadır. Eserin kurucusu ve yapılıģ tarihi belli değildir. Bununla birlikte eser, bir Akkoyunlu yapısı olarak mütâlaâ edilmektedir (Sarı, 1996: 34-35). Hacı Büzürg Mescidi Diyarbakır ın Hacı Büzürg mahallesinde bulunan mescidin yapılıģ tarihi ve bânisi bilinmemektedir. Eser, mimarî üslûp ve özellikleri açısından bir Akkoyunlu eseri olarak kabul edilmektedir (Sözen, 19..: ). Ferahşad Bey Mescidi Tapu tahrir kayıtlarında Bayburt ta FerahĢad Bey adına bir mescit ve FerahĢad Bey Mescidi adıyla da bir mahalle bulunduğu bilinmektedir (Miroğlu, 1993: 188). Mescidin FerahĢad Bey tarafından kurulup kurulmadığı kesin olarak belli değildir. Ancak hem mescide hem de mahalleye FerahĢad Bey adının verilmesi bu yapının Akkoyunlu hanedanına ait bir yapı olduğunu kuvvetlendirmektedir. Medreseler 13 B u me s c i d i A r t u k l u d ö n e mi e s e r i o l a r a k gö s t e r m i Ģ t i r v e y ı l ı n d a K a d ı, S a d a k a v e S u va y k i y y e h a ma ml a r ı n ı n b u me s c i d i n v a k ı fl a r ı n d a n o l d u ğu n u b e l i r t m i Ģ t i r ( Y ı l ma z ç e l i k, : 7 3 ). 6

8 Süleyman Bey Medresesi Medrese, Bayburt un Pulur köyünde Akkoyunlu sülalesinden FerahĢad Beyin külliyesi dâhilindeki yapılardan caminin karģısında kurulmuģtu. Kurucusu ise yine Akkoyunlu ailesinden bir kiģi olan Süleyman Beydir (Beygu, 1936: 252). Şah Sultan Hatun Medresesi Akkoyunlu hanedanından Ġbrahim Beyin hanımı ġah Sultan tarafından Mardin de Teker (eski adı Tekke) mahallesinde Ġbrahim Bey Camii nin yanında yaptırılmıģtır (Göyünç, 1969: 118). Medresenin XV. yüzyılın sonu veya XVI. yüzyılın baģlarında yapıldığı tahmin edilmektedir (Tuğlacı, 1985: 243). Meydan Medresesi XV. yüzyılın ikinci yarısında Hakkâri bölgesine Akkoyunlular hâkim olmuģlardır. Akkoyunluların bölgedeki hâkimiyetlerini gösteren en güzel eser, 1472 yılında yapılmıģ olan Meydan Medresesi dir. Yapı günümüzde, Medrese mahallesinde bulunmaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından aslına uygun olarak restore edilmiģtir (Tuncel, 1997: 243). Şeyh Safa Medresesi Medrese, Diyarbakır da Safa Camii külliyesi içerisinde yer almaktadır. Medresenin yapım tarihi ve kurucusu belli olmamakla birlikte, camiyle olan bağlantısından dolayı yapı XV. yüzyılın ikinci yarısına, Akkoyunlular dönemine tarihlendirilmektedir (Sözen, 1981: 114). Kasım Padişah Medresesi Birinci Dünya SavaĢı na kadar faaliyetini sürdüren medrese, Mardin Ģehrinin güney batısında ve dıģındadır. Yapıyı, Akkoyunlu hanedanından Mardin de ve Diyarbakır da saltanat süren Kasım b. Cihangir in yaptırdığı sanılmaktadır (Göyünç, 1969: 116). Sıbyan Mektepleri Ferahşad Mektebi (Darüttalim) Esasen FerahĢad Beyin Bayburt un Pulur köyünde yaptırdığı Sıbyan Mektebi hakkında kaynaklarda pek bilgi yoktur. Bu konuda esas bilgi veren kaynak FerahĢad Beyin Pulur köyündeki vakıflarını içeren vakfiye senedidir (Miroğlu: 1993: ). Vakfiyeye göre FerahĢad Bey, Pulur köyündeki külliyesi içinde bir de Sıbyan Mektebi (Darüttalim) yaptırmıģtır. Bu mektebi yetim çocukların okuması için kurduğunu ve vakfettiğini belirtmiģtir. 