W.SHAKESPEARE'İN OTHELLO SU İLE G.VERDİ'NİN OTHELLO SUNUN METİNSEL YÖNDEN KARŞILAŞTIRILMASI

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜZİK ANABİLİM DALI ŞAN BİLİM DALI W.SHAKESPEARE'İN OTHELLO SU İLE G.VERDİ'NİN OTHELLO SUNUN METİNSEL YÖNDEN KARŞILAŞTIRILMASI Mehmet Ali ÖZTÜRK YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Yrd.Doç.Dr. Dilek ZERENLER Konya 2011

2

3

4 iv TEŞEKKÜR Bana bu tez konusunu veren ve çalışmalarım sırasında yardım ve desteğini hiç esirgemeyen danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Dilek ZERENLER e içtenlikle teşekkür ederim. Ayrıca maddi ve manevi desteklerini benden hiçbir zaman esirgemeyen aileme sonsuz teşekkür ederim.

5 v ÖZET Bu çalışmada, W.Shakesperae in önemli oyunlarından biri olan Othello nun hem tiyatro hem de operadaki konumu incelenmiştir. Sahne Sanatları Dalı altında benzerlik ve farkları karşılaştırılmış, eserin ana teması olan aşk ve kıskançlığın her iki sanat dalında nasıl yansıtıldığı araştırılmıştır. Othello nun hem tiyatro hem de operada sahnelenmesi, bu iki sanat dalının birbirine yakın olduğunu gösterdiği sonucuna varılmıştır. Anahtar kelimeler: Othello, opera, tiyatro.

6 vi SUMMARY In this study, the situation of Othello, one of important plays written by W.Shakesperae, in theatre and opera was examined. Differences and similarities of the play in opera were compared with other plays in the theatre. Expressions of the love and jeaolus involved in plays in both theatre and opera were tried to explain. Putting on Othello in both theatre and opera showed that these arts are very similar. Key words: Othello, theatre, opera.

7 İÇİNDEKİLER Sayfa No Bilimsel Etik Sayfası... ii Tez Kabul Formu... iii Teşekkür... iv Özet... v Summary... vi Giriş... 1 BİRİNCİ BÖLÜM William Shakespeare Shakespeare in Oyunları... 5 İKİNCİ BÖLÜM Giuseppe Verdi Giuseppe Verdi nin Operaları ÜÇÜNCÜ BÖLÜM W.Shakespeare ve G.Verdi nin Othello Adlı Eserlerinin Metinsel Yönden Karşılaştırılması William Shakespeare ve Opera W.Shakespeare ve G. Verdi nin Othello Adlı Eserlerinin Metinsel Yönden Karşılaştırılması...30 Sonuç Kaynakça Özgeçmiş... 40

8 1 GİRİŞ Othello, İngilizler in en ünlü tiyatro yazarı William Shakespeare in yazmış olduğu bir oyundur. Shakespeare, bu oyunda Othello nun kişiliğinde kıskançlık duygusunun aşk ve sevgiden daha güçlü bir duygu olduğunu, basite alınmaması gerektiğini vurgulamaya çalışmıştır. Othello da aşk teması da önemlidir. Bunun yanında, aşırı güven duygusunun zararları, insanoğlunun kaderi karşısındaki acizliği gibi konular da işlenmiştir. Othello operasında irade dışı tutku ile yıkıcı zekâ ve coşkun hayat ile önlenemez ölüm arasında meydana gelen çatışma, konunun verdileşmiş yönünü tüm olarak ortaya koymuştur. Bu çalışmada, çeşitli kaynaklarından yararlanılarak, Shakespeare in Othello su ile Verdi nin Othello sunun metinsel yönden karşılaştırılması amaçlanmıştır.

9 2 1. WILLIAM SHAKESPEARE ( ) 26 Nisan 1564 de Stratford- upon- Avon daki Holy Trinity kilisesinde vaftiz edilen William Shakespeare in bu törenden sadece iki üç gün önce dünyaya gelmiş olduğu tahmin edilmektedir. Shakespeare in doğum gününe ilişkin tahminler arasında, geleneksel olarak doğumunun kutlandığı 23 Nisan tarihinin doğruluk olasılığı en az ileri sürülen diğer tarihler kadar yüksektir (Wells, 1992: 11) de belediye başkanı ve sulh yargıcı olan babasının onu King s New School da okuttuğu tahmin edilmektedir. Shakespeare bu okulda klasik edebiyat metinleriyle buluşur. Terence, Plautus, Ovid, Cicero ve Virgil eserlerini hayranlıkla okuduğu bilinmektedir. Shakespeare 1582 de, yani 18 yaşındayken Anne Hathaway ile evlenir. Bundan sonraki 7 yıl hakkında hiçbir şey bilinmemektedir. Stratford u terk edip Londra ya yerleştiği ve burada oyunlar yazmaya başladığı tahmin edilir. Shakespeare e kesin olarak gönderme yapan ilk yazılı belge (1592) onu aktörden dönme oyun yazarı diye küçümseyen Robert Greene in alaycı sözlerini içerir. Yaşamının son yıllarında Shakespeare i kıskanmaya başladığı anlaşılan Greene, yazarı kendini ülkedeki tek sahne titreten (Shakescene) sanan türedi bir karga olarak niteler. Greene nin bu sözlerine karşılık Henry Chettle Shakespeare i şöyle savunur: Davranışları ne kadar nazikse kişiliği de o derece mükemmeldir. Ayrıca saygın kişilerin onun iş ahlakından ve yazdıklarının zarafetinden övgü ile söz etmeleri bir yandan dürüstlüğünün diğer yandan sanatçı kişiliğinin kanıtıdır (Wells, 1992: 14). Frances Meres in 1589 da yayımlanan Palladis Tamia: Wit s Treasury adlı kitabı Shakespeare in Londra daki ilk yıllarına ışık tutar: Latinler arasında Platus ve Seneca nasıl komedi ve trajedi türlerinin en iyi örneklerini vermişlerse, İngilizler arasında da Shakespeare her iki türün en iyi örneklerini veren oyun yazarıdır; Gentlemen of Verona, Errors, Love Labour s Lost, Love Labour s Won, Midsummer s Night Dream ve Merchant of Venice adlı oyunlar komedi alanında, Richard II, Richard III, Henry IV, King John, Titus Andronicus ve Romeo and Juliet adlı oyunlarsa trajedi alanında gösterdiği üstün başarının birer kanıtı sayılırlar (Wells, 1992; 15). Frances Meres in sözünü ettiği Love Labour s Won kayıp bir oyun

10 3 veya oyunlardan birinin diğer adı da olabilir. Meres in verdiği listenin önemi, bütün bu oyunların belirli bir tarihten önce yazılmış olduklarını göstermesinden kaynaklanır. Bu durum ise yazarlığa geç başlamış olduğu varsayılan, 34 yaşındaki birisi için olağanüstü bir üretkenliğin göstergesidir. Elizabeth ve Rönesans dönemi İngiliz tiyatrosunun başlıca temsilcisi olan Shakespeare, dünyada adından en çok söz edilmiş, en çok sahnelenmiş ve yorumlanmış, yabancı dillere en çok çevrilmiş, tiyatronun adeta simgesi olmuştur. Shakespeare in bu büyük özelliği, Elizabeth dönemi tiyatrosunu İngiltere nin altın çağ ı yaptığı kadar, dünya tiyatro tarihinin de en önemli dönemlerinden biri kılan bütün özellikleri yapıtlarında özümsemiş, kendi çağının toplumsal- kültürel bileşimini çok yönlü yansıtabilmiş ve yapıtlarıyla ulusal tiyatronun başlıca kurucusu olmasından, kendinden önceki kültürel miras temeli üzerinde Rönesans hümanist düşünce doğrultusunda ürünler vermesinden ve bütün bunların doğal sonucu olarak çok yönlü bir anlatım biçimine ulaşmış olmasından gelir ( Rönesans sanatının evrensele açılan bir pencereden yoksun ve kendi döneminin özellikleriyle sınırlı olmasının nedeni, bu sanatın hümanist bir dünya görüşüne dayalı olmasıdır (Lings, 2001: 3). Shakespeare, ortaçağ ve halk tiyatrosu özelliklerini taşıyan açık oyun biçimi ile Rönesans klasik burjuva tiyatrosu özellikleri taşıyan kapalı oyun biçimini birlikte kullanmıştır (Çalışlar, 1995: 577). Ayrıca oyun dili olarak hem koşuk, hem de düz yazıyı tercih etmiştir. Oyunlarının, ulusal yaşayışın merkezi olan Saray la bütünleşmesinin yanı sıra, halk geleneğinin canlılığı ve gerçekçiliğinin Rönesans ın evrensel değerleriyle kaynaşması sonucu, yepyeni bir ulusal tiyatro biçiminin yaratılışı, Shakespeare in oyunlarında bütünüyle yansımasını bulmuştur. Toplumsal değerlerin, koro yerine, oyun kahramanının karşıtı ya da tamamlayıcısı kişi tarafından temsil edilişi, oyunlardaki birey- toplum dengesinin kurulmasına yol açmıştır. Shakespeare nin eserlerini okumak kuşkusuz, eşsiz bir maceraya atılmaktır (Lamb, 2000: 1). Shakespeare in oyunları başlıca üç ana kategoride toplanabilir: Tarihsel oyunlar, komedyalar ve tragedyalar (Çalışlar, 1995: 577). Shakespeare, genellikle, düzensizliğin düzene dönüşüyle çözüme uğrayan ayaklanma, çalkantı,

