1. DÜNYA ULAŞTIRMASINA GENEL BAKIŞ

Transkript

1 1. DÜNYA ULAŞTIRMASINA GENEL BAKIŞ 1.1. ULAŞTIRMANIN DÜNYADAKİ GELİŞİMİ Ulaştırma; gereksinimin ve olanakların, daha yaygın deyimiyle talep ve arzın karşılıklı etkileşimi bağlamında gelişmiştir, gelişmektedir. Giderek ekonomisi büyüyen ve zenginleşen dünyada, daha fazla taşıma, daha güvenli, daha kısa sürede, daha konforlu, güvenilir ve dakik ulaşım isteği öne çıkmaktadır. Bilim ve teknolojinin gelişimi sayesinde, bu gereksinim ve istekler doğrultusunda ulaştırma sistemi oluşmakta ve varlığını sürdürmektedir. Bu bağlamda, ulaştırmanın çağdaş anlamda gelişiminin başlangıcı olarak, otomotiv endüstrisinin varlığını açık biçimde duyurduğu İkinci Dünya Savaşı sonrasını almak uygun olabilir. Daha öncesinde, buhar makinesinin bulunması ile başlayan demiryolu ve denizyolu dönemi elbetteki önemlidir. Ancak, demiryolu ve denizyolu, karayolunun etkin olmadığı bir ortamda ön planda idi. Kapıdan kapıya taşıma olanağını veren, gereksinimlere kolay uyum sağlayan karayolu, otomotiv endüstrisinin güçlenmesinin de etkisi ile hızla gelişmiştir. Otomobilin, insanların yaşamlarının bir parçası niteliğini kazanması, ulaştırmanın gelişimine başka boyut kazandırmıştır. Böylece ulaştırma sisteminin yapısı kökten değişmiştir. Bu değişimde uygulanan ulaştırma politikalarının belirleyici etkisini göz ardı etmemek gerekir. Özetle, bilim ve teknolojinin ilerlemesi, toplumların gelişmesi, ekonominin gereksinimlerinin değişmesi, insanların alışkanlıklarının ve kültürel birikimlerinin değişmesi ve belki bunların hepsinin üstünde politik olaylar, ulaştırmayı yönlendiren ve geliştiren çerçeveyi oluşturmaktadır. Bunların ötesinde, yakın geçmişin ve günümüzün uluslararası gelişmeleri, ulaştırma üzerinde önemli etkiler yapmıştır. Dünya ticareti, İkinci Dünya Savaşı ndan sonra ilk kez 1980 li yılların ilk yarısında daralmış, ancak 1984 yılında başlayan canlanma ile 1980 yılındaki ticaret hacminin yaklaşık 2,5 katına ulaşan bir büyüme göstermiştir. Bu zenginleşme zaman değerini arttırmış ve ulaşımın hızlanmasını zorlayan bir etki yaratmıştır lı yıllarda dünya ticaretinin bölgelere göre dağılımı ve bölgeiçi/bölgelerarası yapısı incelendiğinde; ticaretin bölge içi payının büyüklüğünde 1-1

2 gelişmişlik düzeyinin, dış ticarette ise gelişmişlik düzeyi ile birlikte coğrafi yakınlığın önemli olduğu izlenimi edinilmektedir. Son dönemlerin önemli olgusu, ekonomideki gelişmelere koşut olarak, dünyanın çeşitli bölgelerinde çok sayıda bütünleşme hareketi ortaya çıkmasıdır döneminde dünya ticaretini, bölgesel düzenlemelere katılan ülkelerin sayısında meydana gelen artış ve petrol ihracatçısı ülkelere yapılan büyük çaptaki gelir transferi yönlendirmiştir. Son dönemde bir yandan Japonya nın dünya ihracatı içindeki payı, Batı Avrupa ve ABD aleyhine belirgin bir biçimde artış gösterirken, Doğu ve Güneydoğu Asya Ülkelerinin payının arttığı, altı Uzakdoğu Ülkesinin dış ticaretinde dinamik gelişmeler yaşandığı görülmüştür. Dünyadaki gelişmeler bağlamında, pazar ekonomisi ve serbest ticaretin yaygınlık kazanması, bölgeselleşme ve çok uzak