14 Vakfiyedeki bilgilere göre mektep caminin karģısında yer alıyordu (Miroğlu, 1993: 195). 15 Zaviyeler 14 V a k fi y e d e d a r ü t t a l i m i l e i l g i l i k o n u Ģ ö y l e ge ç me k t e d i r. B a y b u r d k a z a s ı n ı n P u l u r k a r y e s i n d e gü z e l b i r c a mi v e b u c a m i y e b i t i Ģ i k s a ğl a m b i r i m a r e t v e c a m i i n k a r Ģ ı s ı n d a y e t i m ç o c u k l a r a K u r a n t a l i mi i ç i n g a y e t gü z e l b i r D a r ü t t a l i m b i n a e t t i ( M i r o ğl u, : ) t a r i h l i E r z u r u m E v k a f D e ft e r i n d e y a l n ı z c a c a m i v e i ma r e t t e n b a h i s v a r d ı r. M e k t e p, z a v i y e v e m i s a f i r h â n e y l e i l g i l i b i r b i l g i y o k t u r. B e l k i k ü l l i y e y a p ı l a r ı n ı n t a ma m ı i ç i n i ma r e t k e l i m e s i k u l l a n ı l m ı Ģ o l a b i l i r. 15 B e y g u ( : 2 4 6, ), e s e r i n d e F e r a h Ģ a d B e y C a m i i n i n k a r Ģ ı s ı n d a a y n ı a i l e d e n S ü l e y ma n B e y i n b e Ģ h ü c r e l i b i r me d r e s e s i n i gö s t e r me k t e d i r. B e y g u n u n e s e r i n i n b i r b a Ģ k a y e r i n d e d e Z a v i y e - i c a m i i - i Ģ e r i f v e me d r e s e - i mü n i f G a z i F e r a h Ģ a d B e y d e r k a r y e - i P u l u r y a z a r. A c a b a B e y g u n u n c a mi n i n k a r Ģ ı s ı n d a gö r d ü ğü F e r a h Ģ a d B e y i n y a p t ı r d ı ğ ı me k t e p m i, y o k s a s o n r a d a n y a p ı l m ı Ģ v e y a me k t e p i k e n m e d r e s e y e ç e vr i l m i Ģ b i r y a p ı m ı d ı r? ġ i md i l i k b u k o n u d a k e s i n b i r b i l g i e l i m i z d e y o k t u r. 7

9 Tur Ali Bey Zaviyesi Akkoyunlu ailesinin Anadolu da bilinen ilk temsilcilerinden olan Tur Ali Bey Bayburt un Sınur köyünde doğmuģ ve Erzincan da da ölmüģtür. Kaynaklardaki bilgilere göre Tur Ali Bey hayatta iken Erzincan da bir zaviye yaptırmıģ ve bu zaviyeye gelir kaynakları vakfetmiģtir. Ġlgili dönemde Rum Saray köyü bu zaviyenin gelir kaynağı olarak görülüyor. Zaviyede bir postniģin ve bir de zaviyedar görevliydi (Beygu, 1936: 249). Selçukşah Hatun Zaviyesi Zaviyenin nerede olduğu belli değildir. Fakat eldeki bilgilere göre Uzun Hasan ın eģi ve Sultan Yakup un annesi olan SelçukĢah Hatun bir zaviye yaptırmıģtır. Bayburt a tâbi Balahur köyünün bir bölümü bu zaviyeye meģrut kılınmıģtır. Zaviyede o dönemde