MERSİN BALIKLARI POPULASYONLARININ MEVCUT DURUMLARININ BELİRLENMESİ VE YETİŞTİRİCİLİK İMKANLARININ ARAŞTIRILMASI

Transkript

1 T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü MERSİN BALIKLARI POPULASYONLARININ MEVCUT DURUMLARININ BELİRLENMESİ VE YETİŞTİRİCİLİK İMKANLARININ ARAŞTIRILMASI PROJE NO: TAGEM/HAYSÜD/2006/09/02/01 PROJE YÜRÜTÜCÜSÜ Dr. Bilal AKBULUT İŞ PAKETİ SORUMLULARI Dr. Mustafa ZENGİN Yrd.Doç.Dr. Yılmaz ÇİFTÇİ Yrd.Doç.Dr. Serap USTAOĞLU TIRIL Doç.Dr.Devrim MEMİŞ Dr.Ali ALKAN Eyüp ÇAKMAK Erdal ÜSTÜNDAĞ TRABZON

2 ÖNSÖZ Bu proje mersin balıklarının doğal sularımızdaki tür çeşitliliğinin korunması ve kültüre alınmaları açısından stok ve habitatların mevcut durumlarını belirlemek, elde edilebilen bireylerle genetik değerlendirmeler yapmak ve türün sürdürülebilir doğal stok oluşturması için koruma ve yönetim stratejileri geliştirmek amacıyla yapılmıştır. Projenin bütçesi Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ve Trabzon Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsünce karşılanmıştır. Proje Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü liderliğinde Sinop, İstanbul ve Rize Üniversitelerinin Su Ürünleri Fakülteleri ile Karadeniz Bölgesindeki Samsun, Ordu, Giresun ve Rize Tarım İl Müdürlükleri, Bafra, Çarşamba ve Karasu İlçe Tarım Müdürlüklerinde çalışanların işbirliği ile yürütülmüştür. Projenin yürütülmesinde desteklerini esirgemeyen ve her türlü imkanı sağlayan enstitü yöneticilerine ve çalışmalarımıza katılan enstitünün diğer personeline teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, arazi çalışmalarında bizlere yardımcı olan bölgedeki balıkçılara teşekkür ederim. Dört yıllık bir çalışmanın sonunda hazırlanan bu rapor dünya çapında meşhur siyah havyarı ile yüksek katma değere ve stratejik öneme sahip mersin balıklarının nesillerinin devamının sağlanmasına yönelik yapılacak çalışmalara temel bir kaynak olacaktır. Projede elde edilen sonuçlar ülkemiz sularındaki biyolojik çeşitliliğin korunmasına ve sosyo-ekonomik açıdan bölge ve ülkemizin kalkınmasına katkılar sağlayacaktır. Dr. Bilal AKBULUT Proje Lideri

