TÜRK HAVA KURUMU UÇAK TASARIMLARI

Transkript

1 MAKALE TÜRK HAVA KURUMU UÇAK TASARIMLARI Mert Sülümbaz Türk Hava Kurumu Üniversitesi, Hava Ulaştırma Fakültesi, Pilotaj Bölümü, Ankara Kürşad Melih Güleren * Yrd. Doç. Dr., Türk Hava Kurumu Üniversitesi, Havacılık ve Uzay Bilimleri Fakültesi, Uçak Mühendisliği Bölümü, Ankara kmguleren@thk.edu.tr ÖZET Bu çalışmada Türkiye Cumhuriyeti nin en köklü kuruluşlarından biri olan, 1925 yılında ulu önder Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK ün talimatıyla kurulmuş Türk Hava Kurumunun, kuruluşundan bugüne kadar gerçekleştirmiş olduğu tasarımlar ve bu tasarımların hem Türk Havacılığı nda hem de Dünya Havacılığı nda nasıl bir önem arz ettiği anlatılmıştır. Kuruluşundan hemen bir yıl sonra, 1926 yılında başlayan ve günümüze kadar gelen tasarım ve üretim süreci boyunca hangi uçakların ele alındığı ve Türk Hava Kurumu bünyesinde gerçekleştirilen yerli tasarımların nasıl büyük devlere ilham kaynağı olduğu bu çalışmada aktarılmıştır. Anahtar Kelimeler: Türk hava kurumu, uçak tasarımı, yerli üretim Aircraft Desings of Turkish Aeronautical Association ABSTRACT The aircraft designs of Turkish Aeronautical Association, which is one of the well-established organizations of Republic of Turkey-commenced in 1925 by the direction of the great leader Mustafa Kemal Atatürk-, are revealed in this study including the many important contributions that were made by the Association for the Turkish and World Aviation. The design and production of these aircraft that have been considered from the year 1926-only a year after its establishment-till today and how these national designs by the Turkish Aeronautical Association have been a source of inspiration are presented in this study. Keywords: Turkish aeronautical association, aircraft design, domestic production * İletişim yazarı Geliş tarihi : Kabul tarihi : Güleren, K. M., Sülümbaz, M Türk Hava Kurumu Uçak Tasarımları, Mühendis ve Makina, cilt 54, sayı 638, s Sayı: Mühendis ve Makina

2 Mert Sülümbaz, Kürşad Melih Güleren 1. GİRİŞ Türk Havacılık tarihi 1002 yılında Gazneliler zamanında İmam el Cevheri nin Nişabur-Horasan daki Büyük Cami den yaptığı atlayışla başlamıştır. Maalesef vücuduna bağladığı kanat satıhları kendisini taşıyamamış ve hızla yere çarparak şehit olmuştur [1]. Havacılık tarihi bu kadar eski olan Türkler, pek fazla bilinmese de önemli uçak tasarımlarına imza atmış, bunları üretmiş ve uçurmuştur. Tayyare ve Motor Anonim Şirketi ( ), Kayseri Tayyare Fabrikası ( ), Eskişehir Tayyare Fabrikası (1932), Nuri Demirağ Tayyare Fabrikası ( ) ve TUSAŞ Türk Havacılık ve Uzay Sanayi A.Ş. (1984-) önemli uçak imalatı kuruluşlarından bazılarıdır. Türk Hava Kurumu ise Etimesgut ta Tayyare Fabrikası adı altında 1938 ile 1950 yılları arasında önemli uçak tasarımlarına imza atmış, bunları üretmiş ve bazı Avrupa ülkelerine ihraç etmiştir. Bu makalede hem bu zaman diliminde hem de fabrikanın kapatılmasıyla başlayıp günümüze kadar devam eden süreçte Türk Hava Kurumunun gerek yabancı ortaklarla oluşturduğu gerekse kendisine ait tasarımları anlatılmaktadır. 