sayılan ülkelerle işbirliği, yeni ticari ilişkiler kurma eğilimini arttırmaktadır. Bu gelişmeler sonucu yeni ulaştırma koridorları ortaya çıkmış, ayrıca taşıma mesafeleri uzadığı için hızlı sistemler önem kazanmıştır. Ülkemizin üyelik süreci içinde bulunduğu Avrupa Birliği (AB), dünyanın en önemli bölgesel birliklerinden biridir. Bu birlikler için ulaştırmanın önemi, bu özet raporun AB Ulaştırma Politikaları başlıklı 2. Bölümünde ele alınacaktır. Günümüzün ulaştırması, karayolu ve otomobil egemenliği altındadır. Bu yüzden diğer olumsuzluklara ek olarak, çevreye zararları yaşamsal önemdedir. Hemen her ülke için, karayolu, demiryolu, denizyolu, havayolu, suyolu, boru hatlarının teknik ve ekonomik açıdan en uygun oldukları yerlerde kullanıldığı dengeli, akılcı ve dolayısıyla etkin bir ulaştırma sistemine kavuşmasına çaba gösteren politikaların geliştirilip gerçekleştirilmelerinin önemi büyüktür km uzaklıklara yolcu taşımada, günümüzün en etkili olanağı hızlı trenlerdir. Bu uzaklıklarda, hem karayolunun, hem de havayolunun 200 km/sa nın üstünde hız yapan trenler karşısında rekabet gücü zayıflamaktadır. Japonya dan Fransa ya, Almanya, İtalya, İspanya ve ABD ye kadar yaşanan deneyimler bu gerçeği desteklemektedir. Bu nedenle 21. yüzyıl için AB de ve diğer gelişmiş bölgelerde 600 km hatta 800 km ye kadar uzaklıklar için en uygun tür yüksek hızlı trenlerdir. AB de 2020 ye kadar hızın 340km/sa ya yükseleceği öngörülüyor. AB Komisyonu tarafından kararlaştırılan toplam yirmi projeden onüçü demiryolu ile ilgili olup, bunlardan altısı hızlı demiryolu projesidir. Çok uzun kıtalararası mesafelerde, yolcu ve bazı özel tür kargo taşımacılığında havayolu, yük taşımacılığında ise denizyolu tek seçenek durumundadır. Sonuçta; yolcu taşımacılığında, toplu taşıma önceliği ilkesini de kapsayacak yüksek hızlı trenlerin ve kentsel raylı sistemlerin, geleceğin temel ulaştırma türleri olacağını söylemek yanlış olmayacaktır. Yük taşımacılığında ise, kapıdan kapıya taşımanın kaçınılmaz gereği ile, tüm olumsuzluklarına karşın karayoluna gereksinim bulunmaktadır. Gelecekte, yük taşımacılığı için tek ulaştırma türünden daha çok, türlerin gereken ve uygun oldukları yerde hizmet sundukları kombine/intermodal/multimodal sistemlerden yararlanılacaktır. Bu bağlamda, karayolu/demiryolu/denizyolu/havayolu birlikte hizmet sunacaklardır. Denizyolu ve havayolu belirli koşullarda tek seçenek konumunda yer almaktadır. 1-2

3 Dolayısıyla kara ulaştırmasında, olanaklar ölçüsünde demiryolunun devreye sokulması esas olmaktadır. Nitekim birden fazla ulaştırma türünün entegrasyonuyla yapılan ve artan bir hızla yaygınlaşan kombine taşımacılıkta, taşımanın uzun mesafeli kısmını demiryolu veya denizyolu ya da içsuyoluyla yapılması tercih edilmektedir. Petrol, doğalgaz ve diğer bazı özel taşımalarda boru hattının yaygınlaşması beklenebilir. Bilim ve teknolojideki atılımların yönlendirdiği ekonomik, toplumsal ve kültürel gelişmeler ve küreselleşmenin ortaya çıkardığı ulaştırmaya yönelik sonuçlar aşağıdaki gibi özetlenebilir: Gelirlerin artışı, zaman değerini arttırmış, bu durum