3 ÖZET Geçmişte Türkiye sularındaki mersin balıklarının durumu bazı yazarlar tarafından incelenmiş ve Türkiye sahil suları ve Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya ve Çoruh nehirlerinde yedi mersin balığı türünün bulunduğu bildirilmiştir. Üreme göçü esnasında avcılığı önlemek, aşırı avcılığı durdurmak ve küçük balıkların avcılığını azaltmak için Türkiye de mersin balığı avcılığını düzenleyen yasal düzenlemeler 1970 li yıllarda yapılmıştır. Mersin morinası avcılığı ile ilgili bazı düzenlemeler hariç, mersin balıklarının avcılığı 1979 yılında yasaklanmıştır. Türkiye 1997 yılında CITES üyesi olduktan sonra mersin balığı avcılığı tamamen yasaklanmıştır. Bu yasal düzenlemelerin yanında, mersin balıklarının Türk sahil sularında yok olması üzerine mersin balığı stokların değerlendirilmesi ve zenginleştirilmesi araştırma ve geliştirme çalışmaları başlamıştır. Projenin temel amacı mersin balıklarının doğal sularımızdaki tür çeşitliliğinin korunması ve ıslahı açısından stok ve habitatların mevcut durumlarını ortaya koymak, elde edilebilen bireylerle genetik değerlendirmeler yapmak ve türün sürdürülebilir doğal stok oluşturması için koruma ve yönetim stratejileri geliştirmektir Yedi iş paketinden oluşan bu proje 30 Ocak Ocak 2010 tarihleri arasında yürütülmüştür. Proje tanıtım dökümanlarının hazırlanması, toplantıların düzenlenmesi ve iletişimin sağlanması proje tanıtım iş paketi kapsamında gerçekleştirilmiştir. Proje için bir web sayfası hazırlanmış ve proje ile ilgili haberler ve gelişmeler bu sayfadan duyurulmuştur. Proje personeli arasında iletişimi sağlamak için bir grubu oluşturulmuştur. Proje tanıtımı için bröşür, afiş, plaket ve posterler hazırlanmıştır. Proje personeli ile proje değerlendirme toplantıları ve bölgedeki balıkçılar ve ilgili kişilerin katıldığı workshop düzenlenmiştir. Proje kapsamında bölgedeki balıkçı limanları ve balık satış yerleri ziyaret edilerek balıkçılar ile toplantılar yapılmıştır. Bu toplantılar esnasında proje hakkında bilgi veren broşür ve mersin balıklarını tanımaya yönelik dökümanlar verilmiştir. Tarım il ve ilçe müdürlüklerinde görevli personelden markalama yapacak yerel irtibat kişilerine markalama ekipmanı ve eğitimi verilmiştir. Kazara yakalanan canlı balıkların markalanması ve doku örneklerin toplanması için balıkçılara plastik tanklar dağıtılmış,. Kızılırmak ve Yeşilırmak nehir ağızlarına kafesler ve Sakarya nehrinin ağzına tank yerleştirilmiştir. Balıklardan doku örneği ve biyometrik ölçüleri alındıktan sonra üzerinde 4 haneli numara, telefon ve web adresi bulunan T-bar markalar ile markalanarak salındı. Proje kapsamında farklı yollardan sağlanan toplam 463 adet balık örneği temin edilmiştir. Markalanarak denize bırakılan mersin türlerini yoğunluk sırasına göre A. gueldenstaedtii (60 adet, %50.4), A. stellatus (36 adet, %30.3) ve H. huso (23 adet, %19.3) takip etmektedir. Örneklerin mevsimsel dağılımı incelendiğinde genel olarak türlerin ilkbahar, sonbahar ve kış dönemlerindeki görünme sıklığı yaz dönemine göre daha fazladır. Karadeniz kıyısı boyunca ticari faaliyette bulunan mesleki balıkçıların kullandığı ve farklı tasarım özelliklerine sahip ağlar ile kazara (bycatch) avlanan mersin türlerinin büyük oranda dip trol ağları ve farklı özelliklere sahip kıyı uzatma ağları ile yakalandığı tespit edilmiştir. Bu araştırmada mersin populasyonlarının tarihsel olarak üreme göçü yaptığı üç büyük akarsu üzerinde yapılan çalışmalarda; Kızılırmak üzerinde herhangi bir örneğe rastlanmazken, Yeşilırmak ta toplam 10, Sakarya nehrine ise toplam 7 birey rapor edilmiştir. Üç farklı türe ait mersin balığı örneklerinde, yaş değerlendirmesi aşamasında; kemiksi yapıların annulus