2. TÜRK HAVA KURUMU Türk Hava Kurumu, Cumhuriyet in ilanından sadece 16 ay sonra, 16 Şubat 1925 te Mustafa Kemal Atatürk ün emirleriyle Türk Tayyare Cemiyeti adıyla kurulmuştur. Kuruluş amacı, Türkiye de havacılık sanayisini kurmak, Havacılığın askeri, ekonomik, sosyal ve siyasal önemini anlatmak, Askeri, sivil, sportif ve turistik havacılığın gelişmesini sağlamak, Havacılık faaliyetleri için gerekli araç ve gereçleri hazırlamak, Personel yetiştirmek ve uçan bir Türk Gençliği yaratmak olarak belirlenmiştir [2]. Bütün bu amaçlara hizmet etmek adına 15 Ağustos 1925 yılında Alman Junkers Anonim Şirketi ortaklığında TOMTAŞ (Tayyare, Otomobil, Motor Türk Anonim Şirketi) kurulmuştur ve TL olan sermayesi Türk Tayyare Cemiyeti tarafından ödenerek gereken altyapı ve personel desteği satın alınmıştır. TOMTAŞ tesislerinde görev alacak kalifiye personeli yetiştirmek adına 23 Nisan 1926 yılında Tayyare Makinist Mektebi kurulmuştur. Bunu, 6 Ekim 1926 tarihinde Kayseri de hizmete açılan TOMTAŞ Uçak ve Motor Fabrikası izlemiştir. Sektörün yoğunlaşan ihtiyaçlarını karşılamak adına 1928 yılında Eskişehir Uçak Fabrikası, Eskişehir Uçak Motoru Fabrikası ve Hava İkmal Merkezi kurulmuştur yılında kurulan Etimesgut Uçak Fabrikası, 1944 yılında kurulan Gazi Uçak Motoru Fabrikası, 1950 yılında açılan Ankara Rüzgâr Tüneli ve Ankara Akköprü Planör Atölyesi de dönem içerisinde Türk Hava Kurumu çatısı altında hizmete başlamıştır [3]. Şekil 1. Türk Hava Kurumu Uçak Fabrikası [38] Aynı zaman dilimlerinde, Türk havacılığında önemli yerleri olan sivil girişimler de gözlenmiştir. Vecihi Hürkuş, Nuri Demirağ ve Selahaddin Alan tasarım ve prototip çalışmaları yapan çeşitli tesislerle birlikte, seri imalat yapan uçak fabrikaları ve havacılık okulları kurmuşlardır [3,4]. 3. TASARIM VE ÜRETİMLER Dönem içerisinde Türk Hava Kurumu projelerini, motorlu ve motorsuz uçaklar olarak iki ana başlık altında hayata geçirmiştir. THK 1, THK 3, THK 4, THK 6, THK 7, THK 8, THK 9, THK 13, THK 14 motorsuz olarak (planör), Breguet XIX B2, Miles Magister, THK 2, THK 5, THK 10, THK 11, THK 12, THK 15, THK 16 ise motorlu olarak tasarlanmıştır [5]. 3.1 Planör Tasarımları İkinci Dünya Savaşı yıllarında birçok ülke kendi nakliye planörlerini üretmiş, bu sayede paraşütle indirme yapmanın mümkün olmadığı durumlarda düşman hatlarının gerisine sessiz ve isabetli şekilde asker sevkiyatı yapabilmişti. Bu taktik avantajı değerlendirmek isteyen Türk Hava Kurumu, THK 1 adında, 16 piyade taşıma kapasiteli, alttan tek kanatlı, tamamen ahşap yapıda bir planör ürettir. Ancak THK 1 henüz proje aşamasındayken, hava nakliyatı C 47 gibi büyük nakliye uçaklarının egemenliğine girmiştir. Bu sebepten dolayı THK 1 projesi, ilk uçuşunu yapamadan iptal edilmiştir. Diğer yandan THK 1 in gövdesi, birkaç yıl sonra üretilip ihraç edilecek ilk Türk uçağına temel oluşturmuştur [6]. THK 3, Türk Hava Kurumunun yabancı lisans altında ürettiği planörlerdendir. Planörün orijinali DFS Habicht adıyla Mühendis ve Makina 55 Sayı: 638