ulaştırma sürelerinin kısalmasının, dolayısıyla hızların yükseltilmesinin itici gücünü oluşturmuştur. Yüksek hızlar hem kentsel ve ulusal bağlamda, hem de küreselleşme koşullarında, uluslararası ulaştırmada mesafelerin uzaması sonucunu doğurmuştur. Ekonomide rekabetin giderek artması da hızın yükseltilmesini zorlamış, ayrıca hammadde ve işlenmiş ürünlerin talep edilen yere düşük maliyetli ve zamanında ulaştırılmasının önemini arttırmıştır. Günümüz dünyasında insanlar, çevre kirlenmesine karşı giderek daha duyarlı hale gelmektedirler. Özellikle karayolu trafiğinin neden olduğu trafik sıkışıklığı, kazalar, gürültü, hava kirliliği gibi çevre sorunları ile küresel iklim değişmeleri olgusu karşısında çevreye uyumlu gelişmeleri yönlendirecek sürdürülebilir ulaştırma politikaları önem kazanmaktadır. Bu bağlamda demiryolu, denizyolu ve içsuyolu taşımalarının paylarının arttırılmasına, karayolunun çok yüksek olan payını azaltarak ulaştırma türlerinin gereken ölçüde pay aldıkları dengeli bir sistem oluşturmaya çalışılmaktadır. Bir çok ülkede ve AB de ulaştırma planlarının ana amacı, belirtilen yönde odaklanmaktadır. Ayrıca, karayolu araçlarının çevreye daha az zarar verir hale getirilmesi için, gerek araç üretiminde, gerekse işletiminde önlemler geliştirilmektedir. Karayolunu bireysellikten şirketleştirmeye ve kurumsallaşmaya yönlendirmeye çalışmaktadırlar. Bilgisayar ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, ulaştırma alanını çok yönlü etkilemeye devam etmektedir. Tele-çalışma, tele-alışveriş, tele-eğitim gibi uygulamaların yaygınlaşmasıyla klasik yolculuklardan bir bölümü ortadan kalkabilecektir. Ayrıca telematik (TELEkomünikasyon- İnforMATİK) uygulamaları ulaştırmanın bir çok alanında verimliliği arttırmaya olanak sağlamaktadır. Akıllı ulaştırma sistemleri, araçlardan yola, sinyalizasyona, sistemin talebe uygun işletimine kadar bir çok alanda yararlı olmaktadır. Bilgi teknolojilerindeki gelişmeler, taşımanın daha geniş bir kapsamda üretimden tüketime uzanan zincir içinde bir duyarlılık ve dakiklikle, kombine taşımacılık bağlamında ele alınabilmesine ve lojistik in gelişmesine ve taşımanın bu kavram bağlamında etkinleşmesine olanak sağlamaktadır. 1-3

4 1.2. ULAŞTIRMADA REKABETE DAYALI ETKİN ve VERİMLİ HİZMET ÜRETİMİNİ SAĞLAMAYA YÖNELİK GELİŞMELER Yukarıda açıklandığı gibi, güvenli, hızlı, güvenilir, dakik, ucuz ve dengeli bir ulaştırma sisteminin oluşturulması ve sürdürülmesi, ulaştırma politikalarında ciddi değişimleri gerektirmiş ve gerektirmektedir. Gerçekten her ülke bu yönde çabalar içindedir. Yeni politikalar içinde, serbestleştirme (liberalization), uyumlaştırma (harmonization), yasal-kurumsal serbestleştirme (deregulation) ve özelleştirme kavramlarıyla özetlenebilecek ve birbiriyle ilişkili uygulamalar gerçekleştirilmektedir. Ulaştırma sistemi içindeki farklı konumu yüzünden özellikle demiryoluna yönelik olmak üzere, altyapı ile işletmenin ayrılması amacıyla yeniden yapılanma ile ülkeler arası kesintisiz taşıma için işletmede uyum (interoperability) gibi konular gündemdedir ve bu doğrultuda uygulamalar sürdürülmektedir. Konuyu