11 4 ihanet ve savaş gibi olayları ele aldığı tarih oyunlarını ilk dönemlerinde üretmiştir. Başlıca York ve Lancaster Hanedanlıkları nın çatışması üstüne kurulu bu oyunları şöyle gösterilebilir: York ve Lancaster Hanedanlıkları yla ilgisi olmayan tek tarih oyunu King John ( , Kral John), daha sonra York ve Lancaster Hanedanlıkları arasındaki çatışmayı ele alan sekiz tarih oyunu Richard II, Henry IV, Henry V, Henry VI, Richard III, Henry VIII. Komedya türünde fars, ciddi romans ve sorunsal yergiler yazmış olan Shakespeare in komedyaları dört dönemde değerlendirilmektedir arasını kapsayan erken dönemde şu komedyalar yer alır: Plautus un İkizler ine dayanan The Comedy of Errors ( , Yanlışlıklar Komedyası), yine klasik tekniklere ve tiplere dayanan The Taming of the Shrew ( , Hırçın Kız), bunları izleyen iki komedya olan The Two Gentlemen of Verona ( , Veronalı İki Centilmen) ve Love s Labour s Lost ( , Aşkın Çabası Boşuna) dönemi, Shakespeare in olgunlaşmış romantik komedyalarını kapsar; A Midsummer Night s Dream ( , Bir Yaz Gecesi Rüyası), The Merchant of Venice ( , Venedik Taciri), Much Ado About Nothing ( , Kuru Gürültü), Twelve Night or What You Will ( , Onikinci Gece, Yahut Nasıl İsterseniz), As You like It ( , Beğendiğiniz Gibi), The Merry Wives of Windsor ( , Windsor un Şen Kadınları) , Shakespeare in sorunsal komedyalar ürettiği dönemdir: Önemli insanî, etik ve toplumsal sorunları ele alışıyla güldürülü olmaktan çok ciddi komedyalar sayılan oyunları Measure for Measure ( , Kısasa Kısas) ve All s Well Thet Ends Well ( , Yeter Ki Sonu İyi Bitsin) dır dönemi, Shakespeare in sonu neşeli biten acı tatlı, komedyalarının yer aldığı dönemdir: Pericles, Prince of Tyre ( , Tyre Kralı, Pericles), The Winter s Tale ( , Kış Masalı), The Tempest (1611, Fırtına). Shakespeare in komedyaları nasıl fars olarak başlayıp sorunsal komedyaya doğru bir gelişim çizgisi izlemişse, tragedyaları da gittikçe olumsuzlayıcı, eleştirici ve karamsar bir gelişim çizgisi göstermiştir. Shakespeare in tragedyaları şöyle sıralanabilir: Seneca tarzı bir öc alma tragedyası olan Titus Andronicus ( ), kendi tragedya biçimini bulmaya başladığı oyun olan Romeo and Juliet ( , Romeo ve Juliet), Roma Cumhuriyeti nin sona ermesi ile İmparatorluk Dönemi nin

12 5 başlaması arasında geçen ve iktidar mücadelesi ekseninde yer alan Julius Caesar ( , Jül Sezar); dört büyük tragedyası olarak birlikte değerlendirilen Hamlet ( , Hamlet), Othello ( , Othello), King Lear ( , Kral Lear) ve Macbeth ( , Macbeth); Truva Savaşı bağlamında yer alan ve daha çok bir sorunsal oyun ya da yergisel tragedya olarak değerlendirilen Trolius and Cressida ( , Trolius ile Cressida), Jül Sezar la birlikte Roma üçlemesini oluşturan Antony and Cleopatra ( , Antonius ile Cleopatra) ve Coriolanus ( , Coriolanus); paralı düzenle birlikte toplumdaki çarpıklığı yansıtacak biçimde paranın çelişkili gücünü vurgulayan Timon of Athens ( , Atinalı Timon), İngiltere nin Romalılarca kuşatılması ortamında geçen Cymbeline ( ). Şubat 1616 da artık çok hasta olan Shakespeare, hayata gözlerini yummuştur. Mezarındaki tarihe göre 23 Nisan günü ölen yazar, Holy Trinity kilisesinde mihrap yerinin göze çarpan bir köşesinde gömülüdür (Wells, 1992: 17) Shakespeare in Oyunları Antonius ve Cleopatra; dünya edebiyatında aşkı en güzel anlatan büyük eserlerinden belki de ilkidir. Tutkulu bir aşkı ve tarihsel olayları veren bu tragedyanın tarihi mi, aşkı mı birinci plana aldığı hep tartışılır. Yazılışı ve sahneye konuşu 1607, basılışı ise 1623 tür. Oyunun ana kaynağı, North un Plutarkhos un Soylu Yunan ve Romalıların Yaşamları yapıtından Antonius un yaşamının çevirisine dayanır. Plutarkhos un Antonius u Shakespeare ninkinden daha acımasız ve sert olmakla birlikte, her ikisinde de benzer yanlar yer alır. Ancak Shakespeare, kimi eklemeler ve değişiklikler de yapmıştır. Atinalı Timon; beş den oluşan bir oyundur ve klasik Yunan çağlarında Atina'da cimri olarak tanınmış Timon hakkındadır. Genel olarak bu oyun Shakespeare'in en silik ve anlaşılması zor olan oyunlarının başında gelmektedir. Önceleri bu oyun bir trajedi olarak sınıflandırılmıştır. Ama zamanla Shakespeare otoriteleri fikirlerini değiştirerek ne trajedi ne de tam bir komedi olarak gördükleri için çağımızda oyun problem komedi olarak nitelendirilmektedir. Özellikle klasik zaman, mekân ve aksiyon birliğine uyulmamakta ve metinde özellikle zaman

13 6 aralıkları bulunmaktadır. Yazılışı , basılışı 1623, oynanışı ise 1678 sonrasıdır. Shakespeare bu oyunu tam olarak bitirmemiştir. Shakespeare bu yapıtında, Marcus Antonius un Yaşamı ile Alcibiades in Yaşamı ndan yararlanmıştır. Bunların birincisinden, Timon un insan sevmezliğini, dostlarınca terk edilmesini ve Alcibiades le olan ilişkisini; ikincisinden de, Alcibiades in Atina yı yıkmaya kalkmasını almıştır. İkinci önemli kaynak da, Samosatalı Lucian ın Timon adlı diyaloğudur. Shakespeare bu kaynaktan, Timon un dostlarına olan sevecen tavrını, kendisine ikiyüzlüce para önerilen asalakları kovalayışını almış olabilir. Aşkın Çabası Boşuna; yazarın ilk komedileri arasında yerini alır li yılların ortalarında yazılmış olduğu sanılmaktadır. İlk defa basılıp yayınlanması 1598 dedir. Bu eser ilk defa 1598 de Kralice I.Elizabeth huzurunda sahneye konulmuş; 1605 de ise bir büyük malikânede oynanmıştır. Sonra, 1839 da Covent Garden Tiyatrosu nda oynanıncaya kadar tiyatro repretuvarlarına hiç girmememiştir. Oyunla ilgili herhangi bir kaynağa rastlanmadığı için, olayların Shakespeare nin buluşu olduğu olasıdır. Nitekim oyun kişileri ile oyunun temasının da izlerine rastlanmamıştır. Ancak oyunun biçiminde özellikle de mantık ve retorik konusunda bilgiçlik taslamayla dalga geçerek dilin komik kullanılışında, John Lyly nin etkisi açıkça görülmektedir. Oyunda kesin bir son olmadığı için, bazı edebiyatçılar bir başka oyunun bunu takip ettiğine inanmaktadır. Bir Yaz Gecesi Rüyası; ilk basımı 1600 olmakla beraber yazımı ve ilk sahnelenişi 1594 ya da 1595 yıllarında gerçekleştiği sanılan bir oyundur. Ana teması aşk ve evliliktir. Karışık ilişkiler üzerinden bu iki kavramın komikliğine vurgu yapmıştır. Olaylar Antik Yunanistan'da bir düğün çevresinde geçmektedir. Oyun tek bir olay dizisine dayanmamaktadır. Dört kişi arasındaki kavga, serüven ve aşk gibi konular iç içedir. Coriolanus; Shakespeare in tragedyalarından biridir ve modern çağda oynanması yasaklanan çok az sayıda Shakespeare oyunlarından biri olmakla ün yapmıştır. Yazılışı , basılışı 1623 tür. Bu oyunun, birkaç diğer Shakespeare oyunu gibi, 1660 da İngiltere'de krallığın restore edilmesinde önce sahnelendiğine dair hiç bir kayıt bulunmamaktadır. İngiltere'deki tiyatro performansları resmi kayıtlarına geçmiş ilk sahnelenme İngiliz tiyatro organizatörü

14 7 Nahum Tate nin 1682 deki çok kan dökücü bir beşinci sahne eklendiği uyarlama sahnelenmesidir. Bu eserin politik karışıklıklarla ilgili olan konusu dolayısıyla bu tarihten sonra sosyal ve politik sorunlar çok önem kazandığı çağlarda tekrar tekrar uyarlanarak sahnelenmiştir lu yılların sonlarında Faşist yanlılar tarafından bir propaganda aleti olarak kullanıldığı iddiası ile de Fransa hükümeti tarafından oyunun sahnelenmesi yasaklanmıştır. Cymbeline; Kelt asıllı eski İngiliz kralı hakkında bir oyundur. Trajedi olarak isimlendirilmesine rağmen, modern Shakespeare otoriteleri bu oyunu bir romans olarak sınıflandırmaktadırlar. Masumiyet ve kıskançlık temaları ele alınır. Sahneye konuluşu 1610 lar, basılışı 1623 tür. Fırtına; beş den oluşan, trajik-komik hatta fantastik oyunlardan biridir. Shakespeare'in başka yazarlarla işbirliği yapmadan, sadece kendisinin yazmış olduğu son tiyatro eseridir. Yirminci yüzyılda kritikler ve edebiyat bilimcileri tarafından çok köklü bir değerlendirmeden geçirilmiştir. Günümüzde Fırtına Shakespeare'in en önemli eserlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Yazılışı ve ilk oynanışı 1611 ya da 1612, basılışı 1623 tür. Fırtına, Shakespeare in son oyunu olduğundan, kimi eleştirmenler, Prospero nun oyundaki rolünü Shakespeare in kendi sanatına veda edişi olarak yorumlamışlardır. Hamlet; Shakespeare'in en uzun oyunudur ve İngiliz Edebiyatı nın en güçlü ve etkileyici trajedilerinden birisidir. "Hemen hemen sonsuz bir yeniden anlatma ve başkaları tarafından uyarlama" yapılabilecek bir olay örgüsü sağlar. Shakespeare'in yaşadığı dönemde en popüler oyunlarından birisi olmuştur ve hâlâ en çok oynanan oyunlar arasında en üst sıralarda yer almaktadır. Oyun renkli bir biçimde kahır dolu kederden hiddet dolu gazaba geçen gerçek ve yapmacık cinnetin izlediği yolu çizer ve ihanet, intikam, ahlaksızlık konularını işler. Oyunun dramatik yapısı ve karakterlerinin derinliği Hamlet in birçok açıdan tahlil edilmesine, yorumlanmasına ve üzerinde tartışılmasına neden olmuştur ya da 1601 de ilk olarak oynanmış, 1603 de basılmıştır. Shakespeare in Hamlet ini pek çok milletin tiyatro severleri okumuş ve onu sahnede görmek istemiştir. Shakespeare in bu muhteşem eseri, her milletin insanına hitap eden konusuyla ilgiyi üzerinde toplamış ve nesiller boyu değerinden hiçbir şey kaybetmemiştir. Yazarın dünyaca meşhur olan bu tragedyası, bizim ülkemizde de

15 8 modern tiyatromuzun kuruluş yıllarından beri en çok sahnelenen ve üzerinde tartışılan oyunlardan birisidir (Özcan, 2008: 8). Hırçın Kız; Shakespeare nin komedyalarından biridir. Bir ön oyun ve beş den oluşan Hırçın Kız, dünya tiyatrosunun en sevilen ve en çok sahnelenen oyunları arasında yer alır. Pek çok kez müzikallere ve komedi filmlerine uyarlanmıştır. Bu oyunun ana olay örgüsü 14. yüzyılda İspanya'da Kastil diliyle yazılmış olan "çok serbest karakterli ve çok ateşli bir tabiatlı kadınla evlenen genç bir adam" hakkında bir hikâyedir. IV. Henry, Bölüm 1; yazarın tarihi bir oyunudur. Bu oyun ilk temsilinden itibaren hem tiyatro kritikleri ve hem de halk tarafından devamlı olarak beğenilmiş ve seyredilmiştir. Oynanışı 1597, basılışı 1598 dir. Oyun başlarında birbirleriyle çok az ilişkisi olan ve birbirine karşılıklı etkisi olmayan üç değişik gruptan kişiler ile başlar. Ama isyanın başarılı olup olmadığını ortaya çıkaran Shrewsbury Muharebesi'nin bitişi sonunda bu kişilerin bulunduğu gruplar birleşir. Bu gruplar şöyledir: Birinci grupta Kral Henry ve yakın maiyeti bulunur. Fakat Kral Henry oyunun ana konusu olmakla beraber genellikle oyunda arka planda bırakılmıştır. İkinci grup isyancılar grubudur. Üçüncü grup ise genç Prens Hal etrafında odaklanır. Alelade sokak hayatından çok haberli ama ellerine geçenleri hiç pervasız sarf eden bu grup, çok neşesiz olan bu tarihsel olaylara komedi katarak renk verirler. Bu eserin sonu diğer bir eser ve tarihsel akımın devamı olan IV. Henry, Bölüm 2 ye girişi sağlanmak için özel olarak hazırlanmıştır. IV. Henry, Bölüm 2; IV. Henry, 1. Bölüm ün sona erdiği yerden başlar. Shakespeare in bu oyunu, ilk bölümde yer alan Sir John Falstaf adlı karaktere izleyicilerin gösterdiği büyük ilgi üzerine kaleme aldığı söylenmektedir yılları arasında yazıldığı düşünülmektedir. V. Henry (Beşinci Henry nin Yaşamı); günümüzde İngilizce konuşulan ülkelerde sık sık sahnelenmektedir ve İngiltere'de orta dereceli okullarda çok kere ayrıntılı olarak okutulmakta ve oyundaki replikler çok kişi tarafından hatırlanıp bilinmektedir. Oynanışı 1600 den önce, basılışı 1600 dür. Julius Caesar; 1599 da yazılmış, antik Roma tarihinin gerçeklerini inceleyen bir trajedi oyunudur. Konularını Eski Yunan ve Roma tarihinden alan oyunlarından en ünlüsüdür. Basılışı 1623 tür.