meģihat görevini yürüten bir de görevli bulunmaktaydı (Beygu, 1936: 246). Veled Bey Zaviyesi Erzincan da Akkoyunlu beylerinden Veled Bey tarafından yaptırılmıģtır. On altıncı yüzyılda meģihat ve tevliyet görevleri yürütülmekte olup bu dönemde faal bir zaviye olduğu anlaģılmaktadır (Miroğlu, 1993: 153). Uğurlu Mehmed Bey Zaviyesi Uzun Hasan ın oğlu ve Fatih Sultan Mehmed in damadı olan Uğurlu Mehmed Bey tarafından yaptırılmıģ olmalıdır. Erzincan da bulunan zaviye, buraya ayrılan vakıf gelirleriyle on altıncı yüzyılda faaliyetini devam ettirmekte idi (Miroğlu, 1993: 152). Cihangir Bey Zaviyesi Zaviye, Mardin Ģehrinin güneybatısında, Kasım PadiĢah Medresesi nin yanında bulunuyordu. Zaviyenin bânisi Akkoyunlu hükümdarlarından Cihangir Bey ( ) dir. Zaviye on altıncı yüzyılda faal bir durumda idi (Göyünç, 1969: 120). Hamza-i Kebir Zaviyesi Mardin in Savur kapısı dıģında, Meydan BaĢı mevkiinde bulunmakta idi. Kurucusu ise Akkoyunlu Kara Yülük Osman Beyin oğlu Hamza Bey dir. Zaviyenin tarihinde inģa edildiği kitabesinden anlaģılmaktadır. Zaviye günümüzde mevcut değildir (Göyünç, 1969: 120). Hamza-i Sagir Zaviyesi Zaviyeyi Akkoyunlu hükümdarlarından Cihangir Bey oğlu Hamza Bey in yaptırdığı düģünülmektedir. Ġçerisinde bir de mescit bulunduğu tespit edilen zaviye, Mardin de MeydanbaĢı mevkiinde bulunuyordu. Zaviyenin yapım tarihi ise 1474 tür. Zaviye, kendisine bırakılan vakıf gelirleriyle on altıncı yüzyılda görevini yürütüyordu (Göyünç, 1969: 121). Baba Mahmud Zaviyesi Baba Abdurrahman adı ile meģhur olan bu zaviyenin Mardin de Ģehir dıģında bulunduğu bilinmektedir. Bu zaviyenin yeri ve kurucusu hakkında kesin bir bilgi yoksa da Kitab-ı Diyarbekriyye ye göre Baba Abdurrahman adlı bir derviģ, Akkoyunlular ile beraber Mardin havalisinde ve Akziyaret köyünde bulunmuģtur. Mardin de Akkoyunlular devrinden pek çok eser kaldığı düģünülürse, hem Baba Abdurrahman ile zaviye arasında bir münasebet kurulabilir, hem de bu yapının Akkoyunlular döneminden kaldığı söylenebilir (Göyünç, 1969: 121). 8

10 Hasan Padişah (Balıklı) Zaviyesi Günümüzde yıkılmıģ olan zaviye, Diyarbakır da Balıklı Mahallesinde ve Balıklı Mescidi nin yanında kurulmuģtu (Beygu, 1936: 466). Diyarbakır dıģ kalesinin kuzey batı köģesinde bulunan bu yapı, Uzun Hasan tarafından XV. yüzyılda Balıklı Mescidi ile birlikte inģa edilmiģ olmalıdır. 16 Diyarbakır da XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar faaliyetini sürdürdüğü bilinen zaviye, bu dönemden sonra harap olmuģ olmalıdır (Yılmazçelik, 1995: 79). Safa Tekkesi Tekke, Diyarbakır da bir külliye sistemi içinde yapılmıģ yapılardan Safa Camii yakınında idi. Külliyedeki cami, medrese ve tekke binalarının Uzun Hasan tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir (Beygu, 1936: 466). İbrahim Bey Zaviyesi Zaviye, Diyarbakır da Dağ kapısı dıģında Ģimdiki Vali Konağı nın bulunduğu yerde idi (Yılmazçelik: 1995: 79). Zaviyenin kurucusu ise Akkoyunlu Kasım PadiĢahın yeğeni Ġbrahim Beydir. 