3 Türk Hava Kurumu Uçak Tasarımları Şekil 2. THK-1 Planörü [6, 36] DeutscheForschungs - AnstaltfürSegelflug (Alman Planör Uçuşları Araştırma Enstitüsü) lisansıyla üretilmiştir. Türk Hava Kurumu tarafından 6 adet üretilen THK 3, tek kişilik olup, akrobatik amaçlar için kullanılmıştır [7]. Bu planörün Şekil 3 teki teknik çizimi görülmektedir. THK 4, Türk Hava Kurumunun lisanssız olarak ürettiği tasarımı U-s4 planöründen esinlenen bir uçaktır. U-s4, Rus Antonov 1 planörünün eğitim amaçlı üretilen ikinci neslidir. THK 4 ten 40 adet üretilerek eğitim amaçlı kullanılmıştır. Türk Hava Kurumu projelerinin Makine Kimya Endüstrisi Kurumuna devri esnasında MKEK 6 adını almıştır [8]. THK 6, Türk Hava Kurumu mühendisleri tarafından geliştirilmiş olan 6. nesil planör tasarımıdır. Projenin üretim aşamasından önce iptal edildiğinden günümüzde bir örneği bulunmamaktadır [9]. İlk uçuşunu 1931 yılında Franklin PS-2 den esinlenerek lisanssız olarak üretilen THK 7, Türk Hava Kurumu tarafından üretilen 7. nesil uçaktır yılından başlayarak 40 adet üretilen THK 7, tayyare römorkunun dışında, Şekil 5 te görüldüğü gibi özelleştirilmiş araçlarla da sürat kazandırmak suretiyle çekilebilir [9]. THK 8, Türk Hava Kurumu mühendisleri tarafından geliştirilmiş olan planör tasarımlarındandır. Proje Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumuna devredilmeyen çalışmalar arasındadır. Şekil 3. THK-3 Planörü [7, 36] Şekil 5. THK-7 Planörü [9, 36] Şekil 4. THK-4 Planörü [8, 36] Şekil 6. THK-9 Planörü [10, 36] Sayı: Mühendis ve Makina

4 Mert Sülümbaz, Kürşad Melih Güleren Şekil 7. THK-13 Planörü (sol üst) [36], HortenHo 229 (sağ üst) [14], Northrop YB-49 (sol alt) [12], NorthropGrumman B-2 (sağ alt) [11] Üretim aşamasından önce iptal edildiğinden günümüzde bir örneği bulunmamaktadır [9]. THK 9, Sovyetler Birliği yapımı Sheremetev Sh-5 planörünün İngilizce reverseengineering olarak adlandırılan lisanssız üretimidir. Projenin Makina ve Kimya Endüstrisi Kurumuna devrinden sonra THK-9, MKEK 7 olarak anılmıştır [10]. THK 13, 1948 yılında Yüksek Mühendis Yavuz KANSU tarafından, uçan kanat prensibinden yola çıkılarak tasarlanmıştır. Tasarımın önem taşıyan bir diğer noktasıysa, 2. Dünya Savaşı nın sona ermesiyle ülkelerine dönen Polonyalı Mühendislerin ardından Türk Mühendislerin vardıkları noktayı göstermekti. O tarihlerde rüzgâr tüneli henüz faaliyette olmadığı için THK 13 ün 1/10 ölçekli modeli, bir THK 5 uçağının üzerine koyularak gerekli testler yapılmıştır. Önce Test Pilotu Kadri Kavukçu, daha sonra Test Pilotu Cemal Uygun un kumandasında çeşitli test uçuşları yapılan planörün uçuşları bazı kırımların ardından askıya alınmıştır yılında Paris Havacılık Fuarı nda sergilenen ve yurt dışında çok büyük ilgi gören proje, kazadan sonra çeşitli gerekçelerle geliştirilmemiştir. Ancak soru işaretleri bu tarihten sonra başlamıştır. İlk uçuşu 1944 yılında gerçekleştirilen Alman yapımı HortenHo 229, 1947 yapımı Northrop YB-49, 1949 yapımı Northrop YB-35 ve 1989 yapımı Northrop Grumman B-2 Spirit ile karşılaştırıldığında, bu uçakların THK -13, ile aralarında birçok benzerlik bulunmaktadır. Teknik detaylar incelendiğinde ise THK 13, emsallerinden motorsuz olması sebebiyle ayrılır. THK 13 ün Alman HortenHo 229 ile aynı dönem içerisinde üretilmiş olması, savaş sonrası ülkelerine dönen yabancı mühendisler hakkında bazı iddiaların çıkmasına da sebep olmuştur. Amerikan Northrop yapımı uçan kanatlarının tasarımlarının HortenHo 229 ve THK 13 uçaklarıyla benzerliği dikkat