biraz daha açabilmek için, ulaştırma sektöründe hızlı sayılabilecek bazı gelişmeleri gözönünde bulundurmak gerekir. Bu bağlamda, ulaştırma sisteminde karayolu, demiryolu, havayolu, denizyolu kısacası tüm ulaştırma türleri son dönemde çok yönlü ve karmaşık önemli değişimlere uğramışlardır. Bu değişimlerin başlıcaları ve sonuçları; Ulaştırma pazarının serbest işlemesini sağlama amacına yönelik olarak, bir çok ülkede düzenlemelerin deregülasyon doğrultusunda dönüşüme (serbestleştirmeye) uğratılması, Katma değeri yüksek olan ürünlerin giderek artması biçiminde ortaya çıkan ekonomik değişimlerin ulaştırma konusunda yeni gerekleri zorunlu kılmaları olarak özetlenebilir. AB bağlamında ve diğer bölgesel birlikteliklerde ise tek pazarın oluşması ve böylece birden fazla ülkenin sınırlarının geçilerek uzun mesafelere taşımaların kolaylaşması gereği, yukarıda belirtilen eğilimleri güçlendirme yönünde etkili olmuştur yıl öncesinde, esas olarak serbest pazar ekonomisinin geçerli olduğu ülkelerde bile, bazı ekonomik etkinliklerin stratejik öneme sahip oldukları gerekçesiyle serbest rekabet alanı dışında tutulmaları anlayışı benimseniyordu. Piyasanın bu etkinlikleri, tüketicinin korunması ve kaynakların etkin kullanımı yönünde başarılı olamadığı için, bu etkinlikler doğrudan kamusal düzenlemeye tabi tutuluyorlardı. Bu tanıma giren etkinliklerin başlıcaları, ulaştırma ve özellikle demiryolları posta hizmetleri, elektrik ve gaz gibi teknolojik koşullardan dolayı doğal tekel niteliğinde kabul edilen mal ve hizmetlerle ilgiliydi. Ancak bu durum, yani belirli sektörlerde uygulanan düzenleyici ve koruyucu ekonomik önlemlerin rekabeti engelleyeceği ve tüketici çıkarlarına ters düşeceği görüşleriyle tartışmaya açıldı. Ulaştırmanın da içinde bulunduğu bu ekonomik etkinliklerde, yasal-kurumsal serbestleştirme, deregülasyon deyimi ile de belirtilerek uygulamaya konuldu. Yasal-kurumsal serbestleşme, ilgili sektörlerdeki yasal düzenleme ve müdahalenin tamamen kaldırılması ya da belirli bazı koşulların hafifletilmesi veya kaldırılması, rekabet kurallarının uygulanmasının arttırılması, devlet ve özel tekellerinin azaltılması amacıyla bunların daha küçük birimlere bölünmesi gibi çeşitli önlemleri içerebilir. Özelleştirme de, yasal-kurumsal serbestleşmenin bir diğer uygulama şekli olarak değerlendirilebilir. ABD de 1978 yılında yürürlüğe konulan Havacılık Yasal Kurumsal Serbestleşme Kanunu (Airline Deregulation Act) ile Sivil Havacılık Kurumu nun (Civil Aeronautic Board) rota belirlenmesi, tarifelerin düzenlenmesi, havayolu şirketlerinin birleşmesi konularındaki yetkileri aşamalı biçimde azaltılmıştır. Bu süreç 1985 de Sivil 1-4