17 Zaviyenin 19. yüzyılda Diyarbakır ın en önemli ve itibarlı zaviyelerinden biri olduğu belirtilmiģtir (Yılmazçelik: 1995: 79). Bayındıriyye Zaviyesi 1530 tarihli Muhasebe defterinde vakf-ı zaviye-i bayındıriyye der vilayet-i Hasankeyf olarak yazılan bir vakıf kaydı bulunmaktadır. Bu kayda dayanarak Hasankeyf te Uzun Hasan ın oğlu olan Zeynel Beyin 18 bir zaviye inģa ettirdiği düģünülmektedir. Hasankeyf te bir de Zeynel Beyin türbesi bulunmaktadır. Kitabesi, bu türbenin Uzun Hasan ın oğlu Zeynel Beye ait olduğunu göstermektedir. Bu bilgi ıģığında yapı XV. yüzyılın ikinci yarısında yapılmıģ olmalıdır. Ayrıca yapı, Akkoyunluların Hasankeyf te bıraktıkları tek ve en önemli eser durumundadır (Zengin, 1994: 111). 19 İmarethâneler Ferahşad Bey İmareti FerahĢad Bey, Bayburt un Pulur köyünde inģa ettirdiği külliyesinin içinde bir de imarethâne yaptırmıģtır. Altı odası bulunan imaretin, un ambarı, fırını, mutfağı, mahzeni ve misafirlerin hayvanlarına mahsus ahırı bulunmaktaydı. Ġmarethâne, FerahĢad Bey Camii nin t a r i h l i M u h a s e b e d e ft e r i n d e V a k f - ı Z a v i y e - i H a s a n P a d i Ģ a h b a Ģ l ı k l ı b i r b ö l ü m y e r a l ma k t a ve b u r a d a z a v i y e y e a i t o l a n k ö y l e r v e g e l i r l e r i i l e z a v i y e d e k i g ö r e vl e r e a y r ı l a n mi k t a r l a r b e l i r t i l mi Ģ t i r ( N u ma r a l ı M u h a s e b e - i V i l a y e t - i D i y a r - i B e k r V e A r a b ve Z ü l k â d i r i y y e D e ft e r i , : ). 17 B e y gu, T a p u k a y ı t l a r ı n d a Ġb r a h i m B e y z a v i y e s i k a y d ı n ı gö r d ü ğü n ü fa k a t z a v i y e n i n y e r i n i n b i l i n me d i ğ i n i b e l i r t i r. Y ı l m a z ç e l i k d e Z a v i y e n i n y e r i n i b e l i r t i r k e n b u n u n A k k o y u n l u Ġb r a h i m B e y i n z a v i y e s i o l d u ğu n u b e l i r t me m i Ģ t i r t a r i h l i M u h a s e b e d e ft e r i n d e Ġb r a h i m B e y z a v i y e s i n e ve m e s c i d i n e a i t Ģ ö y l e b i r k a y ı t b u l u n ma k t a d ı r. V a k f - ı z a v i y e - i Ġb r a h i m B e y d e r b î r u n - ı Ģ e h r ve me s c i d E n d e r u n - ı Ģ e h r. ( N u ma r a l ı M u h a s e b e D e ft e r i, : ). G ö r ü l d ü ğü ü z e r e Ģ e h r i n d ı Ģ ı n d a Ġb r a h i m B e y e a i t o l a n b i r z a v i y e v e Ģ e h i r i ç i n d e b i r me s c i d k a y d ı b u l u n ma k t a d ı r. B u k a y ı t l a r h e m m e s c i d i n h e m d e z a v i y e n i n bu k i Ģ i y e a i t o l d u ğu n u gö s t e r m e k t e d i r. 18 B e y gu ( : ), T a r i h l i D i y a r b a k ı r M u fa s s a l D e ft e r i n d e n y a p ı l a n b i r ç a l ı Ģ m a y a d a y a n a r a k b u d e ft e r d e V a k f - ı z a v i y e - i B a y ı n d ı r i y y e ( d i ğ e r a d ı Z e y n e l i y y e ) o l a n va k ı f k a y d ı n d a n h a r e k e t l e U z u n H a s a n ı n t o r u n u Z e y n e l B e y i n d e b i r z a v i y e y a p t ı r d ı ğ ı n ı f a k a t Z e y n e l B e y i n z a v i y e s i n i n n e r e d e o l d u ğu n u t e s p i t e d e me d i ğ i n i b e l i r t m i Ģ t i r. B e y g u n u n, U z u n H a s a n ı n o ğl u o l a n Z e y n e l B e y i s e h v e n t o r u n u o l a r a k gö s t e r d i ğ i n i d ü Ģ ü n ü y o r u z. Ç ü n k ü A k k o y u n l u Ģ e c e r e s i n d e Z e y n e l B e y, U z u n H a s a n ı n o ğu l l a r ı n d a n b i r i o l a r a k g e ç me k t e d i r ( Y i n a n ç, : ). Y u k a r ı d a b a h s i ge ç e n B a y ı n d ı r i y y e Z a v i y e s i U z u n H a s a n ı n o ğl u Z e y n e l B e y e a i t o l m a l ı d ı r. 19 F a r u k S ü me r ( : ), H a s a n k e y f t e k i Z e y n e l B e y t ü r b e s i n i n, U z u n H a s a n ı n o ğl u Z e y n e l B e y e a i t o l a m a y a c a ğ ı n ı b e l i r t i r. F a k a t H a s a n k e y f t e Z e y n e l B e y e a i t b i r d e z a v i y e n i n b u l u n ma s ı, b u t ü r b e n i n d e Z e y n e l B e y e a i t o l d u ğu i h t i ma l i n i k u v v e t l e n d i r me k t e d i r. Y a d a b u r a d a k i t ü r b e, Z e y n e l B e y i n a n ı s ı n a h ü r me t e n y a p ı l m ı Ģ b i r e s e r d e o l a b i l i r. 9

11 bitiģiğinde bulunuyordu. FerahĢad Bey, imarethânenin iģlerini yürütebilmesi için görevliler tayin etmiģti (Miroğlu, 1993: 187). Ayrıca bu imarethânenin giderlerinin karģılanması için de birçok gelir bırakılmıģtı (KeleĢ, 2000: 93). Cihangir Bey İmareti Uzun Hasan ın kardeģi Cihangir Bey, Mardin de yaptırdığı hastanenin yanında bir imarethâne ile bir misafirhâne inģa ettirmiģti. Ġmarethâne Babül-Hammare mahallesinde bulunuyordu. Ġmarethâneden günümüzde bir iz yoktur (Göyünç, 1969: 99) yılında Kıbrıs tan Tebriz e gitmek üzere Mardin den geçen Barbaro adlı seyyah, bu misafirhânede konaklayıp imarethâneden yemek yemiģtir (Hınz, 1992: 95-96). Kütüphaneler Uzun Hasan Kütüphanesi Uzun Hasan ın Anadolu daki egemenlik yıllarında bir kütüphane kurduğu bilinmektedir (UzunçarĢılı, 1984: 198). Osmanlılar, Uzun Hasan ile yaptıkları Otlukbeli SavaĢı nı kazanması üzerine, Uzun Hasan a ait olan yüzlerce ciltlik el yazması kütüphanesini ele geçirmiģlerdir (Hınz, 1992: 99). Kasım Bey Kütüphanesi Mardin de bir medresesinin olduğunu bildiğimiz Kasım Bey 20 yine bu Ģehirde