çekicidir [11, 12, 13, 14, 15, 39]. Bu olgu yakın dönem içerisinde üretilen uçakların tasarımlarında birbirlerinden ne denli esinlenildiğinin bir göstergesidir. O tarihlerde dünyanın yeni yeni küreselleşmeye başladığı düşünüldüğünde ise tasarımdaki benzerlikler havacılık ve mühendislik alanındaki bilgilerin yayılma hızının birer simgesi niteliğindedir. THK 14, 1950 yılında yalnızca bir adet üretilen eğitim planörüdür. Diğer planörlerin aksine kokpit tasarımı tandem değil, pilotlar yan yana oturabilecek şekilde dizayn edilmiştir [9]. 3.2 Motorlu Uçak Tasarımları Bréguet XIX B2, hafif bombardıman ve keşif görevlerinde kullanılmak üzere Fransız SociétédesAteliersd Aviation Louis Bréguet firması tarafından üretilmiştir. Tasarımı MarcelVuillermet e ait olan uçağın ilk uçuşu Mart 1922 de olmuştur. Uçağın başlıca kullanıcısı Fransız Hava Kuvvetleridir. Bréguet XIX dünya genelinde 2700 adet üretilmiştir. Türk Hava Kurumu tarafından 1926 yılında 20 adet üretilmiş- Mühendis ve Makina 57 Sayı: 638

5 Türk Hava Kurumu Uçak Tasarımları Şekil 8. THK- Bréguet XIX B2 Uçağı [9, 16, 1] tir. Üretim işlemi sadece hazır olan parçaların birleştirilmesi şeklinde olmuştur. Yapısal açıdan ise, iki kişilik, çift kanatlı, çeşitli silahlar eklenebilen bir uçaktır. Gövde uzunluğu 9,61 m, kanat açıklığı 14,83 m, yerden yüksekliği ise 3,69 m dir. Kanat alanı 50 m 2, boş ağırlığı: 1387 kg, maksimum kalkış ağırlığı 2500 kg olan uçağın motoru Lorraine 12Ed piston, 336kW (450 hp). Azami sürati 214 km/sa, menzili 800 km, servis tavanı 7200 m olan Bréguet XIX B2 Türk Hava Kuvvetleri tarafından uzun yıllar kullanılmıştır [9, 16]. Miles Magister 14 (Maggie), İngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri ve Deniz Kuvvetlerinin kullanımı için üretilen, iki kişilik, alttan kanatlı bir eğitim uçağıdır. Miles Aircraft tarafından üretilen uçağın tasarımı ise G. H. Miles e aittir. İlk uçuşu 1937 yılında gerçekleşen Maggie 14 ten dünya genelinde 1303 tane vardır ve bunların 84 tanesi lisanslı olarak Türk Hava Kurumu tarafından üretilmiştir. Kanat açıklığı, 10,31 m, yüksekliği 2,77 m, kanat alanı: 16,3 m 2 olan uçağın boş ağırlığı 570 kg, maksimum kalkış ağırlığı ise 845 kg dır. 1 adet de Havilland- GipsyMajor I inverted inline piston, 130 hp (97 kw) motoruyla donatılan Miles Magister 14 ün azami sürat: 212 km/ sa, menzili 610 km ve servis tavanı: 5500 m dir. Uçak, Türk Hava Kuvvetleri tarafından uzun yıllar kullanılmıştır [9, 17]. THK 2, Türk Hava Kurumunun kendi adıyla ürettiği 2. nesil uçaktır. 2. Dünya Savaşı sırasında Avrupa dan kaçıp Şekil 10. THK-2 Motorlu Uçağı [18, 1] Türkiye ye sığınan ve Uçak Fabrikalarının kurulmasına öncülük eden mühendislerstanisławrogalski, JerzyTeisseyre ve LeszekDulęba tarafından tasarlanan THK 2, ilk uçuşunu 1944 yılında gerçekleştirmiştir. Geleneksel yapıdaki alttan kanatlı, eliptik kanat alanı olan uçak toplanabilir iniş takımlarına sahiptir. Tek pilota sertifiyeli uçak, bir adet de HavillandGipsyMajor ve 123 kw (165 hp) motora sahiptir. İlk ikisi prototip olmak üzere toplamda 6 adet üretilmiştir. Proje geliştirilmek üzere Makine Kimya Endüstrisi Kurumuna devredilmiş MKEK 2 adıyla çalışmalara başlanmıştır. Ancak yeni bir üretim