16 9 Kral John; Shakespeare nin tarihi oyunlarından biridir. Bu oyun 1590 lı yılların ortalarında yazılıp temsil edilmiş olduğu sanılmaktadır; fakat ilk basılı şekli 1623 tarihli birinci folyo edisyonunda bulunmaktadır. Bir Shakespeare oyunun ilk defa sinema sine geçirilip halka gösterilmesi, 1899 da temsil edilen ve başrolünü Herbert Beerbohm Roundtree nin oynadığı Kral John oyununun, sahnede temsili sırasında sessiz bir film olarak çekilmesi ve bu filmin genişçe dağılımı şeklinde olmuştur. Bundan sonra Kral John oyunu iki defa İngiltere' de televizyon filmi olarak çekilip televizyonda yayınlanmıştır. Kral Lear; yaklaşık olarak 1605 yılında yazıldığı tahmin edilmektedir. Shakespeare'in önemli trajedilerinden biridir. Shakespeare'in diğer birçok oyununda olduğu gibi, Kral Lear'ın hikâyesi de daha önceden anlatılan öykülerden alınmadır. Kızlarını sevgi sınavına sokan ve kendisini en çok sevene kötü davranan kral öyküsüne birçok Avrupa folklorunda da rastlanmaktadır. Kuru Gürültü (Yok Yere Yaygara); ilk defa 1600 de basılmıştır ve tiyatroda ilk oynanma tarihinin büyük olasılıkla kış sezonunda olduğu belgelerden bilinmektedir. Bir tiyatro oyunu olarak Shakespeare'in en popüler komedilerinden biri olarak halen şöhretini korumaya devam etmektedir. Genel olarak modern romantik komedilerin birçok genel karakterlerini içinde bulundurmaktadır. Özellikle romantik başrollerde olan bir çift sevgili, Claudio ve Hero ve onların komik karşıtları olan Benedik ve Beatrice çifti modern tiyatro sahnesinde hâlâ beğeni ile seyredilmeye devam edilmektedir. Genel olarak 'Kuru Gürültü' oyunu ile Shakespeare'in yazmış olduğu diğer oyunların ortaklaşa paylaştıkları bir tema evli kadınların sadakatsizlikleridir. Ayrıca bu oyununda devamlı işlenen bir motif de İngilizce'de 'nothing' olan 'hiçbir şey' sözcüğü ile 'noting' olan 'dikkat etme' arasındaki kelime ses yakınlığının Shakespeare tarafından kelime oyunu olarak işlenmesidir. Kısasa Kısas; kesin olarak ne zaman yazıldığı belgelenememiştir ama 1603 veya 1604 yıllarında yazıldığına dair ipuçları bulunmaktadır. Önce bir komedi olarak sınıflandırılmış, fakat çağımızda ne komedi ne de trajedi olarak görüldüğü için 'problem oyunlar' sınıfına konulmuştur. İlk defa basılması Birinci Folyo içinde 1623 dedir. Oyunun ele aldığı önemli temalar, merhamet ile gerçek ve bunların gurur ile alçakgönüllükle ilişkileridir.

17 10 Kış Masalı; ilk defa temsil edildiği zaman komedi olarak tanımlanmıştır ama bazı editörler bu oyunu romans türü içinde sınıflamaktadırlar. Diğer kritikler ise bu oyunu bir 'problem oyun' olarak görmektedirler; çünkü oyunun başındaki üç de çok güçlü psikolojik dram yer alır; fakat son iki de komedi unsuru öne çıkar ve oyun neşeli bir sonla biter. Oynanışı 1611 ler, basılışı 1623 tür. Bu oyunun sinema filmi uyarlamaları da bulunmaktadır. Macbeth (Macbeth Tragedyası); Shakespeare in en önemli trajedilerinden biridir. Tüm dünyadaki hem profesyonel hem de amatör tiyatrolar tarafından sıkça sahneye konulmaktadır. Yazılışı 1605 ya da 1606, oynanışı 1610, basılışı da 1623 tür. Macbeth'in hikâyesi, genellikle güç düşkünlüğü ve arkadaşlara ihanet konularında örnek bir hikaye olarak gösterilir (Çalışlar, 1994: 129; Vikipedi, 2011: 1). On İkinci Gece (Ne İsterseniz); Shakespeare in tahminen 1601 de yazdığı düşünülen bir komedyasıdır. Tam adı Onikinci Gece ya da Siz Nasıl İsterseniz diye çevrilebilir. Alternatif bir başlığı olan tek Shakespeare oyunudur. Onikinci Gece başlığının Shakespeare döneminde kutlanan Noel in Onikinci Günü şenlikleriyle bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Bu şenliklerde her şey tepetaklak ya da tersyüz olurmuş. Bu da oyunun konusuyla yakından bağlantılıdır. Diğer birçok Shakespeare eseri gibi bu oyunun da birkaç farklı film uyarlaması bulunmaktadır. Pericles (Sur Prensi); yazılışı dir. Bugünkü genel bir kabule göre, Shakespeare oyunun tümünü yazmamış; başka bir yazardan ilk iki yi almış ve kendisi üç daha eklemiştir. Bu eser, Shakespeare'in ilk yayınlanan ve tüm eserlerini kapsayan Birinci Folyo edisyonunda bulunmamaktadır. Oyunun yazarının kim olduğuna dair tartışmalar olmakla beraber, modern otoriteler Shakespeare'in bu eserin önemli bir bölümü olan 9. Sahne'den sonraki kısmını yazdığını kabul etmektedirler. Bu yüzden bu eser modern Shakespeare eserleri antolojilerinde yer alır. Romeo ve Juliet (Romeo ile Juliet); Shakespeare in romantik bir tragedyası olup, yazılışı , basılışı 1597, oynanışı 1597 dir. Bu eser, azarın gençlik yapıtlarından biridir ve dram diliyle sevgiye bir övgüdür (Oflazoğlu, 1977; 46). Shakespeare in ün iyi bilinen oyunlarından biri olan Romeo ve Juliet sinemaya da

18 11 uyarlanmıştır. Sinemada Peter Brook öyküdeki ahlaki yönünü vurgularken, Shakespeare Romeo ve Juliet in özverili tutkularını öne çıkarmıştır. Size Nasıl Geliyorsa; Shakespeare in komedilerinden biridir lerin ilk yıllarında yazıldığı varsayılmaktadır. Paul Czinner ve Laurence Olivier tarafından 1936 da filme çekilen oyunun farklı film uyarlamaları bulunmaktadır. Yazarın ünlü repliği "Dünya bir sahnedir ve biz de oyuncuları" bu oyunda geçmektedir. Oyun toplu bir mutlu sonla bitmektedir. Yani herkes 'nasıl diliyorsa öyle' sonlanır. Yalnız, özellikle Oliver ile Dük Frederick karakterlerindeki değişimlerin geçiştirilmiş olması oyunu bir bakıma Shakespeare'in diğer oyunları arasında zayıf kalmasına neden olmuştur. Sonu İyi Biterse; ne zaman yazıldığı kesinlikle bilinmemektedir ama 1601 ile 1608 arasında Shakespeare in kariyerinin ikinci yarısının başlangıç yıllarında yazıldığı tahmin edilmektedir. Bu eser 1623 de Shakespeare eserlerinin tümünü kapsayan Birinci Folyo içinde yayınlanmıştır. Önceleri bu oyun komedi olarak sınıflandırılırken, çağımızda bu sınıflama değiştirilmiş ve kolayca komedi ya da trajedi olarak sınıflandırma yapılamadığı için 'problem oyunlar' arasında kabul edilmiştir. Oyun Shakespeare'in popüler olmayan, çok az sahneye koyulan ve az bilinen oyunlarının başında gelmektedir. Bu yüzden Türkçe'ye çok geç ve tek defa 1988 de tercüme edilmiştir. Buna başlıca neden eserin genel mantığının çok acayip bir karışımda olmasındandır. Bu eserin içeriği biraz açık realizm ile peri masalı karışımındadır ve oyunda zaman zaman bu iki değişik görüş arasında akla hayale uymayan şekilde değişim yapılmaktadır. Örneğin eserin son sahnesinde Bertram adlı karakter birdenbire Helena adlı karaktere nefretten sevgiye geçmekte; bu ne seyirciye ne de aktörlere inandırıcı olmaktadır. Titus Andronicus; Shakespeare in ilk tragedya eseridir. Bu oyunun ilk yazılma tarihinin 1590'lı yılların başlarında olduğu tahmin edilmektedir. Oynanışı , basılışı ise 1623 dür. Oyunun kaynağının The History of Titus Andronicus (Titus Andronicus Öyküsü) adlı anonim bir düzyazı masal olduğu sanılmaktadır. Masal tarihsel olgularla ilgili olmakla birlikte çoğunlukla kurgusaldır, özellikle de Shakespeare, Titus un Roma idealleri ile İmparator Saturninus un çöküşmüşlüğü arasındaki karşıtlığı vurgulamaktadır. Seneca nın Tyhestes adlı