5 Havacılık Kurumu nun kaldırılmasıyla tamamlanmıştır. Havayolları, demiryolları, yük taşımacılığı ve otobüs işletmeciliği yasal düzenleme ve müsaade dışında bırakılarak, deregülasyon uygulaması kapsamına alınmıştır. Demiryolu ve özellikle yük taşımacılığı ile ilgili yasal düzenlemeleri azaltmaya ve rekabeti arttırmaya yönelik bir dizi yasa 1980 yılında yürürlüğe konulmuştur. Böylece demiryolu yük taşımacılığına girişler kolaylaştırılmıştır de otobüs şirketlerine taşımacılık sektörüne giriş ve çıkışlarda kolaylık sağlanmıştır. Japonya, Avustralya ve Kanada havayolu taşımacılığında da benzeri serbestleştirmeler gerçekleştirilmiştir. AB de ise, herhangi bir üye ülke karayolu taşımacısının, diğer üye ülkede ticari taşıma yapabilme yolunu açan kabotaj olanağından, pazar koşullarına uyumunu sağlamaya yönelik harmonizasyon, yine üye ülkelerden hiç birinde ek kısıtlara maruz kalmadan serbest taşıma yapılması olanağını veren liberalizasyona değin birçok önlem 1960 larda gündeme gelmiş ve uygulamaya girmiştir. Fiyatların alt ve üst sınırlarını belirleyen organizasyon ise kısa sürede yürürlükten kaldırılmıştır. Yukarıda belirtilen gelişmelerin tümü pazar ekonomisinin etkin ve verimli işlemesine katkı sağlamak amacına yöneliktir. Deregülasyon da bu anlamda, pazara giriş-çıkış koşullarının hafifletilmesi veya kaldırılması ve fiyatlara müdahalenin önlenmesinden başlayarak en kapsamlı serbestleştirmeyi ve böylece pazarda rekabetin en geniş biçimde gerçekleşmesini sağlamak amacıyla uygulanmıştır. Havayolu ulaştırması başta olmak üzere, bütün ulaştırma türlerinde, hem yolcuda hem de yük taşımacılığında deregülasyon uygulamalarına yer verilmiştir. Başından beri deregülasyona yakın ülkeler vardır. ABD de tüm ulaştırma türlerini kapsamına alan uygulamalar gerçekleştirilmiştir. AB içinde İngiltere ve Lüksemburg un bu konuda öncü konumunda olmasına karşın, İtalya, Yunanistan gibi ülkeler bu uygulamalara oransal olarak uzak durmuşlardır. Deregülasyonla ilgili tartışmalar, özellikle güvenlik açısından halen de sürmektedir. Uygulamanın yanında ve karşısında olanlar bulunmaktadır. AB ülkeleri içinde İngiltere ulaştırma alanında tekelleri kaldırma konusunda kararlı davranmıştır. Demiryollarının özelleştirmesine varan uygulamalar yapılmıştır. Havaalanı otoritesini (British Airports Autority) ve havayolu işletmesini (British Airways) kapsayan özelleştirmeler uygulamaya konulmuştur. Otobüs hizmetlerinde de deregülasyon ve özelleştirmeler sağlanmıştır. Ulaştırma alanında özelleştirme de çok tartışmalara ve değişik uygulamalara neden olmuş bir konudur. Özünde özelleştirme de serbest pazar ekonomisinin etkin ve verimli işlemesi amacına yönelik olmakla birlikte, kamunun yürütmekte olduğu taşımalar için sübvansiyonların giderek artmasının ve yeni yatırımlar için kaynak sıkıntısı çekilmesinin de önemli rolü olduğu söylenebilir. Bu konuda havayolunda, kentsel toplu taşıma alanında ve demiryolu yolcu ve yük taşımacılığında bir çok uygulama yapılmıştır. Ancak, özelleştirme adı altında özel firmalardan bazı küçük hizmet alımlarından sistemin tümünün özel girişime devredilmesine kadar çok değişik ve birbirinden farklı uygulamalara rastlanılmıştır. En dikkat çekici özelleştirmeler, demiryolu ile ilgili olarak İngiltere, Arjantin ve Japonya da gerçekleştirilen kapsamlı uygulamalardır. Bunlardan İngiltere deki uygulamaya yönelik çeşitli yorumlar yapılmaktadır. Hatta tren kazalarını özelleştirme ile ilişkilendiren görüşler ileri sürülmektedir. Özelleştirme konusu, günümüzde de gündemdedir. 1-5