gerçekleştirilmemiştir. THK 2, 1950 li yıllara kadar Türk Hava Kuvvetleri tarafından kullanılmıştır [18]. THK 5, hava ambulans ve hafif nakliye amaçlarıyla 1945 yılında üretilmeye başlanmış, iki adet de HavillandGipsyMajor, 123 kw (165 hp) motoru yüklenmiş bir uçaktır. Geleneksel, alttan kanatlı ve ahşap bir gövdeye sahip olan THK 5 toplanabilir iniş takımlarına sahiptir. Uçağın üç farklı tasarımı mevcuttur. Bunlardan mürettebat dışında iki sedye ve bir sağlık görevlisi taşıma kapasitesine sahip olanına THK 5, 6 kişilik hizmet kategorisinde görev yapması planlanan sürüme THK 5A ve sonraki üretimlere de THK 10 adı verilmiştir. İlk sürümden 10 adet, ikinci sürümden ise üç adet üretilmiştir. THK 5A yı Türk Hava Kurumunun ürettiği tüm uçaklardan Şekil 9. THK- Miles Magister 14 Uçağı [9,17, 1] Şekil 11. THK-5 Motorlu Uçağı [19, 37] Sayı: Mühendis ve Makina

6 Mert Sülümbaz, Kürşad Melih Güleren Şekil 12. THK-10 Motorlu Uçağı [9, 37] ayıran en büyük özelliği ihraç edilen ilk Türk uçağı olmasıdır. 6 Eylül 1951 günü 503 seri numarasıyla TC THK AY kayıt koduyla hizmete sunulan uçak, Danimarka ya satılarak OY ACK kayıt koduyla 961 saat 20 dakika havada kalmıştır. Önceleri hava ambulansı olarak kullanılan ve ATC tarafından TYRKEN (Türk) olarak anılan uçak, 1960 yılında bir hava taksi şirketine satılmıştır. 18 Kasım 1961 yılında Nørresundby, Danimarka da bulunan Aalborg Havaalanı na (IATA: AAL, ICAO: EKYT) inişi sırasında meydana gelen bir kaza sebebiyle uçak kal oldu ve servisten çekildi. Daha sonra Lagunen bölgesinde bir çocuk parkında kaderine terkedildi [19, 20, 21, 22]. THK 10, THK-5A nın bir üst modeli olarak tasarlanmıştır. Hava ambulansı ve hafif nakliye amaçlı kullanılan uçak sonraları askeri mühimmat taşımak üzere özelleştirilmiştir. THK 5 ile alanındaki başarısını kanıtlayan Türk Hava Kurumu, yalnızca üç adet THK 10 üretmiştir [9, 19]. Şekil 14. THK Müzesi nde Bulunan THK-15 Motorlu Uçağı [27] THK 11, itici pervaneli ve çatalkuyruklu olmasından ötürü Türk Hava Kurumu tarafından tasarlanan diğer uçaklardan ayrılır. Üç ya da dört koltuklu olarak tasarlanan uçak hafif gezinti ve hafif saldırı amaçlarıyla üretilmiştir. Kendisinden 35 yıl sonra üretilen Sadler A-22 Piranha ile dikkat çekici benzerlikleri bulunan tasarım, Piranha nın TG-X1 Yarasa projesi kapsamında TAI tarafından yeniden geliştirilmesiyle tekrar gün yüzüne çıkmıştır de Türk Silahlı Kuvvetleri nce test edilmesine rağmen yeterince talep görmeyince proje rafa kaldırılmıştır [9, 23, 24, 25, 26]. THK 12, Türk Hava Kurumunun THK 5 ve THK 10 da edindiği başarı ve tecrübelerinin bir ürünüdür. Yolcu ve kargo taşımak üzere tasarlanan uçağın önceki tasarımların aksine iki adet 550 beygirlik Pratt&WhitneyWasp motorla donatılması planlanmıştır yılında başlanan proje henüz tasarım aşamasındayken iptal edilmiştir [9]. THK 15, Türk Hava Kurumunun Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumuna devredilen en geniş kapsamlı projesidir. THK Şekil 15. THK-16 Jet Motorlu Uçağı 3-Boyutlu Çizimi Şekil 13. THK Müzesi nde Bulunan THK-11 Motorlu Uçağı [9] Şekil 16. THK-TAYSU [29] Mühendis ve Makina 59 Sayı: 638