19 12 tragedyası, bu oyun için bir başka önemli kaynaktır. Lavinia nın dilinin kesilmesi ise, Ovidius un Değişimler inden gelmektedir. Troilus ve Cressida; Shakespeare'in tarihsel oyunlarından biridir yılında yazıldığı varsayılmaktadır. Bu oyunun aşk örgüsü, Chaucer in Troilus and Criseyde adlı anlatısal şiirinden, savaş örgüsü ise daha başka kaynaklardan gelmektedir. Venedik Taciri; Shakespeare'in tanınmış oyunlarından birisidir. Yazılışı , basılışı 1600 dür. Oyun, bir komedi olmakla birlikte ciddi bölümler de içerir. Bazı edebiyat tarihçilerine göre Venedik Taciri Shakespeare'in tragedyaya en çok yaklaşan oyunudur. Shakespeare oyunu kurarken, folklorda uzun bir geleneği olan Et koparma ve Sandık seçme öykülerini bir araya getirmiştir. Veronalı İki Centilmen; Shakespeare in komedyalarından biridir. Yazılışı , basılışı 1623 tür. Burada, Julia öyküsünün ana kaynağı Jorge de Montemayor un Diana Enamorada (1559) adlı romansıdır. Shakespeare'in oyunları arasında en ufak sayıda oyuncu kapsayanı olup oyunları arasında ilk defa bir kadın kahramanın bir erkek çocuk elbisesi ile sahneye çıktığı oyundur. Oyundaki ana temalar arkadaşlık, aşk ve sadakatsizliktir. Arkadaşlık ve aşk ilişkileri arasındaki çekişme, yani yakın iki erkek arkadaş arasında bulunan arkadaşlık bağlarının onların sevdikleri kadınlara olan aşk bağlarından daha önemli olup olmayacağı işlenmiştir. Windsor un Şen Kadınları; komedi tarzında bir oyundur. Bu oyun ilk defa 1602 de basılmıştır; ancak yazılışın 1597 den önce olduğu zannedilmektedir. Baş kahraman, Shakespeare'in IV.Henry oyunlarında bulunan, şişman şövalye Sir John Falstaff dır. Bu oyun Shakespeare'in kendi yaşama çağı ve yeri olan I. Elizabeth Çağı nın İngiltere orta sınıfının hayat sorunları ile ilgili olan tek oyunudur. Oyunun herhangi başlıca bir kaynağı olmadığı, çeşitli etkilenmeler taşıdığı belirtilmektedir. Bu oyunun birkaç opera adaptasyonu yapılmıştır. Yanlışlıklar Komedisi; Shakespeare in bir komedyasıdır. Oynanışı 1594, yazılışı tür. Bu oyun Shakespeare in oyun yazarlığı kariyerinin başlangıcında hazırlandığı oyunlardan birisidir ve Shakespeare in oyunları arasında en kısa sürenidir. Yazarın komedileri içinde en çok bir fars karakterli olanıdır ve içinde soytarılık ve hüviyet karışıklıkları ve söz oyunları çok yer almaktadır. Yanlışlıklar Komedisi Shakespeare'in klasik tiyatronun üç birlik prensibine (zaman,

20 13 mekân ve aksiyon birlikleri) uyduğu nadir iki oyunundan birisidir (bu prensiplere uyan diğer oyunu Fırtına). Oyunun ana olayı, Plautus un İkizler adlı komedyasından alınmıştır. Shakespeare, ayrıca konuya ikiz köle olayını da ekleyerek, olaylar dizisinin çok daha karmaşık olasılıklar içinde geçmesini sağlamıştır. Yeter Ki Sonu İyi Bitsin; oynanışı 1596, yazılışı 1593 olan, Shakespeare in bir komedyasıdır. Bu eser 1623 de Shakespeare eserlerinin tümünü kapsayan Birinci Folyo içinde yayınlanmıştır. Önceleri bu oyun komedi olarak sınıflandırılırken günümüzde bu sınıflama değiştirilmiş ve kolayca komedi veya trajedi olarak sınıflandırma yapılamadığı için bu eserin 'problem oyun' olarak sınıflanması kabul edilmiştir. Oyunun ana kaynağı Giovanni Boccaccio nun Decameron adlı eserindeki Narbonelu Giletta öyküsüdür.

21 14 2. GIUSEPPE VERDI ( ) 19. yüzyıl İtalyan Operası ekolünden gelen en ünlü İtalyan bestecidir ve tüm dünyada eserleri en çok sahnelenen opera bestecilerinden birisidir. Roncole ilçesinde küçük bir otel işleten Carlo Verdi ile bir köylü kızı olan Marianni nin ilk çocukları olan Giuseppe, 1813 yılında Parma'da dünyaya gelmiştir. Sadece İtalyan opera geleneklerine meydan okumakla kalmayan, aynı zamanda tüm opera sanatını temelinden sarsarak yeni esaslar üzerine oturmasını sağlayan Richard Wagner de o yıl doğmuştur. Roncole deki kilisede vaftiz edilen Verdi, köyün bağlı olduğu Busseto nüfus kütüğüne Joseph Fortunin François adı ile ve bir Fransız vatandaşı olarak kaydedilmiştir. Roncole nin fakir halkı içerisinde Verdi ler biraz daha iyi durumda, orta halli sayılabilecek bir ailedirler. Evleri, bugün milli bir müze olarak hâlâ ayakta durmaktadır (Şatır, 1999: 7). Anne ve babası müzikle uğraşmadığı gibi ataları arasında da müzikle ilgilenen yoktur. Ancak Verdi nin inanılmayacak kadar müziğe düşkün olması herkesi şaşırtmıştır. Verdi, tüm köy halkı gibi anne ve babası da cahil kimseler olduğu için aile içinde fazla bir şey öğrenememiş ve kilise okulunun verebildiği basit bir eğitimle yetinmek zorunda kalmıştır. Roncole nin kilise orgcusundan ilk müzik derslerini almıştır ve köyün bağlı olduğu Busseto kasabasında orkestra üyelerinin desteği ile genel müzik eğitiminin ilk adımlarını atmıştır. On yaşında kilisede pazar günleri org çalmakta olan Verdi ye, kasabanın Filarmoni Derneği nin başkanı olan Antonio Barezzi, Latince ve müzik dersleri verilmesini sağlamıştır. Yine kent halkı ve Barezzi, Verdi nin okul giderlerini karşılayarak Milano Konservatuarı na göndermişlerdir. Ama genç müzikçi giriş sınavını kazanamadığı için, oradaki öğretmenler onu özel ders almaya yöneltmişlerdir. Scala Orkestrası nın şefi Lavigna dan özel dersler alarak opera müziğini tanımış ve Milano daki sanat ortamında yetişmiştir. Milano da orkestra şefi Lavigna, Haydn ın Yaradılış oratoryosunun çalışmalarını Verdi ye vermiş ve böylece genç bestecinin sanat hayatında yeni bir devre başlamıştır. Verdi, 1838 de Barezzi ailesinin küçük kızı, piyano arkadaşı Margherita ile evlenmiştir da ilk operası Oberto yu tamamlamıştır. Bu opera fazla başarı kazanmamış ama Filarmoni Derneği, Verdi ye iki opera siparişinde daha

22 15 bulunmuştur. Verdi bu operaları bestelemeye başladığı sıralarda maddi sıkıntılar yaşamış, sağlığı bozulmuş, oğlunu ve kızını kaybetmiştir. Çocuklarının ölümüne dayanamayan karısı da beyin kanamasından ölmüştür. Verdi, Pers İmparatoru Nabucco nun librettosunu halk üslubuyla hareketli bir melodi ile bestelemiş, bu opera da büyük bir başarı kazanmıştır ve ünü İtalya sınırlarının dışına kadar yayılmıştır den sonra bestecilik yaşamında yeni bir dönem başlamıştır. Halkın en çok sevdiği Rigoletto, La Traviata, İl Trovatore adlı üç önemli operasıyla olgunluk devresine girmiştir. Opera şarkıcısı soprano Giuseppina ile evlenmiş ve sonra Maskeli Balo, Talihin Kudreti ve Don Carlos gibi başarılı operalar bestelemiştir de Mısır Hidivi İsmail Paşa nın isteği üzerine Aida operasını bestelemiş ve büyük başarı kazanmıştır. Besteci 77 yaşında son operası Falstaff ı yazmış, bu son operasında müziği sahnelere ayırma yöntemini getirmiştir. Verdi, hem İtalya da hem de yabancı ülkelerde hükümetler tarafından takdir edilmiş ve kendisine Parma da ulusal meclis üyeliği, İtalya Parlamento sunda milletvekili ve senato üyeliği, güzel sanatlar akademisi muhabir ve üyeliği, Fransa nın Legion D honneur ve Grand Officier nişanları, Rusya nın ilk kez bir sanatçıya verdiği Stanislav nişanı ile onurlandırılmıştır. Tutkulu bir vatansever olarak sanatın siyasi gücünü kanıtlayan operaları ve korolarındaki coşkulu albeni Verdi yi seçkinleştirmektedir. Ünlü sanatçı Verdi 88 yaşındayken 27 Ocak 1901 tarihinde Milano da hayatını kaybetmiştir. Cenazesi, Esirler Korosu nun müziği eşliğinde devlet töreni ile kaldırılmış ve o gün ulusal yas ilan edilmiştir ( Giuseppe Verdi nin Operaları Dünya müzik literatüründe G. Verdi opera türünde büyük başarılara ulaşmıştır (Neimetzade, 2002: 21). G.Verdi, Rossini ile başlayıp Puccini ile son bulan 19. yy İtalyan opera bestecileri yelpazesi içinde en önemli isimdir. İlk dönem çalışmalarında bir önceki kuşağın izinde, Bellini ve Donizetti nin isimlerini kullanmıştır. Yapıtlarındaki en önemli etkinlik, vokal çizgidir. Arya ve reçitatiflerde