bir de kütüphane kurdurmuģtur (UzunçarĢılı, 1984: 226). Medrese ve kütüphane aynı dönemde kurulmuģ olmalıdır. Darphâne Uzun Hasan Darphânesi Uzun Hasan, devletinin yalnız siyaset, ilim ve kültürü ile uğraģmamıģ ayrıca mali ve ekonomik konular üzerinde de durmuģtur. Bu amaçla, Erzincan da Celaleddin Rumi nin oğlunun gömülü bulunduğu Erzincan Mevlevihânesi nin yakınında bir darphâne yaptırmıģtır (Hınz, 1992: 99). Şehirlerdeki Bazı Bayındırlık Faaliyetleri (Kale-Köprü Yapım ve Onarımları) Hasan Kale Pasinler de bulunan kalenin yapım tarihi eskidir. Fakat Uzun Hasan Pasinler i ele geçirince burada bulunan kaleye önem vermiģ ve bu kaleyi baģtanbaģa surlarla çevirtmiģtir. ĠĢte bu onarım ve Uzun Hasan ın adından dolayı bu kaleye Hasan Kale adı verilmiģtir (Beygu, 1936: ). Uzun Hasan yukarıda bahsedilen kaleden baģka, Nahçivan, Koyulhisar, Erzurum ve Selmas kalelerini de tamir ve ıslah ettirmiģtir (Hınz, 1992: 99). Ayrıca Uzun Hasan Bey zamanında Harput Kalesi nin de tamir ettirildiği bilinmektedir (Ardıçoğlu, 1997: 98; Ünal, 1989: 22). Uzun Hasan ın dedesi Kara Yülük Osman Bey de yıllarında Ergani kalesini tamir ettirmiģ ve kale anahtarını kasabaya hediye etmiģtir (Beygu, 1936: 439). Diyarbakır kalesinin ise bazı bölümleri 1449 tarihinde Sultan Cihangir Bey ve bazı bölümlerinin ise tarihleri arasında Uzun Hasan tarafından onartıldığı kitabelerinden bilinmektedir (Beygu, 1936: 439). 20 M a r d i n d e h ü k ü m s ü r e n C i h a n g i r B e y i n o ğl u d u r. 10

12 Bayındır Köprüsü Ahlat ta harabe Ģehirden göle akan bir dereyi doğu-batı yönünde geçen tek gözlü küçük bir köprüdür. Kitabesi olmadığı için yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Fakat üzerindeki bazı Ģekil ve iģaretlerden hareketle köprünün, Ahlat ta idarecilik yapan ve burada bir mescid ile kümbeti bulunan Akkoyunlu Bayındır Beye ait olduğu sanılmaktadır. Bu durumda köprü XV. yüzyılın ikinci yarısında yapılmıģ olmalıdır. Köprü günümüze kadar ulaģabilmiģtir (Kılıç, 1999: 132). Uzun Hasan Köprüsü Yukarıdaki köprüden baģka Akkoyunlular dönemine ait olan bir köprü daha vardır. Bu köprü, Erzurum un kuzeyinde, Fırat üzerinde yapılmıģ olan taģ köprüdür ve Uzun Hasan a aittir. Bu köprü Akkoyunluların Gürcüler üzerine yaptığı seferleri kolaylaģtırmıģtır (Hınz, 1992: 97). Türbeler Anadolu da Akkoyunlu hanedanına ait olan türbeler de Ģunlardır. Bayburt un Sınur köyünde Tur Ali Beyin oğlu Kutluğ Beyin türbesi, (Beygu, 1936: 255). Ahlat ta Akkoyunlu Bayındır Beyin kümbeti,(kılıç, 1999: 127). Hasankeyf te Uzun Hasan ın oğlu Zeynel Bey türbesi,(zengin, 1994: 111). Mardin de Sultan Kasım Bey ve Cihangir Bey türbeleri,(tuğlacı, 19..: ). Erzincan da Tur Ali Bey kabri ve Bayburt un Pulur köyünde de Korkmaz Beyin kabri bulunmaktadır (Beygu, 1936: ). Diyarbakır vakıfları arasındaki bir kayıtta da türbe-i Pir Ali Bey Bayındır bilgisi bulunmaktadır (998 Numaralı Muhasebe Defteri, 1998: 323). Fakat bu kiģinin kimliği, türbenin esasta kime ait olduğu ve yeri tam olarak tespit edilememiģtir. 