7 Türk Hava Kurumu Uçak Tasarımları 15 adı altında yalnızca iki adet üretilen uçaktan MKEK-4 Uğur adı altında 55 adet üretilmiştir. Miles Magister tasarımlarından esinlenerek tasarlanan uçakların 54 tanesi yılları arasında Türk Hava Kuvvetleri tarafından kullanılmıştır. Geriye kalan bir adet THK 15, Ürdün Kraliyet Hava Kuvvetlerine hibe edilmiştir [27, 28, 29]. THK 16 ülkemizin ilk jet motorlu uçak projesidir. Mehmetçik olarak da adlandırılan proje 1950 yılında Yüksek Mühendis Selahattin Beler tarafından tasarlanmıştır. İki kişilik bir eğitim uçağı olması planlanan THK-16, iki adet turboprop- TurbomecaPimene motoruyla donatılmak istenmiş; ancak proje henüz üretim aşamasına geçilmeden 1952 yılında iptal edilmiştir [9, 30, 31]. TAYSU (Tarımsal Yangın Söndürme Uçağı) Türk Hava Kurumunun 20 nci yüzyılın son on yılında giriştiği bir projedir. Haklarının EPA Aircraft Company Ltd. tarafından satın alınmasıyla lisanslı olarak üretilmiştir. Orijinal tasarım NAC-6 Fieldmaster/Firemaster uçağına aittir. İki adet uçuşa elverişli iki adette motorsuz olarak toplamda dört adet üretilmiştir. Üretimlerden biri olan TC-ZBD halen Türkkuşu nda bulunmaktadır [9, 32, 33]. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada geçmişten günümüze Türk Hava Kurumunun hem kendisinin hem de yabancı ortaklarla birlikte ortaya çıkardığı uçak tasarımları anlatılmıştır. Bu uçakların bir kısmı sadece tasarım aşamasında kalırken bir kısmı ise üretilmiş ve satılmıştır. Hatta bazılarının (THK-13) günümüzde ve geçmişte yer alan önemli savaş uçaklarının üretilmesinde ilham kaynağı olduğu söylenebilir. Bu çalışmada vurgulamak istenen yıllar önce yerli kaynaklarla o zamanın teknolojik gelişmişliği ekseninde Türk Hava Kurumunun önemli uçak projelerinde imzası olduğu gerçeğidir [34,35]. Bu gerçekten hareketle sahip olduğu alt yapılar ve kurmuş olduğu Türk Hava Kurumu Üniversitesi ile akademik yapıyı bütünleştirerek yeni projelere imza atma eşiğindedir. Bunun ilk örneği Türk Hava Kurumunun yerli uçak projesi olacaktır. Türk Hava Kurumunun bu projesiyle birlikte ülkemizde havacılık alanında önemli bir milli bilinç yerleşmiş durumdadır. Milli Savunma Bakanlığının Jet Eğitim Uçağı ve Muharip Uçak Kavramsal Tasarım Projesi, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığının Türk Bölgesel Yolcu Uçağı Projesi ve TAI nin Hürkuş ve İnsansız Hava Araçları Projesi bu bilincin önemli örnekleri arasında gelmektedir. Bu projelerin başarıya ulaşması anlamında hem endüstriden hem de akademik çevreden yetişmiş insan gücü problemi olmadığı düşünülmektedir. Somut olarak önerilen iletişim ve koordinasyonun en üst düzeyde sağlanmasıdır. Bu gerçekleşirse Türkiye yakın ve orta vadede havacılık ve savunma alanında önemli projelere imza atabilecektir. KAYNAKÇA 1. Kansu,Y., Şensöz, S., Öztuna, Y Havacılık Tarihinde Türkler, Hava Kuvvetleri Komutanlığı, Ankara. 2. Türk Hava Kurumu Tüzüğü, tarih ve sayılı Resmi Gazete. 3. Yalçın, Dr. O Mühürdarzade Nuri Bey in (Demirağ) Hayatı ve Çalışmaları ( ), Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sonbahar 2009, dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/1561/16960.pdf, son erişim tarihi: 27 Eylül İnceöz, S Türkiye nin İlk Uçak Fabrikasını Kuran Adam: Nuri Demirağ, Aksiyon Dergisi, sayı Deniz, T Türk Uçak İmalatı, Kendi Yayını. 