23 16 yalın bir çalgı eşliği kullanması, operanın akışı içinde bir parçadan diğerine geçişteki doğal akıcılığı ve sahnelerin birkaç geleneksel kalıptan oluşması ilk Verdi operalarının teknik özelliklerindendir. Aryalar, belirli ve temel bir şancı için yazılmıştır. G. Verdi bu geleneksel kurallara, kendine özgü yeteneği olan kulakta kalan melodiler ve özel bir çoşku yu da eklemiştir. Operalarında tenor ve soprano anlatıcı roldedir. Karşılarında bir romantik düşman vardır; II trovatore de olduğu gibi bir bariton ya da La Travi-ata daki gibi bir baba. Bu bariton rolleri, Verdi operalarının özelliği olmuştur. Operalarının bir diğer ortak yönü de son sahnede temel karakterlerden en az birisinin ölmesidir ( 2011: 1). Aida, Otello ve Falstaff gibi yapıtlarında üstün bir opera tekniği ve ustalıklı bir orkestra eşliği kullanmıştır. G. Verdi, olgunluk döneminde geleneksel yapıyı daha esnekleştirmeye ve müzik eşliğini daha anlatımcı kılmaya çalışmıştır. Yine de melodisinin gücünden, melodik çizgisinin görkeminden hiçbir zaman ödün vermemiştir. Hatta bu melodik çizgiler zaman zaman, bayağılaşmaya elverişli olduğu gerekçesiyle kınanmıştır lardan sonra Verdi, daha iyi değerlendirilmeye başlanmış ve operaları daha çok oynanmıştır. Plağa kaydı yapılmamış hemen hiçbir operası kalmamış gibidir. Verdi için doğa çok değerlidir, doğa konu olarak kullanılabilir ama ona tapmaya gerek yoktur. Doğaya karşı, tamamen duygusallıktan arınmış bir yaklaşımı vardır. Besteci, aynı zamanda çok iyi bir çiftçi olduğundan dolayı doğayı yakından tanımaktadır. Verdi bütün kalbiye her ülkenin kendi kültüründen fışkıran yerel müziği işlemesi ne inanmış bir sanatçıdır.

24 17 Tablo 1: Giuseppe Verdi nin Operaları İsim Libretto Perde sayısı Dil Prömiyer tiyatro ve şehir Prömiyer tarihi Notlar 1 Oberto Antonio Piazza 2 La Scala, Milano 17 Kasım, Un giorno di regno Felice Romani 2 La Scala, Milano 5 Eylül, Nabucco Temistocle Solera 4 La Scala, Milano 9 Mart, I Lombardi alla prima crociata Temistocle Solera 4 La Scala, Milano 11 Şubat, Ernani Francesco Maria Piave 4 Fenice Tiyatrosu, Venedik 9 Mart, I due Foscari Francesco Maria Piave 3 Teatro Argentina, Roma 3 Kasım, Giovanna d'arco Temistocle Solera 3 La Scala, Milano 15 Şubat, Alzira Salvadore Cammarano 2 San Carlo Tiyatrosu, Napoli 12 Ağustos 12, 1845

25 18 9 Attila Temistocle Solera 3 Fenice Tiyatrosu, Venedik 17 Mart, Macbeth Francesco Maria Piave 4 Teatro della Pergola, Floransa 14 Mart, I mesnadieri Andrea Maffei 4 Her Majesty's Theatre, Londra 22 Temmuz, Jérusalem Alphonse Royer, Gustave Vaëz 4 Fransızca Paris Operası, Salle Le Peletier 26 Kasım, 1847 I Lombardi alla prima crociata'nın Fransızca versiyonu. Mekân Fransa'ya ve karakterler Fransız isimlerine değiştirilmiş. 13 Il corsaro Francesco Maria Piave 3 Teatro Grande, Trieste 25 Ekim La battaglia di Legnano Salvadore Cammarano 4 Teatro Argentina, Roma 27 Ocak, Luisa Miller Salvatore Cammarano 3 San Carlo Tiyatrosu, Napoli 8 Aralık, 1849

26 19 16 Stiffelio Francesco Maria Piave 3 Teatro Grande, Trieste 16 Kasım, Rigoletto Francesco Maria Piave 3 Fenice Tiyatrosu, Venedik 11 Mart, Il trovatore Leone Emanuele Bardare, Salvatore Cammarano 4 Teatro Apollo, Roma 19 Ocak, La traviata Francesco Maria Piave 3 Fenice Tiyatrosu, Venedik 6 Mart, Les vêpres siciliennes Charles Duveyrier, Eugène Scribe 5 Fransızca Paris Operası, Salle Le Peletier 13 Haziran, Les vêpres siciliennes Giov anna de Guzman Eugenio Caimi 5 Teatro Regio, Parma 26 Aralık, 1855 Les vêpres siciliennes eserinin versiyonu. Italya 1860 da birleşmesine kadar değişik isimleri bulunmaktaydı. örneğin Batilda di Turenne, Ocak 1858 de Napoli'de Verdi

27 20 tarafından izlenmiştir. Sonra Italyanca ismi olan I vespri Siciliani ile anılmıştır. 22 Le trouvère Leone Emanuele Bardare, Salvatore Cammarano 4 Fransızca Paris Operası, Salle Le Peletier 1857 Il trovatore'nin Paris için revize verziyonu. Bale ekli. 23 Simon Boccanegra Francesco Maria Piave 3 Fenice Tiyatrosu, Venedik 12 Mart, Aroldo Francesco Maria Piave 4 Teatro Nuovo, Rimini 16 Ağustos, 1857 Stiffelio eserinin revizyonu. Mekân ve zaman Anglo- Sakson İngiltere'si ve karakter isimleri bu mekâna uygun değiştirilmiş. 25 Un ballo in maschera Antonio Somma 3 Teatro Apollo, Roma 17 Şubat, de Napoli'den sipariş üzerine III. Gustav adıyla başlanan; sonra 1858 de adı Un vendetta in domino olan

28 21 ve en son olarak 1859 da Amerika'nın İngiliz kolonisi olma zamanında karakterleri Amerikan olan Un ballo in maschera adlı versiyon. 26 La forza del destino Francesco Maria Piave 4 Bolshoi Kamenny Tiyatrosu, Sankt Petersburg, 10 Kasım, Macbeth Francesco Maria Piave 4 Théâtre Lyrique, Paris 21 Nisan, 1865 Revize versiyon. Metin değişiklikleri, Lady Macbeth için yeni Vieni! t'affretta! aryası. Macbeth'in finale aryasının kaldırılması ve ölümünün sahne dışına nakli. 28 Don Carlos Camille du Locle, Joseph Méry 5 Fransızca Paris Operası, Salle Le Peletier 11 Mart, 1867

29 22 29 La forza del destino Francesco Maria Piave 4 La Scala, Milano 27 Şubat, 1869 Revize versiyon. Antonio Ghislanzoni metin ekleri. 30 Aida Antonio Ghislanzoni 4 Hidiv Opera Evi, Kahire 24 Aralık, Don Carlo Camille du Locle, Joseph Méry 5 San Carlo Tiyatrosu, Napoli 1872 Don Carlos'un birinci revizyonu. 'ya çeviri, Achille de Lauzières. Antonio Ghislanzoni metin ekleri. 32 Simon Boccanegra Francesco Maria Piave 4 La Scala, Milano 24 Mart, 1881 Metin değiştirilmesi ile revize edilmiş ve genişletilmiş versiyon. Arrigo Boito. 1. Perde Konsey Toplantı Salonu'nundak i finale bölümüne yeni ek. 33 "La forza del destino" veya "La force du destin" Francesco Maria Piave 4 Fransızca Antwerp 14 Mart, 1881 La forza del destino'nun revize versiyonu. Fransızca'ya