21 Sonuç olarak; Anadolu nun doğusunda hâkimiyet kuran ve Doğu Anadolu nun en ücra bölgelerine kadar giderek buralara Oğuz/Bayındır Türkmenlerini yerleģtiren Akkoyunlular, hâkim oldukları bölgelerde yalnız siyasî teģkilâtlar kurmamıģlar, dinî, sosyal ve kültürel eserler de meydana getirmiģlerdir. Yukarıdaki incelemede görüldüğü üzere Anadolu da Akkoyunlu Türkmenlerinden kalan birçok tarihî yapı ve eser bulunmaktadır. Bu eserlerin bazıları günümüze kadar ulaģamamıģ olsalar dahi tarih içerisinde bölgenin, eğitim, kültür, sosyal ve siyasi geliģiminde önemli roller oynamıģ ve Anadolu nun fethinden baģlayarak diğer Türk devletleri ve beylikleriyle beraber Anadolu nun TürkleĢmesine önemli katkıda bulunmuģlardır. 21 E s a s e n A k k o y u n l u h a n e d a n ı n d a b i r d e n f a z l a A l i B e y va r d ı r. A k k o y u n l u Ģ e c e r e s i n d e P i r A l i o l a r a k y a l n ı z c a K u t l u ğ B e y i n o ğl u ( K a r a Y ü l ü k O s ma n B e y i n b i r a d e r i ) gö z ü k m e k t e d i r. Y u k a r ı d a k i k a y ı t t a g e ç e n P i r A l i b u k i Ģ i o l a b i l i r m i e mi n d e ğ i l i z. M. H a l i l Y i n a n ç, P i r A l i h a k k ı n d a Ģ u b i l g i l e r i v e r i r. T i mu r u n A n k a r a s e f e r i s o n r a s ı n d a e l d e e t t i ğ i g a n i me t i n b i r k ı s m ı n ı d o ğu y a gö n d e r m i Ģ fa k a t K a r a Y ü l ü k O s ma n B e y i n b i r a d e r l e r i gö n d e r i l e n b u ga n i m e t i z a p t i l e e l e ge ç i r me y e ç a l ı Ģ m ı Ģ l a r d ı r. T i mu r, b u n u d u y u n c a K a r a Y ü l ü k O s ma n B e y i n b i r a d e r l e r i A h me t i l e P i r A l i y i y a k a l a t m ı Ģ v e h a p s e t m i Ģ t i r. B u n d a n s o n r a b u i k i k a r d e Ģ t e n s ö z e d i l me d i ğ i n e gö r e mu h t e me l e n b u n l a r s a l ı ve r i l me m i Ģ l e r d i r. ( Y i n a n ç : : ). B u o l a y d a n s o n r a T i mu r u n D i y a r b a k ı r ı K a r a Y ü l ü k O s m a n B e y e e ma r e t o l a r a k ve r m i Ģ t i r. P i r A l i b u d ö n e md e ö l mü Ģ y a d a ö l d ü r ü l mü Ģ i s e k a r d e Ģ i K a r a Y ü l ü k O s ma n B e y t a r a f ı n d a n D i y a r b a k ı r a gö mü l mü Ģ o l a b i l i r. 11