6. airwar.ru, Turk Hava Kurumu THK-1, glider/thk1.html, son erişim tarihi: 27 Eylül aeroengineer.net, THK-3 Sailplanes of Turkey, aeroengineer.net/history/thk3/index.html, son erişim tarihi: 24 Kasım Baykal, O. G. Türkiye de Uçak Üretim Faaliyetlerinin Tarihçesi-4, airkule.com/default.asp?page=yazar&id=479, son erişim tarihi: 24 Eylül Deniz, T. THK, tuncay-deniz.com/english/thk/thk. html, son erişim tarihi: 24 Kasım Sheremetev Sh-5, en.wikipedia.org/wiki/sheremetev_sh- 5, son erişim tarihi: 27 Eylül NorthropGrumman B-2 Spirit, en.wikipedia.org/wiki/ Northrop_Grumman_B-2_Spirit, son erişim tarihi: 24 Kasım Northrop YB-49, en.wikipedia.org/wiki/northrop_yb-49, son erişim tarihi: 24 Kasım Northrop YB-35, en.wikipedia.org/wiki/northrop_yb-35, son erişim tarihi: 24 Kasım HortenHo 229, en.wikipedia.org/wiki/horten_ho_229, son erişim tarihi: 24 Kasım Cebeci, U Bir Zamanlar Uçan Kanat Yapmıştık, hurriyet.com.tr/yazarlar/ asp, son erişim tarihi: 24 Kasım Breguet 19, en.wikipedia.org/wiki/breguet_19,son erişim tarihi: 24 Kasım Miles Magister, en.wikipedia.org/wiki/miles_magister, son erişim tarihi: 18. THK-2, en.wikipedia.org/wiki/thk-2, son erişim tarihi: Sayı: Mühendis ve Makina

8 Mert Sülümbaz, Kürşad Melih Güleren 19. THK-5, en.wikipedia.org/wiki/thk-5, son erişim tarihi: 20. Kozanoğlu, Z Bir Zamanlar Kartaldık, İlk Türk Uçağı, haberhurriyeti.com/haberdetay/2331-ilk-turkucagi.aspx, son erişim tarihi: 24 Kasım Kozanoğlu, Z Yüzyıllar Boyunca Türkiye ve Danimarka, Alp Yayınevi, İstanbul. 22. Danish Register of Civil Aircraft, OY-REG, dk/register/214.html,son erişim tarihi: 23. Morrow Project, The Sadler Piranha: A-22 Light Air Support Aircraft (LASA), morrowproject.files.wordpress. com/2008/06/thesadlerpiranha1.pdf, son erişim tarihi: 27 Kasım airwar.ru, Sadler A-22 Piranha, a22.html, son erişim tarihi: 25. Sadler Vampire, en.wikipedia.org/wiki/sadler_vampire, son erişim tarihi: 26. Deniz, T., TAI, tuncay-deniz.com/english/tai/tai. html, son erişim tarihi: 27. THK-15, tr.wikipedia.org/wiki/thk-15, son erişim tarihi: 28. MKEK-4, en.wikipedia.org/wiki/mkek-4, son erişim tarihi: 29. Deniz, T. MKEK, MKEK/mkek.html, son erişim tarihi: 30. THK-16, tr.wikipedia.org/wiki/thk-16, son erişim tarihi: 31. Emef, THK-16 dan Bahsedildiğini Duyan Var Mı?, blog. milliyet.com.tr/thk-16-dan-bahsedildigini-duyan-var-mi-/ Blog/?BlogNo=116299, son erişim tarihi: 32. NAC Fieldmaster, en.wikipedia.org/wiki/nac_fieldmaster, son erişim tarihi: 33. NDN/NORMAN AEROPLANE Co., daveg4otu.tripod. com/iowweb/ndn.html, son erişim tarihi: 34. Alnayrak, B., Dizemen, T. E., Aydıncak, İ., Gürses, Y., Haser, A. B Tayyare den Uçak a: Bir Montaj Öyküsü - I, Mühendis ve Makina, Aralık 2000, syf arsiv.mmo. org.tr/pdf/ pdf, son erişim tarihi: 35. Stuart, K., Sarıgöl, G., Hürtürk, K Türkiye de Ticari Havacılık Tarihi : Pervaneli Uçaklar Devri, D Yayınevi, İstanbul. 36. Havacılık Tarihi, Planör Uçuş Eğitim Kitabı, Planör Uçuş Eğitim Okulu. 37. Bıyıkoğlu, H. N Türk Havacılık Sanayii, Ankara. 38. Er, Ş Etimesgut Uçak Fabrikası ve Endüstrimiz, Mühendis ve Makina, Cilt:16, Sayı: Kılıç, M Uçan Kanat THK-13, Türk Hava Kurumu, Ankara. Mühendis ve Makina 61 Sayı: 638