30 23 çeviri:charles Nuitter ve Camille du Locle. 34 Don Carlo Camille du Locle, Joseph Méry 4 Fransızca La Scala, Milano 10 Ocak, 1884 Don Carlos'un ikinci revizyonu. Camille du Locle ve Charles Nuitter. 1. ve balenin çıkarılması. 35 Don Carlo Camille du Locle, Joseph Méry 5 Teatro Municipale di Reggio, Modena 29 Aralık, 1886 Don Carlos'un üçüncü revizyonu. Angelo Zanardini. 1. ye Fontainebleau sahnesi eki. 36 Otello Arrigo Boito 4 La Scala, Milano 5 Şubat, Falstaff Arrigo Boito 3 La Scala, Milano 9 Şubat, 1893 ( 2010: 1)

31 24 3. W.SHAKESPEARE ve G.VERDİ NİN OTHELLO ADLI ESERLERİNİN METİNSEL YÖNDEN KARŞILAŞTIRILMASI İngilizlerin en ünlü tiyatro yazarı William Shakespeare in yazmış olduğu Othello, ilk kez 1 Kasım 1604 gecesi sarayda oynanmıştır. Büyük bir olasılıkla da aynı yıl içinde yazılmıştır lü yıllarda yazılmış olmasına rağmen, günümüz toplumunda hala yankısı devam eden bir eserdir (Dirden, 2006: 6). Oyun, kaynağını Giovanni Battista Giraldi Cinthio'nun, 100 masalın bir araya gelmesinden oluşan Boccacio'nun Decameron tarzındaki bir eseri olan Gli Hecatommithi'daki (1565) "Un Capitano Moro" masalından alır. Cinthio'nun masalı yaklaşık 1508 yılında Venedik'te meydana gelen yaşanmış bir olaya dayanılarak yazılmış olabilir. Bu masal aynı zamanda daha önce Binbir Gece Masalları ndaki Üç elma hikâyesinde betimlenen bir olaya da benzemektedir. Shakespeare gerekli değişiklikleri yaptıktan sonra, aslında çok önemsenmeyen bir İtalyan öyküsünü bir başyapıta dönüştürmüştür. Othello, Hamlet ten hemen sonra yazılmış bir tragedyadır. Biçim, tavır, koşuk sanatı açısından ve bir de düşünceler ve anlatım tarzı yönünden Othello, Hamlet in bir yankısı gibidir. Ancak, gerek atmosfer, gerek baş oyun kişisi ve gerekse üslup açısından birbirinden çok farklıdırlar (Shakespeare, 1996: 7). Othello nun konusu, yıllarca Venedik devletinin hizmetinde savaşmış, türlü kahramanlıklar göstermiş Mağripli zenci bir komutan ile Venedikli beyaz bir kızın engel tanımayan aşkları, karısını delicesine seven bu komutanın emrindeki bir subayın kara çalması yüzünden karısından soğuması, karısına hediye ettiği ve namus simgesi olarak gördüğü küçük bir mendili başka bir erkeğin elinde görünce aldatıldığı kuşkusuna kapılıp çok sevdiği karısını boğarak vahşice öldürmesidir. Venedik te olup bitenleri anlatan birinci den sonra, oyunun tümü Kıbrıs ta geçer. Osmanlı donanmasının Kıbrıs a yaklaştığı haberi alınınca, Venedikli bir senatörün dediği gibi, Türkler için Kıbrıs ın önemi bilindiğinden, Desdemona ile yeni evlenen Othello, adayı savunmak üzere hemen oraya gönderilir. Ne var ki, Shakespeare in amacı, 1570 te İkinci Selim in Kıbrıs ı Venediklilerin elinden almasıyla sonuçlanan tarihsel olayı anlatmak değil, Othello nun böylesi önemli bir göreve atanacak kadar büyük bir komutan olduğunu belirtmektir. Onun için, korkunç

32 25 bir fırtınada Osmanlı gemilerinin battığını bildirdikten sonra, Kıbrıs durumuna bir daha değinmez. Othello trajedisinin en güçlü teması 'kıskançlık'tır. Orta yaşlı, iri yarı, zenci bir komutan olan Othello, genç ve güzel karısı Desdemona yı, emrindeki yakışıklı bir subaydan kıskanır. Othello aslında hiç de kıskanç biri değildir. Aksine, son derece soğukkanlı, öfkesini kontrol edebilen, sakin bir adamdır. Çavuş Iago nun kara çalmalarıyla bu sakin adam, yavaş yavaş bir canavara dönüşür. Othello kıskanç doğmamış, kıskanç edilmiştir. Eğer akıllara sığmayacak kadar kötü ve kötü olduğu kadar da zeki bir hain olan Iago nun eline düşmese, kıskançlığın ne olduğunu bilmeyecektir Othello. Ama Iago nun Othello yu mahvetmeye kararlı olduğu, oyunun daha ilk sahnesinden anlaşılır ve Iago bu kararı uygulamaya koyunca, Othello onun elinde istediği gibi oynattığı bir kukla olur (Urgan, 1984: 206). Ömrü savaşlarda geçmiş, ölümcül tehlikeler atlatmış cesur ve güçlü komutan, karısı hakkında kulağına fısıldanan bir iki yalan sözle bir anda perişan olur. İçine kuşku ve kıskançlık ateşi girdikten sonra Othello, çok acı çeker. Çektiği acının şiddetli olması, karısına duyduğu sevginin büyüklüğünü göstermektedir. Sevdiği kadını başka bir erkeğin koynunda hayal etmek, Othello yu çileden çıkarır, bu acıya dayanamaz. Önceleri karısına bir melek gibi yumuşak ve nazik davranırken, kıskançlık duygusu içine girdikten sonra her geçen gün insanlıktan uzaklaşır, vahşileşir. Othello nun gönlünde sevgi ile kıskançlık duyguları sürekli olarak savaşır. Bu savaşın galibi kıskançlık olur. Othello çok sevdiği karısını boğarak öldürür. Karısını boğmadan önce, boğarken ve boğduktan sonra da sevmektedir ama içindeki kıskançlık duygusuna yenik düşmüştür. Shakespeare bu oyununda Othello nun kişiliğinde kıskançlık duygusunun aşk ve sevgiden daha güçlü bir duygu olduğunu, basite alınmaması gerektiğini vurgulamaya çalışmıştır. Kıskançlık öyle pis bir hastalıktır ki, en güçlü aşkları bile bir anda ezip geçebilir. Othello, her ne kadar karısını çok seven bir koca ve güçlü, tecrübeli bir komutan olsa da, onun kurnazlık ve hainlikte şeytana bile pabucunu ters giydirecek biri olan Iago karşısında hiç şansı yoktur. Othello saflığı, dürüstlüğü, iyiliği temsil eder; Iago ise yalanı, ikiyüzlülüğü, hainliği, kötülüğü vurgular. Iago, doğuştan kötü bir insan hatta insandan çok bir şeytandır. Yaptığı kötülüklerden, insanlara zarar