4 formasyonu özellikleri incelenmiş ve annulus sayımı çalışmaları yapılmıştır. Morina örneklerinde en yüksek tahmini 359 cm boy ve 353 kg ağırlıktaki dişi bireyde 37 yıl olarak elde edilmiştir. Çalışmada toplam 46 adet balığın cinsiyet tayini yapılabilmiş ve üreme özelliklerine ilişkin bazı parametreleri (görüldüğü habitat, gonad gelişim safhaları, gonad ağırlığı, yumurta çapı ve yumurta dokusu gibi) tespit edilebilmiştir. Ergin bireylerin her ikisi de Mayıs döneminde; örneklerden biri Yeşilırmak, diğeri ise Sakarya nehri üzerinde görülmüştür. Diğer örnekler Mayıs ayında, kıyı sularında ve nehir ağzında yakalanmıştır. Kazara yakalanan balıklardan bazıları canlı muhafaza edilmek üzere enstitünün tatlısu tankları ve deniz kafes ünitelerine taşınmıştır. Bu balıkların çiftlik şartlarına adaptasyonu için çeşitli besleme denemeleri yapılmıştır. Mersin balıklarında ultrason metoduyla cinsiyetin ve olgunluk aşamalarının belirlenmesine yönelik çalışmalar yapılmıştır. Enstitüde 22 Rus mersini, 14 mersin morinası ve 5 sivri burun türünden oluşan bir damızlık stoğu oluşturulmuştur. Anaç stoğundaki bütün balıklar doku altı markaları ile markalanmıştır Su kalitesini belirlemek için Kızılırmak üzerinde 2 ve Yeşilırmak nehirinde 3 istasyonda iki ayda bir 20 parametreden oluşan su kalitesi ölçümleri yapılmıştır. Su sıcaklığı Kızılırmak ta 5.6 ile 24.5 C ve Yeşilırmak ta 3.6 ile 27.6 C arasında değişmiştir. Proje süresince her iki nehirde ölçülen parametrelerin Su Ürünleri Yetiştiriciliği Yönetmeliğinde belirtilen değerleri geçmediği görülmüştür. Her iki nehir suyunun da mersin balıklarının yaşamı için olduğu görülmüştür. Toplanan dokuların DNA eldesi yapılmıştır. Elde edilen DNA lardan mtdna cyt-b geninin tamamı trna pro -Dloop geninin bir kısmı PZR ile enstitü laboratuarında çoğaltılmıştır. Sekans analizleri ise özel bir firmada yaptırılmıştır. Genetik veri için mtdna Cyt-b (1114 bp) ve trnaprod-loop ( bp) gen bölgesi PCR yardımı ile çoğaltılarak sekans analizi yapılmıştır. trnaprod-loop geni kullanılarak 82 bireyde boy varyasyonu ve heteroplazmi oranlarının belirlenmiştir. Ayrıca 28 örnekte Cyt-b geni sekans verilerinden genetik mesafeler ve filogenetik dendogramlar oluşturulmuş ve kladistik analizler yapılmıştır. Cyt-b geninde 19 haplotip ve %81,8- %96,4 arasında değişen haplotip çeşitliliği belirlenmiştir. Türler arasında 7 yerde aminoasit kodlamasında değişim meydana geldiği belirlenmiştir. A+T oranı tüm türler için %52,6 ila 53,8 arasında bulunmuştur. Ti/Tv oranı A. gueldenstaedtii de (9:1), A. stellatus ta (7:2) ve Huso huso için (6:0) olarak bulunmuştur. Nükleotid çeşitliliği ve nükleotid farklılığının sırasıyla %0,167- %0,378 ve 1,89 4,2 arasında değiştiği belirlenmiştir. Türler arası mesafe Kimura-2 parametresine göre %1,258 5,288 arasında hesaplanmıştır. Bu proje ile ülkemiz sularında bulunan mersin balıklarının populasyon yapısı, habitatları, genetik yapıları, adaptasyonları, korunmaları ve üremeleri konusunda önemli deneyimler kazanılmıştır. Sonuç olarak ülkemiz sularındaki biyolojik çeşitliliğin korunması ve sosyo-ekonomik açıdan bölge ve ülkemiz için önemli katkılar sağlayacak ülkemizin doğal zenginliği olan mersin balıklarının doğal stok ve habitatların mevcut durumlarının geliştirilmesi için ülkesel mersin balıkları yönetim planı geliştirilmeli ve uygulanmalıdır.

5 SUMMARY Historical status of sturgeon species in Turkish waters has been reviewed by some authors and reported that six species of Acipenseriformes exist within the Turkish Black Sea coast water and rivers; Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Çoruh and their estuaries. The first measurements regulating sturgeon fishing in Turkey were taken in 1970s and the fishery for sturgeon species has been banned since 1979 with some exception and modifications. The main aims of these measurments were to prevent fishing during the spawning migration, to stop overfishing and to reduce the catch of undersized fish. Turkey has become a party to CITES since Beluga has also been included in the sturgeon fishing ban in 1997 and legally fishery was completely closed. Besides these legal regulations, Turkish authorities avoided the disappearance of sturgeon occurring in the Turkish Coastal water and then research and development activities have been initiated. The aims of the said project are to determine the population structure, reproduction, habitat assessment, genetic variation, in vivo conservation of specimens caught bycatch or illegally, development of management strategies and plans. The research, which was carried out between 30 January 2006 and 2010, consists of 7- work packages. Preparation of all the project documents, communication and arrangement of the meeting were regulated by the descriptions within the dissemination work package. A web page was prepared for the project. News and developments related to the project can be accessed on this web page. An group was created for communication between the project staff. Promotional brochures, plaque and posters were prepared, and meetings and workshops were held with officials and fishermen in the region. During the meeting with Provincial and District Directorates, cooperative fishings, officials at ports, fishing harbors and fish markets of the coastal line were informed about the goal of the study and provided with identification keys to use in the species identification of Acipenseridae such as Information Registration Forms, posters, brochures, etc. which gave information about the study. The people, who were going to apply the tagging procedure except from the staff of the project, were chosen among the authorized staff of the Directorate and District Directorate of the Ministry of Agriculture and they were determined as contact people. The names and telephone numbers of the people who would be contacted when they captured Acipenseridae were provided to the fishers. The studies were mainly focused on the Turkish Black Sea coastline and Yeşilırmak, Kızılırmak and Sakarya Rivers. Numerous interviews with fishermen and fish brokers and owner of fish restaurants to collect information were performed at the fish harbors, seaports and fish markets. Plastic tanks were given in order to maintain alive fish in boats if the fishers captured them accidentally. Cages made from net were set up to the places where Kızılırmak and Yesilırmak Rivers flow into the sea in an effort to ensure the maintenance of alive fish in cases when it was not possible to tag them immediately. Also, the tanks were placed close to the Sakarya River side due to alive sturgeon species untill the same were released. The T-bar tag with 4-digit tag numbers, contact phone and the web address of the project used in this aplication. The individual lengths and weights of each species were measured before tagging and releasing. In different ways within the scope of the project provided 463 individuals of three species samples were obtained. Marks left by the sea sturgeon species in order of intensity A. gueldenstaedtii (60 number, 50.4%), A. stellatus (36 number, 30.3%) and H. huso (23