13 KAYNAKLAR 998 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Diyar-i Bekr Ve Arab ve Zülkâdiriyye Defteri (1998). C. I, Ankara.(200 Numaralı Tahrir Defterinde Amid ve Vakıflarının Tıpkı Basımı). ARDIÇOĞLU, Nureddin. (1997). Harput Tarihi, Ankara. BARBARO, Josaphat. (2005). Anadolu ya ve Ġran a Seyahat, Çeviri ve notlar: Tufan Gündüz. Ġstanbul. BARKAN, Ömer Lütfi. (1980). Osmanlı Devrinde, Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan Beye Ait Kanunlar. Türkiye de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, Ġstanbul. BEYGU, Abdürrahim ġerif. (1936). Erzurum, Tarihi, Anıtları, Kitabeleri, Ġstanbul. BEYSANOĞLU, ġevket. 1990). Anıtları ve Kitabeleri Ġle Diyarbakır Tarihi, C. II, Ankara. Ebu Bekr-i Tihranî. (2001): Kitab-ı Diyarbekriyye, Çev: Mürsel Öztürk. Ankara. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. (1999): II. Kitap-Topkapı Sarayı Bağdat 304 Yazmasının Trankripsiyonu-Dizini, haz: Zekeriya KURġUN, Seyit Ali KAHRAMAN, Yücel DAĞLI. Ġstanbul. Fazlullah Ġbn-i Ruzbehan Huncî Ġsfahanî. (1382). Tarih-i Alem Arâ-yı Eminî, Tashih: Muhammed Ekber AĢık. Tahran. GÖYÜNÇ, Nejat. (1969). XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Ġstanbul. HINZ, Walther. (1992): Uzun Hasan ve ġeyh Cüneyd, çev: Tevfik Bıyıklıoğlu. Ankara. KELEġ, Hazma. (2000). Hicri 988 (M: ) Tarihli Evkaf Defterine Göre Erzurum Vakıfları, Ankara. KILIÇ, Orhan. (1999). XVI. Yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat ( ), Ankara. MĠROĞLU, Ġsmet. (1993). Akkoyunlu Beylerinden FerruhĢad Bey in Vakfiyesi. Türk Tarih Belgeleri Dergisi, Ankara. ÖZCAN, Abdülkadir. (2000). Ġdris-i Bitlisî. TDV. ĠA. C. 21, Ġstanbul. SARI, Ġbrahim. (1996). ġehrimiz Diyarbakır, Ġstanbul. SÖZEN, Metin. (1971). Diyarbakır da Türk Mimarisi, Ġstanbul. SÖZEN, Metin. (1981). Anadolu da Akkoyunlu Mimarisi, Ġstanbul. SÜMER, Faruk. (1986). Ahlat ġehri ve AhlatĢahlar. Belleten, 197, Ankara. SÜMER, Faruk. (1986). Akkoyunlular. Türk Dünyası AraĢtırmaları, Ġstanbul. SÜMER, Faruk. (1989). Akkoyunlular. TDV. ĠA, C. II, Ġstanbul. SÜMER, Faruk. (1990). Doğu Anadolu da Moğol ve Türkmen Devirlerine Ait Bazı Tarihi Yapılar Hakkında DüĢünceler. Belleten, C. LIV, 210,Ankara. SÜMER, Faruk. (1990). Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu da Türk Beylikleri, Ankara. TUĞLACI, Pars. (1985). Osmanlı ġehirleri, Ġstanbul. TUNCEL, Metin. (1997). Hakkârî. TDV. ĠA. C. 15, Ġstanbul. UZUNÇARġILI, Ġ. Hakkı. (1984). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara. ÜNAL, Mehmet Ali. (1984). Osmanlı Ġmparatorulğu nda Vakıf ve 16.Yüzyılda Harput taki Vakıflar. II. Vakıf Haftası (KonuĢmalar-Tebliğler), Ankara. ÜNAL, Mehmet Ali. (1989). XVI. Yüzyılda Harput Sancağı ( ),Ankara. YILMAZÇELĠK, Ġbrahim. (1995). XIX. Yüzyılın Ġlk Yarısında Diyarbakır( ), Ankara. YĠNANÇ, Mükrimin Halil. (1993). Akkoyunlular. ĠA, C. I, MEB, Ġstanbul. ZENGĠN, Burhan. (1994). Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserleri, Ankara. 12