33 26 vermekten, onların acı çekmelerinden beslenir, keyif alır. Çok zeki ve kurnaz biridir. Konu, karşısındaki insana zarar vermek, acı çektirmek olduğunda en küçük bir fırsatı bile kaçırmaz. Othello nun biraz yaşlı ve zenci olması, yaveri Cassio nun ise genç, yakışıklı ve beyaz olması Iago nun işini kolaylaştırır. Çavuş Iago nun komutanı Othello ya olan düşmanlığının sebebi, karısı Emilia ile Othello nun birlikte olduğu söylentisidir. Nasıl nefret ediyorsam cehennem azabından/ O kadar nefret ediyorum ondan Nefret ediyorum Mağripli den/ Yatağıma benim yerime onun girdiği herkesin dilinde/ Yalan mı doğru mu bilemem/ Ama doğruymuş gibi davranacağım ben/ Bana güveniyor ya yeter/ Tasarladıklarımı başarıyla yürüteceğim böylece (Shakespeare, 1996:12). Bu söylentinin aslı olup olmadığını bilmez, fakat aslı varmış gibi intikamını almak ister. Iago nun komutanına olan düşmanlığının diğer bir sebebi de kendisine verilmesinin daha uygun olduğunu düşündüğü yaverlik görevinin Cassio ya verilmesidir. Iago bu iki gerekçeyle intikam yolculuğuna çıkar. Önce yalandan bir kargaşa çıkartarak Cassio yu yaverlikten attırır. Cassio yu, bağışlanması için Desdemona nın yanına gönderir. Bu arada Iago, Othello nun kulağına kuşku zehrini akıtır. Othello, karısını sık sık Cassio yla görür. Kendisine kurulan tuzağın hiç mi hiç farkında olmayan Desdemona, saf bir şekilde Cassio yu bağışlaması için sürekli olarak kocasına yalvarır. Bu durum Othello yu iyice çileden çıkarır. Othello, Iago dan karısının ihanetini gösteren elle tutulur kanıtlar ister. Iago yalanlarını sıralar. Bir gece Cassio nun yanında kaldığını, Cassio nun rüyasında Desdemona yı sayıkladığını, Othello nun karısına hediye ettiği çilek işlemeli mendili Cassio nun elinde gördüğünü, o mendille sakalını sildiğini söyler. Gerçekte bu mendili çalması için Iago, karısı Emilia ya belki yüz kez yalvarmış, bir gün Desdemona bu mendili farkında olmadan düşürmüş, Emilia da kocasını mutlu etmek için bu mendili alıp Iago ya getirmiştir. Iago, bu mendili çok etkili bir silah olarak kullanır. Mendil, sevgiliye verilen küçük bir hediyedir. Pek değerli bir şey değildir. Fakat yüreği kuşku ve kıskançlık ateşiyle yanan bir insan için bu küçük mendilin taşıdığı önem tabi ki sanılandan büyüktür. Sinyor Brabantio nun sözleri de Othello nun karısı hakkındaki kuşkularını güçlendirir. Aklın varsa gözünü dört aç Mağripli/ Babasını aldattı o, seni de aldatabilir (Sakça, 2009: 12). Othello nun karısından kuşku duymasına yol açan diğer bir sebep de Iago nun şeytanca sözleridir. Othello nun ömrü savaşlarda geçmiştir. Venedikli

34 27 kadınların nasıl yaşadıklarını, nelerden hoşlandıklarını hiç bilmez. Ayrıca zenci olmasının verdiği eziklik duygusunu unutmamak gerekir. Kendi ülkesinden, kendi huyundan, kendi seviyesinden/ Birçok evlenme teklifini geri çevirdi/ Oysa doğada her şey dengi denginedir / Böyle davranan kadınlarda cinsel istekler/ Sapıkça anormallikler, doğaya aykırı düşüncelerden gelir/ Ama bağışlayın beni bu sözlerim,/ Özellikle karınız için söylenmiş değil/ Olur ya, bir gün eskiye döner de/ Kendi soyundan erkekleri canı çeker belki/ Sizi, kendi ülkesinin erkekleriyle / Karşılaştırır diye kaygılıyım hani (Sakça, 2009: 14). Othello da 'aşk' teması da önemlidir. Mağripli zenci bir komutan olan Othello ile Venedikli bir soylunun kızı olan Desdemona arasında yaşanan, ihanet kuşkusu yüzünden cinayet ve intiharla sonuçlanan, hüzünlü, trajik bir aşk anlatılmaktadır. Desdemona, Venedik in soylularından Sinyor Brabantio nun kızıdır ve melek kadar saf ve iyi kalplidir. Brabantio, Mağripli zenci komutan Othello yu sık sık evine çağırır ve ondan katıldığı savaşları, başından geçen tehlikeli olayları anlatmasını ister. Genç bir kız olan Desdemona da büyük bir heyecanla dinler Othello yu, başından geçenler yüzünden ona acır. Othello, genç kızın hayallerinin kahramanı oluverir. Desdemona, maceralarını dinlediği, başına gelenlerden dolayı acıdığı bu komutana gönlünü kaptırır. Bir gece Desdemona gizlice evden kaçar, Othello ile evlenir. Desdemona yı Venedik in soylularından, zenginlerinden pek çok kişi istemiş, fakat o hiçbiriyle evlenmeyi kabul etmemiştir. Yüreğinin sesini dinlemiş, her türlü zorluğu göze almış, kendi soyundan olmayan, kendinden yaşlı, zenci bir komutanla evlenmiştir. Âşığın gözü karadır. Tek bir arzusu vardır: Sevdiğine kavuşmak. Desdemona da öyle yapar, ne toplumun baskısına ne de babasının karşı çıkmasına boyun eğer. Kalbinin sesini dinler, sevgisine güvenir. Senato salonunda babasını sevip saydığını ancak, bundan böyle kocasını daha üstün tutacağını söyler. Othello, Düka tarafından Osmanlı saldırısına karşı Kıbrıs ı korumakla görevlendirilir. Desdemona bu ayrılığı göze alamaz, kocasının yanında Kıbrıs a gitmek için Düka dan izin ister. Aslında Kıbrıs a gitmek demek, Venedik teki rahat yaşantıyı geride bırakmak, savaşa gitmek, ölüme koşmak, kısaca canından vazgeçmek demektir. Desdemona için sevdiğinden ayrı rahat ve huzur içinde yaşamaktansa, sevdiği insanın yanı başında can vermek daha üstündür.

35 28 Shakespeare bu oyununda 'ırkçılık' teması üzerinde de önemle durmuş, dört asır önce Venedik toplumunda zenci insanların sırf renklerinden dolayı aşağılanmasını eleştirel bir yaklaşımla yansıtmıştır. Venedikli bir soylu olan Sinyor Brabantio, kızıyla evleninceye kadar yiğit komutan Othello yu çok sever, ona saygı gösterir. Ancak iş kızını vermeye gelince, sevginin yerini nefretle karışık bir aşağılama duygusu alır. Komutan Othello nun tek suçu zenci olmasıdır. Othello, kendisini Venedik halkına adamış, yıllarca Venedik devleti için savaşmış, canını hiçe saymış, kahraman bir komutan olmasına rağmen Brabantio dan çok ağır, çok aşağılayıcı, kin ve nefret dolu laflar duyar. Bir zenci olduğu için beyaz bir kadınla evlenmeye hakkı yoktur. Bu durum, Othello nun çok ağırına gider. Oyunun en kötü kişisi olan Iago, Othello nun zenciliğini kötü yönde kullanır. Desdemona gibi beyaz, genç ve güzel bir kızın kendi soyundan bir erkekle değil de zenci biriyle evlenmesinin insan doğasına aykırı olduğunu, bir süre sonra kendi ırkından beyaz bir erkeği canının çekeceğini söyleyerek Othello yu huzursuz eder. Venedik in en soylu ailelerinden Senatör Brabantio nun güzeller güzeli, melek huylu, gencecik kızı Desdemona ile Othello yu birbirine bağlayan sevdanın bir felaketle sonuçlanmasının tek nedeni, Othello nun, Iago nun kara çalmalarına inanacak kadar saf olması değildir. Gizlice kıyılan nikâh açığa çıkınca, çevredekilerin gösterdikleri tepki, Othello yu sarsar, yaralar. Oysaki devlet tehlikeye düşünce, Kıbrıs a Venedikli bir komutan değil, Othello gönderilir. Oyunda üzerinde durulan diğer bir tema ise 'aşırı güven duygusunun zararları'dır. Othello, çavuşu Iago ya aşırı derecede güvenip, onun namuslu ve dürüst bir insan olduğuna inanmıştır. Iago nun yalan söyleyeceği, Othello nun aklının ucundan geçmediği için söylediklerinin doğru olup olmadığını araştırmamıştır. Othello, Iago ya duyduğu aşırı güvenin bedelini, çok sevdiği karısını boğarak öldürüp sonra da intihar ederek çok ağır bir şekilde öder. Othello oyununun diğer bir önemli teması 'insanoğlunun kaderi (alın yazısı) karşısındaki acizliği'dir. Othello gibi güçlü bir komutan, kıskançlık duygusu karşısında çaresiz kalıp, yenik düşmüştür. Othello nun, Desdemona yı deliler gibi sevmesine rağmen, kader onunla tıpkı bir oyuncak gibi oynamıştır. Bu oyunda, 'intikam', 'kötülük', 'ikiyüzlülük' temaları da dikkat çekmektedir. İntikam teması oyunun başından sonuna kadar hissedilir. Iago, insanlara zarar