6 number, 19.3%) followed it. The seasonal distribution of samples is checked, the spring of the species in general, appear in autumn and winter than in summer period is the frequency of. Along the Black Sea coast during the commercial activities in the professional fishermen are used by different design features a network with the accident (bycatch) caught sturgeon species largely trawl nets, and with different features coastal extension networks and catches were. As sturgeon populations in this study produced historical spawning rivers on its three major studies, on the Kızılırmak River was not observed in any case, in the Yeşilırmak total of 10, a total of seven individuals have been reported to the Sakarya River. Examples of three different species of sturgeon, the age at assessment stage, bony structure formation properties of the annulus annulus counts were conducted and analyzed. The estimated maximum age of 359 cm in length and weighing 353 kg were obtained from female subjects at 37 years in the Beluga samples. In the study, a total of 46 fish, sex determination could be made and some parameters related to the reproductive features (shown in habitat, gonad development stages, gonad weight, egg size and egg tissue, etc.) could be detected. During both of mature individuals in May, one of the Yeşilırmak example, while the other was on the Sakarya River. Other examples in May, was caught in coastal waters and estuaries. Accidentally caught some live specimens were transferred to fresh water ponds and sea cages at the fish rearing stations of the Institute. Adaptation to farm conditions and feed trails was carried out at different tanks and cages, and with different feed. Determination of the sex and egg development and the stages of maturation studies were carried out on these fish by ultrasonography method. A broodstock of sturgeon has been reared at the Institute. The broodstock consists of 22 Russian sturgeon, 14 Beluga and 5 stellate. All the fish in vivo have been tagged with PIT-tags. Two working stations on the Kızılırmak river and two stations on the Yeşilırmak were determined to follow the water. 20 parameters in totall were measured in the each station bemonthly for habitat assesment. Water temperature ranged form 5.6 to 24.5 C in the Kızılırmak river and from 3.6 to 27.6 C in the Yeşılırmak river. During the project, measured values is deemed to be in the range specified in the critical value of Aquaculture Regulation in Turkey. Both of the river water quality in sturgeon farming is seen as convenient Tissue samples for genetic analyses were taken during the tagging applications and analysis were carried at the Institute s laboratory except for the sequences analysis. DNA extractions from these tissues were taken and the entire of mtdna cyt-b and partial of trnapro- Dloop genes obtained from DNA were duplicated with PZR. The sequences analyses were made at a private laboratory. In this study, after DNA extractions of these tissues were sampled from fish that were released or kept alive in the tanks and cages to maintain broodstock, mtdna Cyt-b (1114 bp) and trnaprod-loop ( bp) gene region analysis of sequences were replicated with the help of PCR. Using trnaprod-loop gene, heteroplazmy and length variation were determined in 82 individuals. In addition, genetic distances, phylogenetic dendogram built, and cladistic analysis were made from Cyt-b gene sequence data of 28 samples. Haplotypes of 19 ranging between 81.8%and 96.4%haplotype diversity was identified in Cyt-b gene. Changes between species were determined in seven places by the amino acid coding. Ratio of A + T was found from 53.8 to 52.6%for all species and ratio of Ti/Tv was found as 9:1, 7:2, 6:0 for A. gueldenstaedtii, A. stellatus and Huso huso respectively.

7 Nucleotide diversity and nucleotide differences were determined to vary between 0.167% %and 1.89 to 4.2 respectively. Distance between species based on Kimura-2 parameter was calculated between 1.258%and 5.288%. With this project our country in the waters of the sturgeon population structure, habitat, genetic structures, adaptations, protection and reproduction issues are important in gaining experience. As a result, our country's waters biological diversity conservation and socio-economic region and for our country to make significant contributions to our country's natural wealth, the sturgeon of the natural stocks and habitats of the current situation for the development of territorial sturgeon management plan should be developed and implemented.